ەلىمىزدە ءالى كۇنگە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق  جانە دەموگرافيالىق كەنجەلەۋ بەلەڭ الىپ جاتىر. دەموگرافيانىڭ وتپەلى كەزەڭىنەن ءالى ءوتىپ بولعان جوقپىز. تۋ كورسەتكىش تىم تومەن. قازىر تۋ كورسەتكىشى  بويىنشا الەمدە العاشقى ورىندا يندۋيستەر تۇر، ودان كەيىنگى ورىنعا مۇسىلماندار جايعاسقان، سوسىن كاتوليكتەر، ونان كەيىن بارىپ ورىس پراۆوسلاۆياسى مەن پروتەستانتتار ەكەن. جالپى، برازيليانىڭ ءتول جۇرتى امەريكالىق ۇندىستەر ەكەنى بەلگىلى. قازىر ولاردىڭ تۋ كورسەتكىشى ۇلعايىپ، ۇلەس سالماعى ارتا باستادى. سول سياقتى قارا ناسىلدىلەردىڭ «بالا كوپ بولسىن» دەگەن ۇستانىمدارى نىعايعانى بايقالادى.

ال، بىزدە ءبارى باسقاشا. ءبىز مۇلدەم باسقا ءبىر مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان سياقتىمىز. ماسەلەن، ۇلتشىل تولقىن ۇلتسىز تولقىنعا، قازاقشىلدار يمپەرياشىلارعا قارسى. بۇل مەنىڭشە، 21-مامىر «رەۆوليۋتسياسىنىڭ» ءيمپۋلسى.

قازىر بايقاپ وتىرعانىمىزداي ازاماتتىق قوعام وياندى. ەندى بۇل تولقىندى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنداي كەزەڭدە ساياسي سانا تەز وسەدى. قازاق اكتور (يە) بولادى، قازاق ءتىلى فاكتور (ىقپالدى) بولادى. قوعام، قاۋىم، سانا سەزىم كوپ جاڭعىرادى. ليبەرالدىق يدەيا مەن ۇلتشىلدىق يدەيا جارىسىپ دامىپ، بىرگە جەتىلەدى. بىزگە بۇعان دەيىن جەتپەي تۇرعانى وسى بولاتىن.

جالپى، ەلىمىزدەگى فەرمەرلەرگە جەر جەكەمەنشىككە سيمۆوليكالىق باعاعا (مىسالى ءجۇز تەڭگەگە) ساتىلۋى كەرەك. ول سوندا عانا العان جەرىن بانكىگە كەپىلگە قويىپ، نەسيە الىپ، وزىنە قاجەتتى تەحنيكا ساتىپ الار ەدى. ءۇيسىز-كۇيسىز قالادا جۇرگەن ازاماتتارعا قالانىڭ تۇبىنەن ءۇي سالۋگا جەر بەرىلسە، ول دا نەسيە الىپ، ءۇي سالىپ، ءوز جاعدايىن جاقسارتار ەدى. ياعني، وسىلاي ىستەۋ ارقىلى ەلىمىزدىڭ نارىعىن كۇشەيتىپ، قوعامداعى رەۆوليۋتسيالىق پيعىلدى تىيۋعا بولادى. ءىرى لاتيفۋنديستەردەن جەرىن تاركىلەپ، ونى فەرمەرلەرگە ارزان باعاعا تاراتۋ كەرەك. ايتپەسە بىزدە فەوداليزم مەن انتيفەودالدىق رەۆوليۋتسيالار جايلاۋى مۇمكىن.

قازىر مىنە، قازاق گەنوتسيدىنىڭ ءۇش كەزەڭى ايقىندالدى: ءبىرىنشى كەزەڭ – وتارلاۋ جانە وتارشىلدىق كەزەڭدەگى گەنوتسيد. بۇل گەنوتسيد قازاقتىڭ جەرىن يەمدەنىپ، ءوزىن ىسىرۋ، شوقىندىرۋ جانە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردى جانشۋ، قازاقتى قىرۋ ارقىلى جاسالدى. ەكىنشى كەزەڭگە ءستولىپيننىڭ اگرارلىق ساياساتىن، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ 1928-1933 جىلدارداعى قازاقتى اشارشىلىققا ۇرىندىرۋ ساياساتىن جاتقىزۋعا بولادى. ءۇشىنشى كەزەڭ رەتىندە سوعىستان كەيىنگى قازاق ولكەلەرىندە يادرولىق قارۋدى سىناۋ مەن 1986 جىلعى الماتىداعى كوتەرىلىستى ايتۋعا بولادى.

