ەجەلگى ريمدىكتەردىڭ دۇنيەتانىمى بويىنشا «وركەنيەت» تۇسىنىگى اقىل مەن زاڭعا نەگىزدەلگەن باسقارۋ جۇيەسى ءبىر ىزگە تۇسكەن ازاماتتىق قوعامدى، قالالىق مادەنيەتتى ءبىلدىردى. XVIII-XIX عاسىرلارداعى اعارتۋشىلىق داۋىرىندە «وركەنيەت» ۇعىمى الەۋمەتتىك-مادەني دامۋدى سيپاتتاۋ ءۇشىن قولدانىلدى. ۋاقىت وتە كەلە  و.شپەنگلەر مەن ا.توينبي ەڭبەكتەرىندە بۇل تەرميننىڭ ماعىناسىنىڭ الدە قايدا كەڭىرەك ەكەندىگىن جازدى. ولار «وركەنيەت» ءسوزىن وزىندىك ەرەكشەلىكتەرگە تولى «جەرگىلىكتى قاۋىمداستىق» ماعىناسىندا، ياعني «تاريحي وركەنيەتتەر» (قىتاي, ۆاۆيلون, تۇركى, مۇسىلمان جانە ت.ب.) رەتىندە قولداندى.

ل.ن.گۋميلەۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە شىعىس پەن باتىس توعىساتىن تۇركى الەمىنىڭ شىنايى تاريحى مەن الەمدىك وركەنيەتتەر ۇنقاتىسۋىنداعى ءرولىن كورسەتۋدى ماقسات ەتتى.

ال، وتاندىق عالىمدارىمىزدىڭ تۇسىنىگىنشە «وركەنيeت» ۇعىمى بiرقaتaر الeۋمeتتiك گeنoتيپتi, الeyمەتتiك ستeرeoتيپتi مeڭگeرگeن، سoندaي-aق، ۇلكeن، جeتكiلiكتi, aۆتoنoميالىق، بaرىنشa تۇيىقتaلعaن گeoگرaفيالىق كeڭiستiكتi يگeرگeن ءجانe وسىعان وراي الەمدiك تاريحتان بەرiك oرىن العان ادامدaردىڭ مادەنيەت قاۋىمىن بiلدiرeدi.

تاۋەلسىزدىگىمىزدى العاننان بەرى وتاندىق تاريح جانە مادەنيەتتانۋ سالاسىندا «قازاق وركەنيەتى» جايلى تۇسىنىكتەر قالىپتاسا باستادى. العاش رەت «قازاق وركەنيەتi» تەرمينi 1999 جىلدىڭ 31 مامىرىندا «قازاق وركەنيەتi»  جۋرنالىنىڭ رەسمي تۇردە تiركەۋ كۋالiگiن العان كەزدە كورسەتiلدi. وقىمىستىلارىمىز تاراپىنان اتالمىش تۇسىنىككە قاتىستى باياندامالار 2000-2001 جىلدارى الماتى جانە سيدنەي قالالارىندا وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيالاردا وقىلدى.  

«كوشپەندىلەر وركەنيەتى» دەگەن ۇعىمدى ءا.مارعۇلان، ك.اكيشەۆ، ك.بايپاقوۆ سياقتى ارحەولوگ عالىمدار كەڭىرەك پايدالاندى. «كوشپەندىلەر قوعامى» دەگەن تەرميندى س.تولىبەكوۆ، د.كىشىبەكوۆ سياقتى عالىمدار عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدى. سونىمەن بىرگە سوڭعى كەزدە «قازاق ساحاراسىندا دالا وركەنيەتى بولدى» دەگەن پىكىرلەر دە ورنىعا باستادى.

ەۋروپا مەن ازيانىڭ توعىسىنداعى كەڭ بايتاق دالانى مەكەندەگەن  تۇركىلەر الەم وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوستى. ەجەلگى تۇركىلەردە ەكونوميكالىق قۇرىلىم مەن كوشپەندى جانە وتىرىقشى مادەنيەت، ادامزات بالاسىنا ورتاق جوعارى رۋحاني قۇندىلىقتار قالىپتاسقان بولاتىن. امۋداريا مەن سىرداريا وزەندەر اڭعارى وعىز-تۇركى مادەنيەتىنىڭ وتانىنا اينالدى. قازاقتاردىڭ، ەرتەدەگi تۇركiلەردiڭ ەگiنشiلiك مادەنيەتi دە ايتارلىقتاي جوعارى دەڭگەيدە دامىدى.

ەجەلگi گرەك تاريحشىسى سترابوننىڭ «وركەنيەت بولسا، بiر قالا دا جەتiپ جاتىر» دەگەن ءسوزiن نەگىزگە الار بولساق، زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە قازاق دالاسىندا شاعىن بولسا دا 300-400-گە جۋىق قالا تىرشىلىك ەتكەن. تاراز قالاسىنىڭ 2000, تۇركiستان قالاسىنىڭ 1500 جىلدىق تاريحىنىڭ تويلانۋى ەرتە زامانداردا كوشپەندى تۇركىلەر تۇرمىس-سالتىنان، وركەنيەتىنەن كوپ سىر شەرتەدى.  

