قازاقستاننىڭ بۇگىنگى بيلىك باسىندا وتىرعاندار ەلىمىزدە 25 جىل بويى جاساپ كەلە جاتقان ورەسكەلدىكتەردى، وعان قازاقتان وزگە ۇلتتىڭ شىداي قويۋى ەكىتالاي ەكەنىن ايتساڭ ەل ىشىندە الاۋىزدىق تۋعىزۋ، ۇلتتار ارازدىعىن قوزدىرىپ تىنىشتىقتىڭ شىرقىن بۇزۋ دەپ باسىڭدى بالەگە قالدىرادى. جانە ولاردىڭ وسى سۇمدىق ساياساتتى جەرىنە جەتكىزە مەڭگەرىپ العانى سونداي سول ايتقاندارىنىڭ دۇرىس ەكەنىن قازاقتىڭ ميىنا شەگەلەپ، ساناسىنا ءسىڭىرىپ تاستاعان. قاراپايىم حالىق ءالى دە بيلىككە سەنەدى. اللاھ كەشىرسىن، بۇگىندە قازاق ۇلتى ءتۇپ-تۇگەل ماڭگۇرت، ءتۇپ-تۇگەل ۇلتتىق ساناسىنان ايرىلعان دەۋگە اۋزىمىز بارمايدى. بىراق بيلىكتىڭ ءدال بۇگىن جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىپ وتىرعان قازاقتى ماڭگۇرتتەندىرۋ، ۇلتتىق ساناسىنان ايىرۋ، كەمسىتۋ جانە بولشەكتەۋ تاسىلدەرىن اڭعارماي ەلىمىزدە تىنىشتىق دەپ وسىلايشا وتىرا بەرسەك ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋىمىزگە ەندى كوپ ۋاقىتتىڭ كەرەگى دە جوق. ورىستار بۇنى «مەدلەننايا سمەرت»، ياعني، باياۋ، بايقاۋسىز كەلەتىن اجال دەيدى. ول اسىرەسە، بارىنە كونگەن، بارىنە توزە بەرەتىن (بۇگىنگى بيلىكتىڭ ايتۋىنشا تولەرانتتى) ۇلتقا اۋەس اجال. ياعني، بارىنە كونگەن ۇلت – ولگەن ۇلت. قاي ۇلتتىڭ دا نە جەر بەتىنەن جويىلىپ، نە بارىنان ايرىلىپ باسقا ءبىر ۇلتقا ءسىڭىپ كەتۋىنىڭ بىرنەشە العىشارتتارى بار. بۇگىنگى قازاقستان بيلىگى قازاق ۇلتىن جوياتىن سول شارتتاردى تۇگەل دەرلىك ورىنداۋعا الدەقاشان كىرىسكەن. ول وتە ساقتىقپەن، باياۋ جانە بىلدىرمەي، رەتتى جەرىندە اشىقتان-اشىق تا جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ولار بىلايشا جۇزەگە اسىرىلۋدا.

1. قازاقتىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋ، جۇزگە، رۋعا ءبولۋ ارقىلى بولشەكتەۋ اۋەلى ءۇش ءجۇزدىڭ ءۇش ءبيىنىڭ سۋرەتىن سالۋدان باستالدى. بۇل ءۇش سۋرەت نە تاريحي، نە اۋىزەكى سۋرەتتەۋگە سۇيەنبەي، ياعني، ەشقانداي نەگىزسىز سالىندى. سوسىن  قازاق حالقىنىڭ ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان ۇلاعاتتى، قاناتتى ناقىل سوزدەرى، ماقال-ماتەلدەرى سول ۇشەۋىنە ۇلەستىرىلىپ بەرىلە باستادى.

