Júma, 22 Qarasha 2024
Qogham 6371 0 pikir 23 Mausym, 2016 saghat 14:13

ÁZIMBAY GhALI. QYTAYDAN EMES, RESEYDEN QAUIPTENU KEREK

Elimizde әli kýnge әleumettik-ekonomikalyq  jәne demografiyalyq kenjeleu beleng alyp jatyr. Demografiyanyng ótpeli kezeninen әli ótip bolghan joqpyz. Tuu kórsetkish tym tómen. Qazir tuu kórsetkishi  boyynsha әlemde alghashqy orynda induister túr, odan keyingi oryngha músylmandar jayghasqan, sosyn katolikter, onan keyin baryp orys pravoslaviyasy men protestanttar eken. Jalpy, Braziliyanyng tól júrty amerikalyq ýndister ekeni belgili. Qazir olardyn tuu kórsetkishi úlghayyp, ýles salmaghy arta bastady. Sol siyaqty qara nәsildilerding «bala kóp bolsyn» degen ústanymdary nyghayghany bayqalady.

Al, bizde bәri basqasha. Biz mýldem basqa bir memlekette ómir sýrip jatqan siyaqtymyz. Mәselen, últshyl tolqyn últsyz tolqyngha, qazaqshyldar imperiashylargha qarsy. Búl meninshe, 21-mamyr «revolusiyasynyn» impulisi.

Qazir bayqap otyrghanymyzday azamattyq qogham oyandy. Endi búl tolqyndy toqtatu mýmkin emes. Múnday kezende sayasy sana tez ósedi. Qazaq aktor (iye) bolady, qazaq tili faktor (yqpaldy) bolady. Qogham, qauym, sana sezim kóp janghyrady. Liyberaldyq iydeya men últshyldyq iydeya jarysyp damyp, birge jetiledi. Bizge búghan deyin jetpey túrghany osy bolatyn.

Jalpy, elimizdegi fermerlerge jer jekemenshikke simvolikalyq baghagha (mysaly jýz tengege) satyluy kerek. Ol sonda ghana alghan jerin bankige kepilge qoyyp, nesie alyp, ózine qajetti tehnika satyp alar edi. Ýisiz-kýisiz qalada jýrgen azamattargha qalanyng týbinen ýy saluga jer berilse, ol da nesie alyp, ýy salyp, óz jaghdayyn jaqsartar edi. Yaghni, osylay isteu arqyly elimizding naryghyn kýsheytip, qoghamdaghy revolusiyalyq pighyldy tyigha bolady. Iri latifundisterden jerin tәrkilep, ony fermerlerge arzan baghagha taratu kerek. Áytpese bizde feodalizm men antiyfeodaldyq revolusiyalar jaylauy mýmkin.

Qazir mine, qazaq genosiydining ýsh kezeni aiqyndaldy: birinshi kezeng – otarlau jәne otarshyldyq kezendegi genosiyd. Búl genosid qazaqtyng jerin iyemdenip, ózin ysyru, shoqyndyru jәne últ-azattyq qozghalystardy janshu, qazaqty qyru arqyly jasaldy. Ekinshi kezenge Stolypinning agrarlyq sayasatyn, Kenes ýkimetining 1928-1933 jyldardaghy qazaqty asharshylyqqa úryndyru sayasatyn jatqyzugha bolady. Ýshinshi kezeng retinde soghystan keyingi qazaq ólkelerinde yadrolyq qarudy synau men 1986 jylghy Almatydaghy kóterilisti aitugha bolady.

Osynday genosidterdi kórgen Qazaqstan qaytadan es jidy. Tәuelsiz memleket bolghaly elimizde segiz  jaghday ózgerdi:

Birinshisi, Qazaqstan sayasy túrghyda egemen el boldy; Ekinshisi, qazaq sany on eki milliongha jetti. Biz qazir búryn sondy bolmaghan sangha jetip, elimizdegi qazaq últynyng ýlesi  68 payyzgha kóterildi; Ýshinshisi, islam dini qarqyndy damyp, meshitter sany kóbeydi. Ol meshitke baratyn azamattardyng 80 payyzyn jastar qúraydy. Tórtinshisi, qazaq tilining kókjiyegi keneydi. Qazir qazaqtardyng toqsan payyzy óz balasyn qazaq mektepterinde oqytyp jatyr. Búryn orys tildi ólke bolyp sanalghan jerlerde oryssha bilmeytin azamattardyng sany artty. Joghary oqu oryndary tehnikalyq jәne medisinalyq mamandyqtardy qazaqsha oqytatyn boldy; Besinshisi, azamattyq qogham oyandy. Feysbuk sekildi qoghamdyq-sayasy gazetterding bar mindetin atqara alatyn әleumettik jeliler payda boldy. Ol әleumettik jelilerdi kez-kelgen jerde paydalanugha bolady jәne keri baylanys jasaugha mýmkindik zor; Altynshysy, qazaq ózine jetkilikti dengeyde ózin syilaytyn halyqqa ainalyp keledi; Jetinshisi, qazaq qalagha kóship, qalalyq últqa ainaldy. Qazaq balasyn qalaly tiptegi mektepterde qazaqsha oqyta bastady; Segizinshisi, Qazaqstanda eki túraqty әlem payda boldy. Biri – orys әlemi, olar qazaqshany jaqtyrmaydy, bilmeydi, oqymaydy, kerek etpeydi. Ekinshi әlem, qazaq әlemi, olar da solay. Biraq ekinshi әlemning jenip kele jatqany bayqalady.