ۇلى جىبەك جولى قازاق دالاسىن كەسىپ ءوتىپ قانا قويماي، مادەني قۇندىلىقتاردىڭ تاسىمالدانۋىنا ىقپال ەتتى. امۋداريا مەن سىرداريا وزەندەرى ارقىلى قىتاي، پارسى، ءۇندى جانە اراب وركەنيەتتەرى توعىستى. ونەر تۇرلەرى، سالت-ءداستۇر، جالپى العاندا مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتار دامىپ، تاڭىرشىلدىك، زورواستريزم، بۋدديزم، حريستيان (نەستورياندىق) جانە يسلام دىندەرى ۇيلەسىمدىلىكپەن دامىدى.

سونىمەن قاتار ورىس عالىمى ل.ن. گۋميلەۆ ەڭبەگىندە: «كوشپەندiلەر مادەنيەتi ءوزiنiڭ 3000 جىلدىق ءومiرى iشiندە جەرورتا تەڭiزi مەن شىعىس ولكەسiنiڭ حالىقتارىمەن سالىستىرعاندا، شىعارماشىلىق ەۆوليۋتسيانى باستان كەشiردi»، – دەپ جازدى.

تۇركى وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا ەكونوميكالىق عانا ەمەس، رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتاردىڭ دا قوسقان ۇلەسى ۇلكەن بولدى. قالىپتاسقان قۇندىلىقتار جۇيەسى قوعامنىڭ، ەلدىڭ ەرتەڭگى كۇن باعدارىن ايقىندايدى. ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتاردىڭ بىرىنە ءدىني سەنىمدەردىڭ جاتاتىندىعىن ەسكەرسەك، تۇركى حالقىنىڭ بويىندا قالىپتاسقان تولەرانتتىلىق مىنەزىنە قاراي قازاق دالاسىندا بىرقاتار ءدىني سەنىمدەر ارەكەت ەتىپ، وركەنيەتتەر ۇنقاتىسۋىنا ىقپال ەتتى.  

بىرقاتار دىندەردىڭ ارەكەت ەتۋىنە وراي، تۇركى حالقىنىڭ لەكسيكاسىندا تاڭىرشىلدىك ۇعىمىنا قاتىستى ء«تاڭىر قولدادى»، ء«تاڭىرىم، كەشىرە گور» دەگەن سوزدەر قالىپتاسسا، زورواستريزم سەنىمىنىڭ بىرەن-ساران قالدىقتارى قازاق حالقىنىڭ كەيبىر ىرىم-تىيىمدارىنان كورىنىس تاپتى. بۋدديزم ءدىنى بەلگىلى ءبىر ۋاقىت شەڭبەرىندە عانا ءوز قىزمەتىن اتقارىپ، ارتىنان تامعالى-تاس سىندى مادەني ەسكەرتكىشتەر قالدىردى. حريستيان ءدىنىنىڭ نەستورياندىق باعىتى قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىك، وڭتۇستىك-شىعىس، شىعىس ايماقتارىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ اراسىندا ءار جەردە قاۋىم بولىپ، بىردە السىرەپ، بىردە كۇشەيىپ، XIV عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن ءومىر ءسۇردى. ال يسلام ءدىنى بولسا تۇركى حالىقتارىنىڭ، قازاقتىڭ سالت-داستۇرىمەن بىتە قايناستى.   

باتىس پەن شىعىس ەلدەرىن توعىستىرعان جەرىمىزدە ەرتە زامان قويناۋىندا-اق ءدىني سەنىمدەر ءوزارا ۇيلەسىمدىلىكتە ءومىر ءسۇرىپ، ۋاقىت تالابىنا ساي ءبىرىن-ءبىرى الماستىرىپ وتىردى. اتا-بابا سالت-ءداستۇرىنىڭ ءتۇرلى نانىم-سەنىمدەرگە قۇرمەتپەن قاراۋى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءوز جالعاسىن تابۋدا. اتەيستىك كەڭەستىك زامان تۇسىندا بولسىن قازاق حالقى ءدىنى مەن دىلىنەن اجىراماعان. دەگەنمەن ول ءداۋىردىڭ ۇلت تاعدىرىنا تيگىزگەن زاردابى دا از ەمەس-ءتى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى مەشىتتەر مەن شىركەۋلەر قايتا قالپىنا كەلتىرىلىپ، ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا قول جەتكىزىلدى.      

