Ejelgi rimdikterding dýniyetanymy boyynsha «órkeniyet» týsinigi aqyl men zangha negizdelgen basqaru jýiesi bir izge týsken azamattyq qoghamdy, qalalyq mәdeniyetti bildirdi. XVIII-XIX ghasyrlardaghy aghartushylyq dәuirinde «órkeniyet» úghymy әleumettik-mәdeny damudy sipattau ýshin qoldanyldy. Uaqyt óte kele  O.Shpengler men A.Toynbiy enbekterinde búl terminning maghynasynyng әlde qayda kenirek ekendigin jazdy. Olar «órkeniyet» sózin ózindik erekshelikterge toly «jergilikti qauymdastyq» maghynasynda, yaghny «tarihy órkeniyetter» (Qytay, Vavilon, Týrki, Músylman jәne t.b.) retinde qoldandy.

L.N.Gumiylev óz enbekterinde Shyghys pen Batys toghysatyn týrki әlemining shynayy tarihy men әlemdik órkeniyetter ýnqatysuyndaghy rólin kórsetudi maqsat etti.

Al, otandyq ghalymdarymyzdyng týsiniginshe «órkeniyet» úghymy birqatar әleumettik genotipti, әleymettik stereotipti mengergen, sonday-aq, ýlken, jetkilikti, avtonomiyalyq, barynsha túiyqtalghan geografiyalyq kenistikti iygergen jәne osyghan oray әlemdik tarihtan berik oryn alghan adamdardyng mәdeniyet qauymyn bildiredi.

Tәuelsizdigimizdi alghannan beri otandyq tarih jәne mәdeniyettanu salasynda «qazaq órkeniyeti» jayly týsinikter qalyptasa bastady. Alghash ret «qazaq órkeniyeti» termiyni 1999 jyldyng 31 mamyrynda «Qazaq órkeniyeti»  jurnalynyng resmy týrde tirkeu kuәligin alghan kezde kórsetildi. Oqymystylarymyz tarapynan atalmysh týsinikke qatysty bayandamalar 2000-2001 jyldary Almaty jәne Sidney qalalarynda ótken halyqaralyq konferensiyalarda oqyldy.  

«Kóshpendiler órkeniyeti» degen úghymdy Á.Marghúlan, K.Akiyshev, K.Baypaqov siyaqty arheolog ghalymdar kenirek paydalandy. «Kóshpendiler qoghamy» degen termindi S.Tolybekov, D.Kishibekov siyaqty ghalymdar ghylymy ainalymgha engizdi. Sonymen birge songhy kezde «Qazaq saharasynda dala órkeniyeti boldy» degen pikirler de ornygha bastady.

Europa men Aziyanyng toghysyndaghy keng baytaq dalany mekendegen  týrkiler әlem órkeniyetining damuyna óz ýlesin qosty. Ejelgi týrkilerde ekonomikalyq qúrylym men kóshpendi jәne otyryqshy mәdeniyet, adamzat balasyna ortaq joghary ruhany qúndylyqtar qalyptasqan bolatyn. Amudariya men Syrdariya ózender anghary oghyz-týrki mәdeniyetining otanyna ainaldy. Qazaqtardyn, ertedegi týrkilerding eginshilik mәdeniyeti de aitarlyqtay joghary dengeyde damydy.

Ejelgi grek tarihshysy Strabonnyng «órkeniyet bolsa, bir qala da jetip jatyr» degen sózin negizge alar bolsaq, zertteushilerding pikirinshe qazaq dalasynda shaghyn bolsa da 300-400-ge juyq qala tirshilik etken. Taraz qalasynyng 2000, Týrkistan qalasynyng 1500 jyldyq tarihynyng toylanuy erte zamandarda kóshpendi týrkiler túrmys-saltynan, órkeniyetinen kóp syr shertedi.  

Úly Jibek joly qazaq dalasyn kesip ótip qana qoymay, mәdeny qúndylyqtardyng tasymaldanuyna yqpal etti. Amudariya men Syrdariya ózenderi arqyly qytay, parsy, ýndi jәne arab órkeniyetteri toghysty. Óner týrleri, salt-dәstýr, jalpy alghanda mәdeniy-ruhany qúndylyqtar damyp, tәnirshildik, zoroastrizm, buddizm, hristian (nestoriandyq) jәne islam dinderi ýilesimdilikpen damydy.

Sonymen qatar orys ghalymy L.N. Gumiylev enbeginde: «Kóshpendiler mәdeniyeti ózining 3000 jyldyq ómiri ishinde Jerorta tenizi men Shyghys ólkesining halyqtarymen salystyrghanda, shygharmashylyq evolusiyany bastan keshirdi», – dep jazdy.

Týrki órkeniyetining damuyna ekonomikalyq ghana emes, ruhaniy-mәdeny qúndylyqtardyng da qosqan ýlesi ýlken boldy. Qalyptasqan qúndylyqtar jýiesi qoghamnyn, elding ertengi kýn baghdaryn aiqyndaydy. Adamzatqa ortaq qúndylyqtardyng birine diny senimderding jatatyndyghyn eskersek, týrki halqynyng boyynda qalyptasqan toleranttylyq minezine qaray qazaq dalasynda birqatar diny senimder әreket etip, órkeniyetter ýnqatysuyna yqpal etti.  

