Qazaqstannyng býgingi biylik basynda otyrghandar elimizde 25 jyl boyy jasap kele jatqan óreskeldikterdi, oghan qazaqtan ózge últtyng shyday qoyy ekitalay ekenin aitsang el ishinde alauyzdyq tughyzu, últtar arazdyghyn qozdyryp tynyshtyqtyng shyrqyn búzu dep basyndy bәlege qaldyrady. Jәne olardyng osy súmdyq sayasatty jerine jetkize mengerip alghany sonday sol aitqandarynyng dúrys ekenin qazaqtyng miyna shegelep, sanasyna sinirip tastaghan. Qarapayym halyq әli de biylikke senedi. Allah keshirsin, býginde qazaq últy týp-týgel mәngýrt, týp-týgel últtyq sanasynan airylghan deuge auzymyz barmaydy. Biraq biylikting dәl býgin josparly týrde jýrgizip otyrghan qazaqty mәngýrttendiru, últtyq sanasynan aiyru, kemsitu jәne bólshekteu tәsilderin angharmay elimizde tynyshtyq dep osylaysha otyra bersek últ retinde joyylyp ketuimizge endi kóp uaqyttyng keregi de joq. Orystar búny «medlennaya smerti», yaghni, bayau, bayqausyz keletin ajal deydi. Ol әsirese, bәrine kóngen, bәrine tóze beretin (býgingi biylikting aituynsha tolerantty) últqa әues ajal. Yaghni, bәrine kóngen últ – ólgen últ. Qay últtyng da ne jer betinen joyylyp, ne barynan airylyp basqa bir últqa sinip ketuining birneshe alghysharttary bar. Býgingi Qazaqstan biyligi qazaq últyn joyatyn sol sharttardy týgel derlik oryndaugha әldeqashan kirisken. Ol óte saqtyqpen, bayau jәne bildirmey, retti jerinde ashyqtan-ashyq ta jýrgizilip keledi. Olar bylaysha jýzege asyryluda.

1. Qazaqtyng arasyna iritki salu, jýzge, rugha bólu arqyly bólshekteu әueli ýsh jýzding ýsh biyining suretin saludan bastaldy. Búl ýsh suret ne tarihi, ne auyzeki suretteuge sýienbey, yaghni, eshqanday negizsiz salyndy. Sosyn  qazaq halqynyng yqylym zamannan kele jatqan úlaghatty, qanatty naqyl sózderi, maqal-mәtelderi sol ýsheuine ýlestirilip berile bastady.

Búl suretti salghan adamnyng da, oghan búl tapsyrmany bergen biyliktegilerding de aqyl-oyy, paryq-parasaty tayyz, óresi alasa, ruhany kemtar adamdar ekenin Úly Jýz bii –Tólening saqalyn ýlken, Orta Jýz bii –Qazbekting saqalyn ortasha, Kishi Jýz bii –Áytekening saqalyn kishkentay ghana  qyp salghanynan-aq kóruge bolady. Qazaq tarihynda qazaqtar bir-birimen jýz-jýz, ru-ru bolyp birin-biri qyryp-joyghany turaly bir auyz derek joq. Búl әreket Qazaqstanda kommunistik partiya basqaryp túrghan kezde әsirese, Qazaqstan kommunistik partiyasyn Dinmuhammed Menliahmedúly Qonaev shiyrek ghasyr basqaryp túrghan, Respublikada 700-den astam qazaq mektebi jabylyp jatqan kezde qatty órshidi. Reti kelgende aita keteyik, sol kezde Qazaqstanda sonsha qazaq mektebi jabylyp jatqanda Ózbekstanda sonsha qazaq mektebi júmys istep túrdy. Al Rashidov sol zamanda-aq Tashkent Memlekettik uniyversiytetinen Leninning atyn alyp tastap oghan Úlyqbekting atyn berdi. Al biz ol zaman týgil kýni býginge sheyin Pavlodar men Petropavldyng atyn ózgertuge, qauqarymyz jetpey jýr. Al qazir úsynylyp otyrghan ýshtildilik qazaqty ýbdirim joq qyludyng tura tәsili.