بۇل سۋرەتتى سالعان ادامنىڭ دا، وعان بۇل تاپسىرمانى بەرگەن بيلىكتەگىلەردىڭ دە اقىل-ويى، پارىق-پاراساتى تايىز، ورەسى الاسا، رۋحاني كەمتار ادامدار ەكەنىن ۇلى ءجۇز ءبيى –تولەنىڭ ساقالىن ۇلكەن، ورتا ءجۇز ءبيى –قازبەكتىڭ ساقالىن ورتاشا، كىشى ءجۇز ءبيى –ايتەكەنىڭ ساقالىن كىشكەنتاي عانا  قىپ سالعانىنان-اق كورۋگە بولادى. قازاق تاريحىندا قازاقتار ءبىر-بىرىمەن ءجۇز-ءجۇز، رۋ-رۋ بولىپ ءبىرىن-ءبىرى قىرىپ-جويعانى تۋرالى ءبىر اۋىز دەرەك جوق. بۇل ارەكەت قازاقستاندا كوممۋنيستىك پارتيا باسقارىپ تۇرعان كەزدە اسىرەسە، قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىن دينمۋحاممەد مەنلياحمەدۇلى قوناەۆ شيرەك عاسىر باسقارىپ تۇرعان، رەسپۋبليكادا 700-دەن استام قازاق مەكتەبى جابىلىپ جاتقان كەزدە قاتتى ءورشىدى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، سول كەزدە قازاقستاندا سونشا قازاق مەكتەبى جابىلىپ جاتقاندا وزبەكستاندا سونشا قازاق مەكتەبى جۇمىس ىستەپ تۇردى. ال راشيدوۆ سول زاماندا-اق تاشكەنت مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنەن لەنيننىڭ اتىن الىپ تاستاپ وعان ۇلىقبەكتىڭ اتىن بەردى. ال ءبىز ول زامان تۇگىل كۇنى بۇگىنگە شەيىن پاۆلودار مەن پەتروپاۆلدىڭ اتىن وزگەرتۋگە، قاۋقارىمىز جەتپەي ءجۇر. ال قازىر ۇسىنىلىپ وتىرعان ۇشتىلدىلىك قازاقتى ءۇبدىرىم جوق قىلۋدىڭ تۋرا ءتاسىلى.

2. جەر-جەردە بۇرىن اتى-ءجونى بەيماعلۇم، بەت-الپەتى ءبىر-بىرىنەن اينىمايتىن باتىرلاردىڭ ات ۇستىندە وتىرعان ەسكەرتكىشتەرى جارىسا سالىندى. بۇل دا رۋشىلدىقتى، باسەكەلەستىكتى قوزداتۋدىڭ وتە ءبىر جىمىسقى ساياساتى.

3. قازاق ءورىستىلدى قازاق، قازاقتىلدى قازاق، شالاقازاق، ناعىز قازاق دەپ بولىنەدى دەگەن زىميان ءسوزدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە قازاقتاردىڭ وزدەرىنە ايتقىزىپ قويادى.  بۇل سوزدەر بيلىكتەگىلەردىڭ، ارناۋلى قۇپيا قىزمەتتەگىلەردىڭ ارانداتۋشىلىعى ەكەنىن تۇسىنبەگەندىكتەن قازاقتار  ء«بىز-ءجۇزشىل، رۋشىل حالىقپىز» دەپ وزدەرىن-وزدەرى كىنالايدى. مينيستر قىزمەتىنە، وبلىس اكىمى بولۋعا تەك ورىسشا بىلمەيتىندەر الىنبايدى.

4. قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرمەۋ ءۇشىن بيلىك باسىنداعىلار مەن ولاردىڭ  جادىگويلەرى «قازاقتىڭ جاۋى – قازاق» دەگەن ازعىندىق ماقالدى ويلاپ تاپتى.