Birqatar dinderding әreket etuine oray, týrki halqynyng leksikasynda tәnirshildik úghymyna qatysty «Tәnir qoldady», «Tәnirim, keshire gór» degen sózder qalyptassa, zoroastrizm senimining biren-saran qaldyqtary qazaq halqynyng keybir yrym-tyiymdarynan kórinis tapty. Buddizm dini belgili bir uaqyt shenberinde ghana óz qyzmetin atqaryp, artynan Tamghaly-Tas syndy mәdeny eskertkishter qaldyrdy. Hristian dinining nestoriandyq baghyty qazaq dalasynyng ontýstik, ontýstik-shyghys, shyghys aimaqtaryndaghy ru-taypalardyng arasynda әr jerde qauym bolyp, birde әlsirep, birde kýsheyip, XIV ghasyrdyng sonyna deyin ómir sýrdi. Al islam dini bolsa týrki halyqtarynyn, qazaqtyng salt-dәstýrimen bite qaynasty.   

Batys pen Shyghys elderin toghystyrghan jerimizde erte zaman qoynauynda-aq diny senimder ózara ýilesimdilikte ómir sýrip, uaqyt talabyna say birin-biri almastyryp otyrdy. Ata-baba salt-dәstýrining týrli nanym-senimderge qúrmetpen qarauy býgingi kýnge deyin óz jalghasyn tabuda. Ateistik kenestik zaman túsynda bolsyn qazaq halqy dini men dilinen ajyramaghan. Degenmen ol dәuirding últ taghdyryna tiygizgen zardaby da az emes-ti. Qazaqstan tәuelsizdigin alghannan beri meshitter men shirkeuler qayta qalpyna keltirilip, diny senim bostandyghyna qol jetkizildi.      

Álemdik damudyng jana tarihy kezeni adamzat balasynyng әlemdik dinderding qauipsizdik jýiesindegi rólin jәne órkeniyetterding jana serpinmen ruhany birlesui qajettiligin týsinuimen sipattalady. Osy týsinikke sәikes, últaralyq jәne dinaralyq әrekettestik pen yntymaqtastyq arqyly órkeniyetterding ózara ýnqatysuy әlemning ýilesimdilikte damuynyng negizgi sharty bolyp tabylady. Osyghan oray, órkeniyetaralyq jәne konfessiyaaralyq ýnqatysu jana zaman talabyna ainaldy.

2003 jylghy qyrkýiek aiynyng 23-24 kýnderi qazaq jerinde Álemdik jәne dәstýrli dinder liyderlerining alghashqy sezin ótkizu arqyly Qazaqstan halqy Elbasy N.Á. Nazarbaevtyng bastamasymen batyl әri maqsatty qadam jasala otyryp, órkeniyetting kórsetkishi bolghan diny senimderding ýnqatysuyn iskerlikpen úiymdastyra bildi. Atalmysh is-shara adamzattyng jana mynjyldyghynyng konfessiyaaralyq kenistik jýiesin qúrugha jol ashty. Múny órkeniyettirding qazaq jerindegi toghysuy men tabysuy dep baghalaghan abzal.

Birikken Últtar Úiymynyng (BÚÚ) Bas Assambleyasynyng 62-shi sessiyasynda memleketimizding bastamasymen 2010 jyldy «Mәdeniyetterdi jaqyndastyrudyng halyqaralyq jyly» dep jariyalau jónindegi qarardyng qabyldanuy Qazaqstannyng mәdeniyetter men órkeniyetter arasyndaghy ýnqatysuyn arttyryp, etnostar men konfessiyalardyng ózara týsinistigin terendetudi ary qaray damyta týsti.

Qazaqstanda býginde Álemdik jәne dәstýrli dinder liyderlerining bes sezi bolyp ótti. Atalmysh sezder adamzat órkeniyetining beybitshilik pen ózara yntymaqtastyqta damuyn nasihattap, dinaralyq súhbattastyq arqyly әlemdik mәselelerding aldyn alugha baghyttaldy. Órkeniyetter ýnqatysuyna shaqyrghan súhbat jahandyq kýn tәrtibindegi ózekti mәselelerding aldyn alu men olardyng tiyimdi sheshimin qarastyrugha at salysuda.  

Dinaralyq súhbat pen órkeniyetter ýnqatysuyna ýndegen sezding qazaqstandyq ýlgisi sayasy ústanymnyng sara jolyn salyp, kemel ýlgisin qalyptastyrdy. Týrli din ókilderin súhbatqa shaqyra otyryp, kýn tәrtibine qoyylghan mәseleni bir qyrynan ghana qarastyryp qoymay, ortaq sheshim qabyldau jolyndaghy sarabdal sayasattyng biyik kórinisin, qazaq topyraghynda ghasyrlar boyy qalyptasqan tolerantty minez ben adamy qúndylyqtardyng jana mazmúnda janghyruy bolyp tabylady.

Sonymen qatar býgingi tanda әlemde órkeniyetter ýnqatysuyna ýndep, kýn tәrtibindegi ózekti mәselelerdi talqylap, tiyimdi sheshimin tabu maqsatynda BÚÚ-nyng «Órkeniyetter aliyansy» yntymaqtastyghynyng damu shenberinde últaralyq jәne mәdeniyetaralyq dialogy ýderisine belsene  aralasu iydeyasy memleketimiz tarapynan qoldau tabuda.

Almurzaeva Biybigul Núrlybayqyzy,

QR MSM GhZTO

Islamdy zertteu bólimining

agha ghylymy qyzmetkeri 

Abai.kz