2. Jer-jerde búryn aty-jóni beymaghlúm, bet-әlpeti bir-birinen ainymaytyn batyrlardyng at ýstinde otyrghan eskertkishteri jarysa salyndy. Búl da rushyldyqty, bәsekelestikti qozdatudyng óte bir jymysqy sayasaty.

3. Qazaq orystildi qazaq, qazaqtildi qazaq, shalaqazaq, naghyz qazaq dep bólinedi degen zymiyan sózdi baspasóz betterinde qazaqtardyng ózderine aitqyzyp qoyady.  Búl sózder biyliktegilerdin, arnauly qúpiya qyzmettegilerding arandatushylyghy ekenin týsinbegendikten qazaqtar  «Biz-jýzshil, rushyl halyqpyz» dep ózderin-ózderi kinәlaydy. Ministr qyzmetine, oblys әkimi bolugha tek oryssha bilmeytinder alynbaydy.

4. Qazaqtyng basyn biriktirmeu ýshin biylik basyndaghylar men olardyn  jәdigóileri «qazaqtyng jauy – qazaq» degen azghyndyq maqaldy oilap tapty.

5. Qazaqty kemsituding de aluan týrli joldary bar. Mysaly Parlamenttegi, ministrliktegi orystildiler bir-birine «Pәlenshe Týgensheevich», «Pәlengýl Týgensheevna»  jәne kóbine «Zdravstvuyte!» dep orysshalap amandasu ýrdiske (dәstýrge) ainalghan. Sonyng bәri az bolghanday Núrlan Nyghmatullin Parlament jetekshisi (ózderi spiyker deydi) bop túrghanda deputattardyng bir-birine qazaqsha yqylym zamannan kele jatqan Mәke, Bәke, Sәke, Núreke deuine tyiym salu kerek dep soqty. Sol Nyghmatullin eger qasynda qazirgi premier-ministr túrsa bir úighyrgha Kәrim-aka, Mәsim-aka deuge bolmaydy dey alar ma edi! Qazaqty kemsituding taghy bir týri qazaqta ne memleket, ne astana, ne shekara bolghan emes degen sóz taratyldy. Últynyng tarihyn ne mektepte, ne uniyversiytette jarytyp oqymaghan, oqysa bar aitary qazaqty adam etken orys degenge kep tireletin tarihty oqyghan jastar laghnet atqandar oilap tapqan osy sózge senedi.

6. Qazaqty, onyng jas úrpaghyn mәngýrttendiru eng onay da zymiyandyq joly onyng tarihyn búrmalap oqytu. Yaghni, ghasyrlar boyy ata-babasynyng qanyn suday tókken qay últ, qay memleket ekenin aitpau. Sondyqtan da Qazaqstan tarihynyng mektepterge, uniyversiytetterge arnalghan oqulyqtaryn oqyghan jas úrpaq qazaqta jonghar degen jalghyz jau bolghan eken dep oilaydy. Ol jongharlardy jer betinen qytaylar joq qyp jibergeni, ol qazaqty әueli patshalyq Resey, sosyn kenestik Resey orystary milliondap shybynday qyrghany turaly kóp aityla bermeydi. Aytylsa bәlening bәri Goloshekin jәne Stalin degen eki adamgha ghana jabylady.

7. Qazaqty mәngýrttendiru jәne bólshekteu ýshin qazaqtar atamzamannan ústanyp kele jatqan eng kiyeli de qasiyetti Islam dininen aiyru qolgha alyndy. Ol ýshin qazaqtardyng bir bóligin -uahabshylargha, endi birazyn hizbut-tahrirshylar, salafiylerge bóldi. Al búl sektalardyng bәrin islamgha dúshpan elder әdeyi úiymdastyrghany aityla bermeydi. Búghan qosa qazaqtardy tәnir dini degenge qayta oralugha ýgitteytin әdebiyetshilerden, ózderin mәdeniyettanushymyz, filosofpyz, әri aqyn-jazushymyz dep ataytyndardan qúralghan edәuir ýlken top bar. Olar tәnir dini degen din joq ekenin, ol erte zaman adamdarynyng nanym-senimi ghana ekenin bile túra aitpaydy. Mysaly, orystar 988 jylgha, yaghni, 10-shy ghasyrdyng ayaghyna sheyin «yazychestvo» dep atalatyn sonday nanym-senimde bolyp, hristian dinin biz 8-shi ghasyrda islam dinin qabyldaghannan 200 jyldan keyin baryp qabyldaghan. Biraq olardyng dinbasylary qazaq tәnirshilderi (tengrister) siyaqty «yazychestvogha» qaytyp barayyq degendi aitqyzbaydy. Qazaqstan músylmandar basqarmasynyng basshysy yaghni, muftiyding bas kiyimi orys arhiyepiskopynyng bas kiyimining kóshirmesi siyaqty.  Tek týsi aq. Aytpaqshy, tәnir dini degen nemese basqa bir nanym-senimdi din dep atau ýshin onyng Qúran ne Bibliya siyaqty kitaby, Múhammed ne Iisus Hristos siyaqty payghambary boluy shart.

8. Qazaqty mәngýrttendiru ýshin  әdebiyet, óner salasynda  alyp bara jatqan talanty, daryny joq, aqyndyq, jazushylyq, ónerpazdyq dengeyi ortashalau (ortanqolday degen basqa) ne odan da tómen adamdargha Memlekettik syilyq dep atalatyn nemese odan ózge syilyqtar men ataqtar ýlestiriledi. Merekelerde olargha Elbasynyng atynan qúttyqtaular jóneltiledi. Yaghni, qoldan jalghan túlghalar jasalady. Soghan sengen anqau júrt sol jalghan syilyqtar men jalghan ataqtargha ie bolghandardyng bәri keremet talantty adamdar dep oilaydy. Qayran qazaq múny «Bәigede esek ozghan zaman boldy» deytin edi. Ózderi sol aqynnyng bir ólenin jatqa bilmese de, әlgi ghalymnyng ashqan birde-bir janalyghynan beyhabar bolsa da jastar jaghy  ýlken aqyn, ýlken ghalym retinde solardy betke ústap jýretin bolady. Búl úrpaqty әri  mәngýrttendiru, әri ruhany azghyndatudyng onay tәsilining biri.

9. Al qazaq últyn jongdyng biz biletin eng songhy tәsili – qazaqty ýshtildi últqa ainaldyru. Búl orayda qazirgi Qazaqstan basshylary «eki jep biyge shyqqaly» otyr. Birinshiden, kózin ashqannan birneshe tilde sóilep ósken bala keyin  taza óz últynyng azamaty emes, alakónil, últsyz bir tirshilik iyesi bolyp shyghady. Ekinshiden, basqa respublikalardaghyday orys tilin qoldanystan alyp tastap, tek ana tili men aghylshyn tilin qaldyrugha Qazaqstan basshylyghy Reseyden de, elimizdegi orystan da qorqady. Ýshtildilik degen zalymdyq sondyqtan oilap tabyldy. Qazaqtyn  birliginen, auyzbirshiliginen qorqatyndar ózderi jasap otyrghan osy sayasatsymaghyn qazaqqa bildirmeu ýshin «Birlik bolmay, tirlik bolmaydy», «Jýzge bólgenning jýzi kýisin» degen maqaldardy jer-jerge ilip qoyghan. Adamnan, әsirese biylik basyndaghylardan qulyq artylghan ba?!

Myrzan KENJEBAY, aqyn,

Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng mýshesi

Abai.kz