الەمدىك دامۋدىڭ جاڭا تاريحي كەزەڭى ادامزات بالاسىنىڭ الەمدىك دىندەردىڭ قاۋىپسىزدىك جۇيەسىندەگى ءرولىن جانە وركەنيەتتەردىڭ جاڭا سەرپىنمەن رۋحاني بىرلەسۋى قاجەتتىلىگىن تۇسىنۋىمەن سيپاتتالادى. وسى تۇسىنىككە سايكەس، ۇلتارالىق جانە دىنارالىق ارەكەتتەستىك پەن ىنتىماقتاستىق ارقىلى وركەنيەتتەردىڭ ءوزارا ۇنقاتىسۋى الەمنىڭ ۇيلەسىمدىلىكتە دامۋىنىڭ نەگىزگى شارتى بولىپ تابىلادى. وسىعان وراي، وركەنيەتارالىق جانە كونفەسسياارالىق ۇنقاتىسۋ جاڭا زامان تالابىنا اينالدى.

2003 جىلعى قىركۇيەك ايىنىڭ 23-24 كۇندەرى قازاق جەرىندە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ العاشقى سەزىن وتكىزۋ ارقىلى قازاقستان حالقى ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن باتىل ءارى ماقساتتى قادام جاسالا وتىرىپ، وركەنيەتتىڭ كورسەتكىشى بولعان ءدىني سەنىمدەردىڭ ۇنقاتىسۋىن ىسكەرلىكپەن ۇيىمداستىرا ءبىلدى. اتالمىش ءىس-شارا ادامزاتتىڭ جاڭا مىڭجىلدىعىنىڭ كونفەسسياارالىق كەڭىستىك جۇيەسىن قۇرۋعا جول اشتى. مۇنى وركەنيەتتىردىڭ قازاق جەرىندەگى توعىسۋى مەن تابىسۋى دەپ باعالاعان ابزال.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ (بۇۇ) باس اسسامبلەياسىنىڭ 62-ءشى سەسسياسىندا مەملەكەتىمىزدىڭ باستاماسىمەن 2010 جىلدى «مادەنيەتتەردى جاقىنداستىرۋدىڭ حالىقارالىق جىلى» دەپ جاريالاۋ جونىندەگى قاراردىڭ قابىلدانۋى قازاقستاننىڭ مادەنيەتتەر مەن وركەنيەتتەر اراسىنداعى ۇنقاتىسۋىن ارتتىرىپ، ەتنوستار مەن كونفەسسيالاردىڭ ءوزارا تۇسىنىستىگىن تەرەڭدەتۋدى ارى قاراي دامىتا ءتۇستى.

قازاقستاندا بۇگىندە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ بەس سەزى بولىپ ءوتتى. اتالمىش سەزدەر ادامزات وركەنيەتىنىڭ بەيبىتشىلىك پەن ءوزارا ىنتىماقتاستىقتا دامۋىن ناسيحاتتاپ، دىنارالىق سۇحباتتاستىق ارقىلى الەمدىك ماسەلەلەردىڭ الدىن الۋعا باعىتتالدى. وركەنيەتتەر ۇنقاتىسۋىنا شاقىرعان سۇحبات جاھاندىق كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ الدىن الۋ مەن ولاردىڭ ءتيىمدى شەشىمىن قاراستىرۋعا ات سالىسۋدا.  

دىنارالىق سۇحبات پەن وركەنيەتتەر ۇنقاتىسۋىنا ۇندەگەن سەزدىڭ قازاقستاندىق ۇلگىسى ساياسي ۇستانىمنىڭ سارا جولىن سالىپ، كەمەل ۇلگىسىن قالىپتاستىردى. ءتۇرلى ءدىن وكىلدەرىن سۇحباتقا شاقىرا وتىرىپ، كۇن تارتىبىنە قويىلعان ماسەلەنى ءبىر قىرىنان عانا قاراستىرىپ قويماي، ورتاق شەشىم قابىلداۋ جولىنداعى سارابدال ساياساتتىڭ بيىك كورىنىسىن، قازاق توپىراعىندا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تولەرانتتى مىنەز بەن ادامي قۇندىلىقتاردىڭ جاڭا مازمۇندا جاڭعىرۋى بولىپ تابىلادى.

سونىمەن قاتار بۇگىنگى تاڭدا الەمدە وركەنيەتتەر ۇنقاتىسۋىنا ۇندەپ، كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەلەردى تالقىلاپ، ءتيىمدى شەشىمىن تابۋ ماقساتىندا بۇۇ-نىڭ «وركەنيەتتەر اليانسى» ىنتىماقتاستىعىنىڭ دامۋ شەڭبەرىندە ۇلتارالىق جانە مادەنيەتارالىق ديالوگى ۇدەرىسىنە بەلسەنە  ارالاسۋ يدەياسى مەملەكەتىمىز تاراپىنان قولداۋ تابۋدا.

المۋرزاەۆا بيبىگۋل نۇرلىبايقىزى،

قر مسم عزتو

يسلامدى زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ

اعا عىلىمي قىزمەتكەرى 

Abai.kz