وسىنداي گەنوتسيدتەردى كورگەن قازاقستان قايتادان ەس جيدى. تاۋەلسىز مەملەكەت بولعالى ەلىمىزدە سەگىز  جاعداي وزگەردى:

ءبىرىنشىسى، قازاقستان ساياسي تۇرعىدا ەگەمەن ەل بولدى; ەكىنشىسى، قازاق سانى ون ەكى ميلليونعا جەتتى. ءبىز قازىر بۇرىن سوڭدى بولماعان سانعا جەتىپ، ەلىمىزدەگى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەسى  68 پايىزعا كوتەرىلدى; ءۇشىنشىسى، يسلام ءدىنى قارقىندى دامىپ، مەشىتتەر سانى كوبەيدى. ول مەشىتكە باراتىن ازاماتتاردىڭ 80 پايىزىن جاستار قۇرايدى. ءتورتىنشىسى، قازاق ءتىلىنىڭ كوكجيەگى كەڭەيدى. قازىر قازاقتاردىڭ توقسان پايىزى ءوز بالاسىن قازاق مەكتەپتەرىندە وقىتىپ جاتىر. بۇرىن ورىس ءتىلدى ولكە بولىپ سانالعان جەرلەردە ورىسشا بىلمەيتىن ازاماتتاردىڭ سانى ارتتى. جوعارى وقۋ ورىندارى تەحنيكالىق جانە مەديتسينالىق ماماندىقتاردى قازاقشا وقىتاتىن بولدى; بەسىنشىسى، ازاماتتىق قوعام وياندى. فەيسبۋك سەكىلدى قوعامدىق-ساياسي گازەتتەردىڭ بار مىندەتىن اتقارا الاتىن الەۋمەتتىك جەلىلەر پايدا بولدى. ول الەۋمەتتىك جەلىلەردى كەز-كەلگەن جەردە پايدالانۋعا بولادى جانە كەرى بايلانىس جاساۋعا مۇمكىندىك زور; التىنشىسى، قازاق وزىنە جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ءوزىن سىيلايتىن حالىققا اينالىپ كەلەدى; جەتىنشىسى، قازاق قالاعا كوشىپ، قالالىق ۇلتقا اينالدى. قازاق بالاسىن قالالى تيپتەگى مەكتەپتەردە قازاقشا وقىتا باستادى; سەگىزىنشىسى، قازاقستاندا ەكى تۇراقتى الەم پايدا بولدى. ءبىرى – ورىس الەمى، ولار قازاقشانى جاقتىرمايدى، بىلمەيدى، وقىمايدى، كەرەك ەتپەيدى. ەكىنشى الەم، قازاق الەمى، ولار دا سولاي. بىراق ەكىنشى الەمنىڭ جەڭىپ كەلە جاتقانى بايقالادى.

دەسەك تە، قازىر قوعامدا ءتۇرلى فوبيالار پايدا بولا باستادى. كورشى قىتاي ەلىنەن قاۋىپتەنىپ، ءتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىلۋدا. جالپى، «قىتايدىكىنىڭ ءبارى جامان، ولاردىڭ بارلىق ءىسى قاۋىپتى» دەگەن بىرجاقتى تۇسىنىك قاتە. بىزگە ەكونوميكالىق قاتىناستار مەن ساياسي بايلانىستار، تىلدەردىڭ ديۆەرسيفيكاتسياسى كەرەك. ال ەندى جۇرت كوكەيىندەگى «قىتايدان قاۋىپ بار ما؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرسەك... ەگەر دە كورشىمىز قيسىنسىز جانە ورەسكەل قيسىق، ديسپروپورتسيونالدى باعىتتاعى جولعا ءتۇسىپ جاتسا، قاۋىپ بار دەگەن ءسوز. مەنىڭشە، قازىر قىتايدان گورى، رەسەي ديسپروپورتسيونالدى باعىتتاعى جولعا ءتۇسىپ الدى. رەسەيمەن قارىم-قاتىناستاعى زاۋالدى مويىندايتىن كەز جەتتى. بىزدە قازىر باتىس ەۋروپا مەن اقش سەكىلدى ەلدەرمەن ساياسي-ەكونوميكالىق تۇرعىدا قارىم-قاتىناس جاساۋ جەتكىلىكسىز بولىپ تۇر. سول سياقتى ەلىمىز قاۋىپتەنىپ وتىرعان قىتايمەن دە قاتىناستارىمىز ازدىق ەتىپ وتىر دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، مەملەكەتارالىق قاتىناستارىمىز فوبياعا ۇشىرادى. ول فوبيالاردى تۋدىرىپ وتىرعان –  ىشكى كۇدىكتەر مەن رەسەيدىڭ ناسيحاتى.

