Ondasynov, Tәshenov, Esenov sekildi erlerden býgingi el men jer tizginin qolgha alghan әrbir azamattyng ýirener ýlgisi mol! 

 «…- Soghys bitip, el әli esin jiyp ýlgermegen jyldar. Mәskeudegi ótetin jinalystargha jii baramyz. Bir joly sonday bir jiyndy Ukrainanyng sol kezdegi basshysy N.S.Hrushev jýrgizdi. Onyng qasyna Ózbekstannyng jetekshisi Osman Yusupov jayghasypty. Mәjilis zalyna kirgenimde ekeui sybyrlasyp otyr eken. Shynymdy aitsam, ekeuin de asa únata qoymaytyn edim, sondyqtan kózderine týspey-aq qoyayyn dep art jaqqa otyra berip edim, Hrushev   kórip qaldy da:

-Ondasynov, túr ornynnan! Sen nege ózbekterge ana ýsh audandy berging kelmeydi, ózbekter maqtany jaqsy egedi! – dedi dinkildep. Myna sóz menin   shymbayyma batyp ketti:

 -Ol ýsh audan  mening jerim  emes, ony beru-bermeudi halyq sheshedi! Al maqtany biz de jaqsy ósiremiz, ótken jyly jospardy asyra oryndadyq! – dedim.

Hrushev qyp-qyzyl bolyp ketti, ashuly ýnmen «otyr!» dedi. Oghan aitqyzyp otyrghan  Osman Yusupov ekeni dausyz. Óitkeni onyng ózi maghan bir mәrte shyghyp, osy osy ýsh audandy súraghan bolatyn, sonda men: «Siz de bir respublikany basqaryp otyrsyz, Sizden qyrghyzdar nemese әlde týrkimender ýsh emes, bir audanynyzdy súrasa berer me ediniz?!» dedim. Uәj aita almay qalghan bolatyn. Ózining sózi ótpegen song danghoy Hrushevty aitaqtap salyp otyrghan týri ghoy!»

Núrtas atam  «jadyna jazyp al!» degendey tik qarap, әngime arnasyn basqa jaqqa audarghan-dy. Jasy seksennen assa da enseli denesi enkeymegen, jýzi núrly, sózi nәrli, Ábish Kekilbaevsha aitqanda «ózine jýktelgen el men jer paryzyn danalyqpen atqarghan basshynyn»  sol nar túlghasy dәl býgingidey kóz aldymda.

Búl – Qazaqstan Ýkimetin 13 jyl (1938-1951) basqarghan kemenger Núrtas Ondasynovpen songhy bir kezdeskendegi súhbat edi. Osynday bir jәitti 20 jylday Qazaq SSR Josparlau Komiyteti tóraghasynyng orynbasary bolghan asa bilikti ekonomist, belgili memleket jәne qogham qayratkeri Gharay Qalapashúly Saghymbaev  «Núrtas Ondasynov» atty ( «Elorda» baspasy, 2002 jyl, Astana) kitapqa engen esteliginde bylay jazady:

«-…Qazaq KSR-ining 40 jyldyq merekesi 1960 jyly toylanbay, Hrushevtyng keluin kýtip,  1961 jyldyng 24-shi mausymynda ótkeni belgili. Qonaqtargha arnalghan keshte «Hrushev byl v plohom nastrooeniy y rano ushel s priyema» dep jazady D.A.Qonaev («Ot Stalina do Gorbacheva», 143 bet.) Biraq, Dimash agha sebebin ashyp aitpaydy. Onyng sebebi mynaday edi. Hrushev qolynda araq qúiylghan staqany bar, toygha jayylghan dastarhannyng orta sheninde otyrghan Ondasynovtyng qasyna kelip: «…Núrtas Dәndibaevich, maqta ósiretin ýsh audandy Ózbekstangha beruge ýnemi qarsy bolushy edin, erteng Qazaq KSR Jogharghy Kenesining qaulysy qabyldanady» degende Núrekeng ornynan aspay-saspay túryp: «Men Qazaqstannyng Ýkimetin basqaryp otyrsam, әli de qarsy bolar edim!» depti. Múnday jauapty kýtpegen boluy kerek, ashugha bulyqqan  Hrushev qonaqasydan ketip qalady. Núrekene «keshirim súra, erteng sessiyada audandardy beru turaly úsynys jasa» degen buro mýshelerining kenesin ýzildi-kesildi qabyldamaydy». 