5. قازاقتى كەمسىتۋدىڭ دە الۋان ءتۇرلى جولدارى بار. مىسالى پارلامەنتتەگى، مينيسترلىكتەگى ورىستىلدىلەر ءبىر-بىرىنە «پالەنشە تۇگەنشەەۆيچ»، «پالەنگۇل تۇگەنشەەۆنا»  جانە كوبىنە «زدراۆستۆۋيتە!» دەپ ورىسشالاپ امانداسۋ ۇردىسكە (داستۇرگە) اينالعان. سونىڭ ءبارى از بولعانداي نۇرلان نىعماتۋللين پارلامەنت جەتەكشىسى (وزدەرى سپيكەر دەيدى) بوپ تۇرعاندا دەپۋتاتتاردىڭ ءبىر-بىرىنە قازاقشا ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان ماكە، باكە، ساكە، نۇرەكە دەۋىنە تىيىم سالۋ كەرەك دەپ سوقتى. سول نىعماتۋللين ەگەر قاسىندا قازىرگى پرەمەر-مينيستر تۇرسا ءبىر ۇيعىرعا كارىم-اكا، ءماسىم-اكا دەۋگە بولمايدى دەي الار ما ەدى! قازاقتى كەمسىتۋدىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى قازاقتا نە مەملەكەت، نە استانا، نە شەكارا بولعان ەمەس دەگەن ءسوز تاراتىلدى. ۇلتىنىڭ تاريحىن نە مەكتەپتە، نە ۋنيۆەرسيتەتتە جارىتىپ وقىماعان، وقىسا بار ايتارى قازاقتى ادام ەتكەن ورىس دەگەنگە كەپ تىرەلەتىن تاريحتى وقىعان جاستار لاعنەت اتقاندار ويلاپ تاپقان وسى سوزگە سەنەدى.

6. قازاقتى، ونىڭ جاس ۇرپاعىن ماڭگۇرتتەندىرۋ ەڭ وڭاي دا زىمياندىق جولى ونىڭ تاريحىن بۇرمالاپ وقىتۋ. ياعني، عاسىرلار بويى اتا-باباسىنىڭ قانىن سۋداي توككەن قاي ۇلت، قاي مەملەكەت ەكەنىن ايتپاۋ. سوندىقتان دا قازاقستان تاريحىنىڭ مەكتەپتەرگە، ۋنيۆەرسيتەتتەرگە ارنالعان وقۋلىقتارىن وقىعان جاس ۇرپاق قازاقتا جوڭعار دەگەن جالعىز جاۋ بولعان ەكەن دەپ ويلايدى. ول جوڭعارلاردى جەر بەتىنەن قىتايلار جوق قىپ جىبەرگەنى، ول قازاقتى اۋەلى پاتشالىق رەسەي، سوسىن كەڭەستىك رەسەي ورىستارى ميلليونداپ شىبىنداي قىرعانى تۋرالى كوپ ايتىلا بەرمەيدى. ايتىلسا بالەنىڭ ءبارى گولوششەكين جانە ستالين دەگەن ەكى ادامعا عانا جابىلادى.

7. قازاقتى ماڭگۇرتتەندىرۋ جانە بولشەكتەۋ ءۇشىن قازاقتار اتامزاماننان ۇستانىپ كەلە جاتقان ەڭ كيەلى دە قاسيەتتى يسلام دىنىنەن ايىرۋ قولعا الىندى. ول ءۇشىن قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگىن -ۋاحابشىلارعا، ەندى ءبىرازىن حيزبۋت-تاحريرشىلار، سالافيلەرگە ءبولدى. ال بۇل سەكتالاردىڭ ءبارىن يسلامعا دۇشپان ەلدەر ادەيى ۇيىمداستىرعانى ايتىلا بەرمەيدى. بۇعان قوسا قازاقتاردى ءتاڭىر ءدىنى دەگەنگە قايتا ورالۋعا ۇگىتتەيتىن ادەبيەتشىلەردەن، وزدەرىن مادەنيەتتانۋشىمىز، فيلوسوفپىز، ءارى اقىن-جازۋشىمىز دەپ اتايتىنداردان قۇرالعان ەداۋىر ۇلكەن توپ بار. ولار ءتاڭىر ءدىنى دەگەن ءدىن جوق ەكەنىن، ول ەرتە زامان ادامدارىنىڭ نانىم-سەنىمى عانا ەكەنىن بىلە تۇرا ايتپايدى. مىسالى، ورىستار 988 جىلعا، ياعني، 10-شى عاسىردىڭ اياعىنا شەيىن «يازىچەستۆو» دەپ اتالاتىن سونداي نانىم-سەنىمدە بولىپ، حريستيان ءدىنىن ءبىز 8-ءشى عاسىردا يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان 200 جىلدان كەيىن بارىپ قابىلداعان. بىراق ولاردىڭ ءدىنباسىلارى قازاق تاڭىرشىلدەرى (تەنگريستەر) سياقتى «يازىچەستۆوعا» قايتىپ بارايىق دەگەندى ايتقىزبايدى. قازاقستان مۇسىلماندار باسقارماسىنىڭ باسشىسى ياعني، ءمۋفتيدىڭ باس كيىمى ورىس ارحيەپيسكوپىنىڭ باس كيىمىنىڭ كوشىرمەسى سياقتى.  تەك ءتۇسى اق. ايتپاقشى، ءتاڭىر ءدىنى دەگەن نەمەسە باسقا ءبىر نانىم-سەنىمدى ءدىن دەپ اتاۋ ءۇشىن ونىڭ قۇران نە بيبليا سياقتى كىتابى، مۇحاممەد نە يسۋس حريستوس سياقتى پايعامبارى بولۋى شارت.