ارينە بۇل ناسيحاتتىڭ نەگىزى جوق دەۋگە بولمايدى. ماسەلەنكي، رەسەي ۋكرايندەردى تەلەديدار ءھام ىقپال اگەنتتەرى ارقىلى باتىس قاۋپىمەن قورقىتىپ كەلدى. ۋكرايندەردى ناتو-مەن، گەي-نەكەمەن جانە قىزتەكەلەرمەن شوشىتۋعا تىرىستى. ولارعا «باتىس سەندەردى ءتۇپ-تۇقيانىڭمەن ساتىپ الىپ، جۇتىپ قويادى» دەگەن سەكىلدى ەرتەگىلەر ايتۋعا تىرىستى. ويتكەنى، ەۆروپالىق وداقپەن جانە اقش-تىڭ ناتو-سىنا جاقىنداسا، رەسەيدىڭ بايىرعى وتارى بولۋدان قالادى.

ۇلتتىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى - ۇلتتىق موبيليزاتسيا جاساۋ. ءبىز بۇل مۇمكىندىككە جەتۋ ءۇشىن رەسەي، قىتاي جانە بىرىككەن باتىس ەلدەرىمەن كوپۆەكتورلى جانە تەڭ ۆەكتورلى ساياسات ۇستاۋىمىز كەرەك. ياعني، رەسەيمەن تىم جاقىن بولماي، باتىس پەن قىتاي جاققا دا جىلجۋ كەرەكتىگى – زامان تالابى.  رەسەيدىڭ ىقپالدى اگەنتتەرى (كەيبىرەۋى قازاق پاتريوتى ەسەبىندە) بىزگە ءوز تەلەديدارى، سايتتارى مەن گازەتتەرى ارقىلى قىتاي قاۋپىن اسىرەلەۋدە. بۇل ماسەلەنىڭ ەكىنشى قىرىنا قاراساڭىز، رەسەيدىڭ قازاققا جاساعان «جاقسىلىعىن» اسپەتتەۋ جاتىر.

«قىتاي قازاققا اتام-زامانعى جاۋ ەدى» دەگەن تەزيس تاريحي تۇرعىدا انىقتاۋدى كەرەك ەتەدى...  وسى ورايدا ءبىر عانا كەرى ءۋاج ايتايىن. جوڭعاردى ءبىز تەك ءوز كۇشىمىزبەن جەڭگەن جوقپىز، قىتايمەن بىرگە جەڭدىك. وسىلايشا، جوڭعاردىڭ جايلاۋى مەن ەگىندىگىن يەمدەندىك.

جوعارعىدا ايتقان گەنوتسيد كەزىندە رەسەي ەزگىسىنەن قاشقان قازاقتار شىڭجاڭنان پانا تاۋىپ، كوبەيدى. قىتاي قازاققا ەمەس، جوڭعارعا گەنوتسيد جاسادى، قىردى. مۇنىڭ پايداسى قازاققا ءتيدى. بىزگە جەكە ەل بولۋعا جول اشىلدى.

دەسەك تە، قىتاي دا، رەسەي دە، باتىس تا تۋعان اكەمىز ەمەس، سوندىقتان ءار تاراپپەن تەڭ دارەجەلى اراقاتىناس ۇستاۋ كەرەك. وسى ءۇش تاراپپەن كوپ ۆەكتورلى جانە تەڭ ۆەكتورلى، تەڭ دارەجەلى قاتىناس جاساماي، ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ قالا المايمىز. ۇزاق مەرزىمدى بولجاۋعا بولمايتىن شىعار، بىراق، قازاقستانعا باتىسپەن، ەۋروپالىق وداقپەن، ناتو-مەن بىرىگىپ، وداق قۇرۋ كەرەك. سەبەبى 12% قازاق جەرى ەۋروپا قۇرلىعىندا جاتىر. ءبىزدىڭ ءومىر سالتىمىز، مەنتاليتەتىمىز – ەۋروپالىق. وسىنى ۇمىتپاي، ء«بىز ەۋروپالىق ەلمىز» دەگەن ءۋاجدى كوبىرەك ناسيحاتتاعان ءجون.

مەن جالپى العاندا قازاق الەمىن قولدايمىن. قازاق الەمدىك كوشتەن قالماۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن تەز مەڭگەرىپ الادى. ونداي جاعدايدا ورىس ءتىلىنىڭ ستاتۋسى قۇلايدى. رەسەيدەگى داعدارىس رەسەيدى تاعى دا ىدىراتۋعا اپارۋ مۇمكىن. قازىر رەسەي ۇزاق ۋاقىتتىق رەتسەسسيا جولىنا ءتۇستى، ولردىڭ تۇرمىسى بىلتىر ون پروتسەنتكە تومەندەپتى. بۇل ءۇردىس الداعى ۋاقىتتا دا جالعاسا بەرمەك.

ءازىمباي عالي

Abai.kz