Eli men jerining taghdyryna jauapty basshy naq osynday-aq bolar! Búdan artyq qanday janpidalyq kerek, janashyrlyq kerek?!. Býgingi basshylarymyz ýirenerlik-aq  ýlgi men ónege  emes pe?! Búghan deyin de Ondasynovqa talay shýilikken Hrushev qaharyna minip, 58 jastaghy Ondasynovty zeynetkerlikke ketuge mәjbýrledi. Áytpese, memleketti eng qiyn shaqta 13 jyl ýzdiksiz (1938-1951j) basqarghan basshynyng mol bilimi men tәjiriybesi arqasynda sharuashylyghy artta jatqan Guriev oblysy (qazirgi Atyrau men Manghystau oblystary) kýn sanap kóterilip kele jatqan joq pa edi?! Respublikanyng basshylary, onyng ishinde memleket isine baulyghan óz shәkirti D.Qonaev arashagha týse almady. Qazaqstan ýshin enbegi úshan-teniz Ondasynov zeynetkerlikke shyghyp, kooperativten ýy alyp, oghan aqshasy jetpey, qayyn-júrtynan qaryz alyp, elden jyraq Mәskeu asyp kete bardy.

Sonymen, N.S.Hrushevtyng túsynda qazaq jeri «hantalapaygha» salyndy, Bostandyq, Maqtaaral, Kirov, Jetisay, Shymqorghan siyaqty shúrayly bay ólkeler Ózbekstangha berilip jiberildi. Ol kezdegi el basshylary,   Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining Birinshi hatshysy Ismayyl Yusupov, Qazaq SSR Ministrler Kenesining tóraghasy Dinmúhamed Qonaev, Qazaq SSR  Jogharghy Kenesi Prezidumynyng Predsedateli  Isaghaly Shәripovter qarsy túra almady. Qazaqstan ólkesining bir bóligin Ózbek SSR-ining qúramyna beru turaly Qazaq SSR Jogharghy Soveti Prezidumynyng ukazyna tóragha Shәripov pen  Qazaq SSR Jogharghy Soveti Prezidumynyn  Sekretary ýshin Prezidum mýshesi M.Núghymanov 1963 jyldyng 26 yanvari kýni qol qoydy. Sol kezdegi   Respublika basshylarynyng Hrushevtyng solaqay sayasatyna bir auyz sóz aityp, qarsy túra almauynyn, qorqaqtyqtarynyn, mansapqorlyqtarynyng arqasynda kóptegen sovhozdar shúrayly jerimen, halqymen,  mal-mýlkimen, baylyghymen Ózbekstanda qalyp qoydy.

  Osy orayda Gharay Saghymbaev aghamyzdyng auruhanada jatqanda aitqan sózi oigha oralady. «Ózbekstangha berilgen jerdi qaytaru ýshin qúrylghan komissiyanyng ishinde men de boldym (21 adam  dedi ghoy deymin – G.O.). Bәrimiz de kórip otyrmyz, berilgen jerding kóp bóligi ózbekterde qalyp barady, olar  qulyq jasap  audandardy alysymen jerin bólip, jana audandar qúryp tastaghan ghoy. Shynymdy aitsam malgha jayly, eng shúrayly jerlerdin  ózbekterde qalyp bara jatqanyna ishim ashyp, komissiya mýshelerining bәri «qaytarylsyn» degen qújatqa  qol qoysa da, men qol qoymay otyryp aldym. Ýshinshi kýni Diymekeng (D.A.Qonaev) telefon soghyp «Gharay, neghyp otyrsyn, qolyndy qoy!» dedi. Jýregim qan jylap túryp qol qoydym».

Osy sóz әrkez bizdin  jadymyzda janghyryp, «oypyr-ay, Hrushevqa toytarys bergen Ondasynov, Tәshenov qúrly bolmady-au myna kisi!..» dep,  Diymekendi keyde orynsyz asyra maqtap, qoldan payghambar jasap jatqanda jan-dýniyemizde dýley soghyp, búl adamdar nege soqyr, ózderine jasalghan shamaly jaqsylyqtyng ainalasynan asa almay,   pendelilikke týsetinine ashynyp, «ah» úryp qalatynbyz.  Qazaq jeri «hantalapaygha» týskeli túrghan tústa búl faktini aitpasqa bolmady. Býgingi basshylargha sabaq bolar degen ýmit aitqyzdy. Halyqtyng qúlaghy myn, osylay bireuding bolmasa bireuding sanasynda, jadynda jazylyp qalady. Múnday  halyqtyq ýlken mәselelerde   «meni men odan basqa eshkim bilmeydi» degen josyq jýrmeydi. Al, Gharay Qalapashúlynyng ótirikke attap baspaytynyn «…men Gharay әkelgen qújattargha kózimdi júmyp túryp qol qoyamyn» dep Qonaevtyng ózi aityp ketken. Gh.Saghymbaev Úly Otan soghysynyng basynan ayaghyna deyin qatysyp, auyr jaraqattanyp, ómir boyy   densaulyghymen әlek bola jýrip, otbasyn da qúrmay, ómirin tek el qyzmetine arnaghan, isine adal, taza, has maman bolghan. Memleket qazynasyn orynsyz shashugha jol bermegen, prinsipshil adam bolghan. Joldastarynyng «Gharaydan memleketting bir somyn súraghansha, su súra» degen qaljyng sózi de qalghan.

Ata-babamyzdyng ailap-jyldap bel sheshpey attyng jaly, týiening qomynda jýrip jaudan qorghaghan jerine kimderding kózi týsip, ashkózdenbedi deysiz. Taghy da sonyng biri – Qazaqstanda tyndy iygeru,  Soltýstik bes oblysty: Soltýstik Qazaqstan, Kókshetau, Qostanay, Aqmola, Pavlodardy Reseyge qosu boldy. Búl mәsele patshalyq Reseyden beri kóterilip, «qarashekpendilerdin» qazaq  dalasyna basa-kóktep kirgen kezinen jýrgizilip kele jatqan imperiyalyq kózqaras bolatyn. Tek Leninning túsynda Alashorda ókilderining besendi aralasuynyng arqasynda  respublika  shekarasy  anyqtalyp, bekitilgen kezde sәl de bolsa sayabyrlaghanymen,  qyrqynshy jyldargha qaray qayta kóterildi. Ol, әsirese, Kenes elin әperbaqan Hrushev basqarghan tústa  tipti ýdey týsti. Búl – úzaq әngime, әrige barmay qysqa qayyrayyq.

Ondasynovtyng aitysyna qaraghanda 1947 jyldary búl mәsele birde  SSSR Ministrler Sovetinde arnayy qaralady. Aytqan uәjderi – «shekaralas bes oblysty Reseyge berip, ýlken  astyqty aimaq jasayyq, bidaydy reseylikter jaqsy ósiredi».  Sonda Núrtas Ondasynov: «Soltýstik oblystardyng Reseyge qosylu-qosylmauyn Siz ben biz sheshpeymiz, jalghyz Ýkimet sheshpeydi, ol oblystarda túryp jatqan san myndaghan jergilikti halyq bar,  sol   halyq  sheshedi! Al, tyndy kótersek kótereyik, Ýkimet oghan qarsy emes, biraq ashtyq jyldarynda jan-jaqqa taryday shashylyp ketken qazaqtardy jinap, tughan jerine oraltyp, sosyn kótereyik!» deydi. Qysqasy, kele jatqan alyp tasqyngha Ondasynov tosqauyl qoyady.

Búghan dәleldi taghy da D.A.Qonaevtyng ózining esteliginen alamyz. 1961 jyly  respublikagha kelgen Hrushevty poyyzben el shetine deyin shygharyp salyp bara jatqanda, Hrushev: «bylo bolishoy oshibkoy, chto selinoy zanyalisi ocheni pozdno. Eto oshibka Skvorsova, Shayahmetova, Ondasynova» depti.  Áriyne,  ol eshqanday qatelik emes edi. Búl sonau patshalyq Reseyden jýrgizilip kele jatqan otarlau sayasatynyng jalghasy ekenin týsingen Ondasynov oghan ýnemi qarsy bolyp, toytarys berip keldi. Aqyrynda Ondasynov, Shayahmetov biylikten ketken song ghana Mәskeu maqsatyn iske asyrdy – tyndy iygeru bastaldy. Jayylym qysqartylyp, halyq qolyndaghy kýn kórip otyrghan malyn arqandap jaygha deyin mәjbýr boldy, mal basy kýrt azaydy, qazaqtar ata kәsipterinen airyla bastady, jer qúnarsyzdandy. Basty qiyanat – Mәskeu 1953 jyly 27 nauryzda amnistiya jariyalap, bir millionnan astam qylmyskerlerin týrmeden bosatyp aldy da,  tyndy kóteremiz dep,  jýgensiz ketken jýlikterin,  baukespe búzyqtaryn  «komsomoldyq joldamamen» Qazaqstangha qaray toghytty da jiberdi. Aqyrynda, 1962 jyly tyng kóterushilerding sany 2 milliongha jetti. Múnday «basqynshylyq» adamzat tarihynda búryn-sondy bolyp kórmegen shyghar-au.

1961 jyly  Manghystaudyng Jetibay men Ózeninen múnaydyng mol qory tabylyp, ataghy әlemdi sharlady. Sol kezde búl ken oryndarynyng qory býkil Ájirbayjan respublikasynyng óndirip jatqan múnay qoryna para-par bolatyn. Sodan kórshi jatqan týrkimender men әzirbayjandar qyzghanysh kórsete bastady, «qazaqtar múnaydy óndire almaydy, mamandary joq, Manghystaudy bizge berinder» dep, basshylary Mәskeuge shapqylady. Mәskeulikter de oilanyp qaldy. Dәl osy kezde Núrtas Ondasynov osy uaqytqa deyin jighan  abyroy-bedelin salyp, Mәskeulik basshylardyng aldyna baryp sóilesip,   telefon arqyly kýn sayyn baylanysyp, әupirim-tәnirmen alyp qaldy. Osylay bolaryn bilgendey 1957 jyly Fort-Shevchenkodan «Manghyshlaqneftegazrazvedka» tresin ashyp, atyraulyq kóptegen geolog-barlaushy, geofizikterdi… Manghystaugha kóngenin jónimen, kónbegenin qazaqshalap aitqanda «tizege salyp» jibergen bolatyn.

Sózimiz dәleldi bolu ýshin Manghystaudaghy  Asar, Atambay, Týrkimenoy, Qaramandybas tәrizdi 17 ken ornyn ashqan ardager azamat Saylau Esjanovtyng sózine qúlaq týrelik:

-Guriev oblysyna  basshy bolyp Ondasynov kelisimen múnay izdeu men óndirudi qatty qolgha alady. Qazaq jastaryn Ýkimet qarajatymen oqugha jibertti, barlaushy, geolog, geofizik mamandaryn kóbeytti. Qysqasy, Ondasynov  múnay tónireginde bógdelerding emes, qazaqtardyn, ashyghyn aitqanda jergilikti jerding ókilderining enbek etuin oilaydy. Sol tústa «Manghyshlaqmúnaygaz» tresine bas injener tabylmay túr eken. «Kim layyqty?» dep obkomdaghy, atqaru komiytetindegi tiyisti bólimderden súraydy ghoy. Bәri de birining auzyna biri týkirip qoyghanday Halekendi (Halel Ózbekqaliyevti)  «pysyq, alghyr, bilimdi, jauapkershiligi mol..» dep, maqtauyn jetkizedi.

Sodan oblys basshysy Halekenmen sóilesudi Geologiya basqarmasnyng bastyghy Naum Isakovich Gershmangha tapsyrady. Biraq ol it arqasy qiyandaghy Manghystaugha barugha Ózbekqaliyevti kóndire almaydy. Odan keyin oblystyq partiya komiytetining hatshysy Diyachenko ózine shaqyrady, Halekeng oghan da kónbeydi. Kónbeuine basty sebep – qos bauyrynyng qatar nauqastanyp, jatyp qaluy eken. Shynynda da qalay tastap ketsin, bauyrlary emes pe. Sodan әlgi eki bastyqqa Ondasynov «kadrlaryna qadyrlaryn  joq!» dep, renjiydi de Halekendi ózine shaqyrtady. Bos sóilep, byljyrap otyru tabighatynda joq Ondasynov salghan betten: «Haleke! (Ondasynov ózinen kishilerdi de qazaqy әdeppen osylay atay beredi eken). Estip, bilip otyrmyn, bauyrlaryng nauqas kórinedi. Aynalayyn, keyde kópting múraty ýshin ózindi de qúrban etuge tura keletin kez bolady. Ne isteymiz, múnaydyng bәrin bógdelerge basqartyp qoyamyz ba? Kaspiyding arghy betindegi aghayyndardy shaqyrsan, tayly-tayaghymen býgin kóship kelgeli otyr! Bizding jigitterding namysy qayda sonda?! Keyingi úrpaqtardan úyat bolyp jýrmey me?!» depti. Halekeng búl sózden keyin bir auyz uәj qaytara almay Manghystaugha tartypty. Últynyng ertenin oilaghan Ondasynovtyn  búl әreketin, ataly sózin  manghystaulyqtar anyz etip aitady. Estigenimdi men de ýnemi el-júrtqa jariya etip jýremin, óitkeni múnda ýlken tәrbiye, ónege bar. Tek býgingi basshylar osydan ýlgi, ónege alsa degen tilek bar.

Manghystau týrkimender men әjirbayjandargha әueli basshy Núrtas Ondasynovtyn  abyroy-bedelinin, ekinshiden, sol kezdegi  Geologiya ministri Shahmardan Esenovtin  tabandy, dәiekti talabynyng arqasynda berilmey qalyp edi (búl da bir ózekti әngime).  Búl eki Azamattyn  eli men jerine degen qúrmetin, batyldyghyn, batyrlyghyn eshqashan úmytugha bolmaydy. Qolynda el biyligi bar, jerine jany ashityn basshylar osylay әreket etse kerek-daghy.

Osylay, zandy búzyp, ór keudelikpen  qazaq jerin tartyp alamyz degenderding kókiregin basqan Núrtas Dәndibayúly Ondasynovtyng batyrlyghyn kónekóz qariyalarymyz bilgenmen býgingi kógenkóz jastarymyz bilmeydi. Ókinishti-aq!

Memleket jәne qogham qayratkeri Júmabek Tәshenovting qazaq jeri bóliske týskeli túrghan tústa úrda-jyq Hrushevqa qasqayyp túryp toytarys bergenin anyz etip aityp jýrmiz. Óte dúrys! Ýlgi bolar erlik! Biraq,  Tәshenovke deyin jerdi bóliske bermey, el irgesin sóktirmey kelgen Ýkimet basshysy Núrtas Ondasynov esimi kólenkede qalyp keledi. Biz olardyng birining isi kem, ekinshisi artyq deuden aulaqpyz, qayta Ondasynovtyng da, Tәshenovting de óz dәrejesinde   jastargha dәriptelinbey jatqanyna qarnymyz ashady. Árbir jastyn  otanshyl boluy   osynday ýlgili isterden tәlim aluynda.  El men jer taghdyry  tarazygha týsip, qylysh ýstinde túrghanda qaraqan bastarynyn, әulet-júraghatynyng qamymen ketpey, qalyng halyqtyng qamyn jegen, naghyz qas batyrlarsha qorghay bilgen әreketterin әspettep jazu, jariyalau, jastar sanasyna úyalatu – býgingi bizding tikeley mindetimiz! Óitkeni, Ondasynov, Tәshenov, Esenov sekildi erlerden býgingi el men jer tizginin qolgha alghan әrbir azamattyn, jastardyn, bolashaq memleket isin basqaratyn basshynyng ýirener ýlgisi mol!

Gýlsim ORAZALIYEVA,  

Qazaqstan Jurnalister Odaghy syilyghynyng laureaty.

Abai.kz