Desek te, qazir qoghamda týrli fobiyalar payda bola bastady. Kórshi Qytay elinen qauiptenip, týrli әngimeler aityluda. Jalpy, «qytaydikining bәri jaman, olardyng barlyq isi qauipti» degen birjaqty týsinik qate. Bizge ekonomikalyq qatynastar men sayasy baylanystar, tilderding diyversifikasiyasy kerek. Al endi júrt kókeyindegi «qytaydan qauip bar ma?» degen súraqqa jauap bersek... Eger de kórshimiz qisynsyz jәne óreskel qisyq, disproporsionaldy baghyttaghy jolgha týsip jatsa, qauip bar degen sóz. Meninshe, qazir Qytaydan góri, Resey disproporsionaldy baghyttaghy jolgha týsip aldy. Reseymen qarym-qatynastaghy zaualdy moyyndaytyn kez jetti. Bizde qazir Batys Europa men AQSh sekildi eldermen sayasi-ekonomikalyq túrghyda qarym-qatynas jasau jetkiliksiz bolyp túr. Sol siyaqty elimiz qauiptenip otyrghan Qytaymen de qatynastarymyz azdyq etip otyr dep oilaymyn. Óitkeni, memleketaralyq qatynastarymyz fobiyagha úshyrady. Ol fobiyalardy tudyryp otyrghan –  ishki kýdikter men Reseyding nasihaty.

Áriyne búl nasihattyng negizi joq deuge bolmaydy. Mәselenki, Resey ukrainderdi teledidar hәm yqpal agentteri arqyly Batys qaupimen qorqytyp keldi. Ukrainderdi NATO-men, gey-nekemen jәne qyztekelermen shoshytugha tyrysty. Olargha «Batys senderdi týp-túqiyanynmen satyp alyp, jútyp qoyady» degen sekildi ertegiler aitugha tyrysty. Óitkeni, Evropalyq Odaqpen jәne AQSh-tyng NATO-syna jaqyndasa, Reseyding bayyrghy otary boludan qalady.

Últtyng basty belgilerining biri - últtyq mobilizasiya jasau. Biz búl mýmkindikke jetu ýshin Resey, Qytay jәne Birikken Batys elderimen kópvektorly jәne teng vektorly sayasat ústauymyz kerek. Yaghni, Reseymen tym jaqyn bolmay, Batys pen Qytay jaqqa da jylju kerektigi – zaman talaby.  Reseyding yqpaldy agentteri (keybireui qazaq patrioty esebinde) bizge óz teledidary, sayttary men gazetteri arqyly Qytay qaupin әsireleude. Búl mәselening ekinshi qyryna qarasanyz, Reseyding qazaqqa jasaghan «jaqsylyghyn» әspetteu jatyr.

«Qytay qazaqqa atam-zamanghy jau edi» degen tezis tarihy túrghyda anyqtaudy kerek etedi...  Osy orayda bir ghana keri uәj aitayyn. Jonghardy biz tek óz kýshimizben jengen joqpyz, Qytaymen birge jendik. Osylaysha, jonghardyng jaylauy men egindigin iyemdendik.

Jogharghyda aitqan genosid kezinde Resey ezgisinen qashqan qazaqtar Shynjannan pana tauyp, kóbeydi. Qytay qazaqqa emes, jonghargha genosid jasady, qyrdy. Múnyng paydasy qazaqqa tiydi. Bizge jeke el bolugha jol ashyldy.

Desek te, Qytay da, Resey de, Batys ta tughan әkemiz emes, sondyqtan әr tarappen teng dәrejeli araqatynas ústau kerek. Osy ýsh tarappen kóp vektorly jәne teng vektorly, teng dәrejeli qatynas jasamay, biz tәuelsizdigimizdi saqtap qala almaymyz. Úzaq merzimdi boljaugha bolmaytyn shyghar, biraq, Qazaqstangha Batyspen, Europalyq Odaqpen, NATO-men birigip, odaq qúru kerek. Sebebi 12% qazaq jeri Europa qúrlyghynda jatyr. Bizding ómir saltymyz, mentaliytetimiz – europalyq. Osyny úmytpay, «biz europalyq elmiz» degen uәjdi kóbirek nasihattaghan jón.

Men jalpy alghanda qazaq әlemin qoldaymyn. Qazaq әlemdik kóshten qalmau ýshin aghylshyn tilin tez mengerip alady. Onday jaghdayda orys tilining statusy qúlaydy. Reseydegi daghdarys Reseydi taghy da ydyratugha aparu mýmkin. Qazir Resey úzaq uaqyttyq resessiya jolyna týsti, olrdyng túrmysy byltyr on prosentke tómendepti. Búl ýrdis aldaghy uaqytta da jalghasa bermek.

Ázimbay Ghaliy

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1462
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3229
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5315