8. قازاقتى ماڭگۇرتتەندىرۋ ءۇشىن  ادەبيەت، ونەر سالاسىندا  الىپ بارا جاتقان تالانتى، دارىنى جوق، اقىندىق، جازۋشىلىق، ونەرپازدىق دەڭگەيى ورتاشالاۋ (ورتاڭقولداي دەگەن باسقا) نە ودان دا تومەن ادامدارعا مەملەكەتتىك سىيلىق دەپ اتالاتىن نەمەسە ودان وزگە سىيلىقتار مەن اتاقتار ۇلەستىرىلەدى. مەرەكەلەردە ولارعا ەلباسىنىڭ اتىنان قۇتتىقتاۋلار جونەلتىلەدى. ياعني، قولدان جالعان تۇلعالار جاسالادى. سوعان سەنگەن اڭقاۋ جۇرت سول جالعان سىيلىقتار مەن جالعان اتاقتارعا يە بولعانداردىڭ ءبارى كەرەمەت تالانتتى ادامدار دەپ ويلايدى. قايران قازاق مۇنى «بايگەدە ەسەك وزعان زامان بولدى» دەيتىن ەدى. وزدەرى سول اقىننىڭ ءبىر ولەڭىن جاتقا بىلمەسە دە، الگى عالىمنىڭ اشقان بىردە-ءبىر جاڭالىعىنان بەيحابار بولسا دا جاستار جاعى  ۇلكەن اقىن، ۇلكەن عالىم رەتىندە سولاردى بەتكە ۇستاپ جۇرەتىن بولادى. بۇل ۇرپاقتى ءارى  ماڭگۇرتتەندىرۋ، ءارى رۋحاني ازعىنداتۋدىڭ وڭاي ءتاسىلىنىڭ ءبىرى.

9. ال قازاق ۇلتىن جويۋدىڭ ءبىز بىلەتىن ەڭ سوڭعى ءتاسىلى – قازاقتى ءۇشتىلدى ۇلتقا اينالدىرۋ. بۇل ورايدا قازىرگى قازاقستان باسشىلارى «ەكى جەپ بيگە شىققالى» وتىر. بىرىنشىدەن، كوزىن اشقاننان بىرنەشە تىلدە سويلەپ وسكەن بالا كەيىن  تازا ءوز ۇلتىنىڭ ازاماتى ەمەس، الاكوڭىل، ۇلتسىز ءبىر تىرشىلىك يەسى بولىپ شىعادى. ەكىنشىدەن، باسقا رەسپۋبليكالارداعىداي ورىس ءتىلىن قولدانىستان الىپ تاستاپ، تەك انا ءتىلى مەن اعىلشىن ءتىلىن قالدىرۋعا قازاقستان باسشىلىعى رەسەيدەن دە، ەلىمىزدەگى ورىستان دا قورقادى. ۇشتىلدىلىك دەگەن زالىمدىق سوندىقتان ويلاپ تابىلدى. قازاقتىڭ  بىرلىگىنەن، اۋىزبىرشىلىگىنەن قورقاتىندار وزدەرى جاساپ وتىرعان وسى ساياساتسىماعىن قازاققا بىلدىرمەۋ ءۇشىن «بىرلىك بولماي، تىرلىك بولمايدى»، «جۇزگە بولگەننىڭ ءجۇزى كۇيسىن» دەگەن ماقالداردى جەر-جەرگە ءىلىپ قويعان. ادامنان، اسىرەسە بيلىك باسىنداعىلاردان قۋلىق ارتىلعان با؟!

مىرزان كەنجەباي، اقىن،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz