2016 jyldyng sәuirining tórti kýni Últtyq ekonomika ministri Erbolat Dosaev Ortalyq kommunikasiyalar  qyzmetinde  ótken  jinalysta 1,7 mln gektar jer telimi jenildetilgen auksion arqyly satylatynyn mәlimdegen edi. Sodan beri tәbetim  qashyp, kýndiz  kýlkiden, týnde  úiqydan  qaldym. Óitkeni, 2005 jyly  Astanagha sonau Tashkentten qonys  audarghan  qazaqtyn  bir balasy  edim.

Ministr «jer  satylady»  degende  bireu ýstime múzday sudy  qúiyp  jibergendey boldy. Jetisken  ekenbiz. Ata-babalarymyz  búl jerdi «aq nayzanyng úshymen, aq  bilekting kýshimen» qasyq  qany  qalghansha, jantalasyp  jýrip, saqtap, kózining qarashyghynday  qorghap qalyp edi. «Jer dauy» men «jesir dauy» qazaq ýshin yqylym zamannan beri eng ózekti әri manyzdy mәsele bolyp  kelgen. Jalpy, tirshilik iyelerining asyraushysy – Jer. Sol ýshin san ghasyrlardan beri Jer ýshin  talas-tartys  tolastaghan  emes. Tórtkýl dýniyede de jer ýshin janjal  býginge deyin  jalghasyp keledi. Mysaly Izrail Palestinanyng jerine talasady, Armeniya Azerbayjannyng Tauly Qarabaghyn uysynda ústaghysy keledi. Qytay Reseyding shyghysyna kóz  alartuda.

Adamzatqa qasiret әkelgen sonday joyqyn soghystardan song Jer  qayta bóliske týskenin  kórip otyrmyz. Búghan birinshiden, Ekinshi dýniyejýzilik soghys nәtiyjeleri dәlel. Jer ýshin! Alpauyt elderding maqsaty bireu-aq jerdi jaulap alyp, asty-ýstindegi qazba baylyqtaryn iyemdenip, ýstemdikterin  qúru. Qalalar salyp, Jer qyrtystaryn  qoparyp, óndiris  oryndaryn ashyp, baylyqqa  kenelse bolghany. Sol solaqay sayasattyng kesirinen alpauyttar  bir-birimen jarysa  qarulanyp, ózgelerge  ses kórsetu ýshin  tabighatty   joq etetin qanshama yadrolyq synaqtardy jasady  desenizshi. Sonyng saldarynan qorshaghan ortanyng tepe-tendigi búzyldy. Kýn sәulesi quatynan qorghanysh bolghan (azon) aua qabattary lastanyp, Kýnning shamadan tys ystyqtyghynan nu ormandar órtenip, Soltýstik pen Atlant múzdy múhittardaghy qalyng múzdar erip, qúrlyqtarda ózender arnasynan tasyp, tasqyn sular kóbengde. Jer betindegi kóptegen kólder men tenizder tartyluda. Adamzat pen Tabighatqa keltirgen zalaldary shash-etekten.

Mysaly 1854 jyly jer satyp alghysy kelgen Amerika Qúrama Shtattary preziydenti Avraam  Linkolinge Ýndis kósemi Seattlening jazghan haty adamdy sansyz oilargha jeteleytini  dausyz.

«Kógildir  aspandy, ayaqpen basyp jýrgen ata-babalarymyzdan miras bolyp bizge qalghan jerdi jalgha beru nemese satu  mening taypamnyng aqylyna  kirmeydi. Óitkeni, adam balasy óte almaytyn nu ormandar, olardyng japyraqtary men yzyndaghan jәndikterding dybysy, san aluan shópterding jayqalyp ósui men aghyp jatqan móldir búlaqtardyng syldyry ata-babalarymyzdyng qany ispettes, osynyng bәri halqymnyng sanasynan oryn alghan jәne tabighat ayasynda bite qaynasyp ómir sýrgen biz qorshaghan ortany anamyzday jaqsy kóremiz. Sebebi, ýndis ózining anasy Jer ekendigin  anyq biledi jәne qorshaghan ortagha ózgeshe kózben qaraymyz. Ýndister aidyn kól betin sipaghan samal jelding ýni men iyisin sýiedi. Shalghyndarda qyrylyp jatqan óleksesi sasyghan myndaghan bizon kórdim.

Aq týsti pendeler poyyzben ótip bara jatyp, ermekke bola atyp óltirgen. Týtini budaqtaghan temir attyng bir bizonnan da qasterli bolghanyna aqylym jetpeydi. Biz ýndister januarlardy tek ózimiz ómir sýru ýshin  ghana qajetimizge qaray óltiremiz. Barlyq januarlardy qyratyn bolsaq, onda qalay ómir sýresin? Jer adamgha emes, adam Jerge tәueldi. Barsha dýniyening basyna kelgen nәubet – adam balasynyng basyna keledi degen sóz. Aq týstiler ýshin bir týiir topyraqtyng ózgelerinen aiyrmashylyghy shamaly. Jer aq nәsildining dosy emes, dúshpany tәrizdi. Ana bolghan Jerdi, bauyry bolghan aspandy satyp alynatyn, púl retinde júmsalatyn tәriksiz bir nәrse retinde ghana qaraydy. Aq týstilerding salghan qalalarynda  tynyshtyq, beybit tirlik  joq.  

Aynalyp kelgende Tәnir ýndis pen aq nәsildi pendeler ýshin bireu-aq. Olardyng arasynda esh aiyrma joq. Tәnir de Jerge qúrmetpen qaraydy. Jerdi syilamau – Tәnirdi  syilamau. Kókte qalyqtaghan qyrandar, taulardy japqan ormandar, qolgha ýiretilgen jabayy attar joyylar jәne Jer ýsti adam balasymen tolar. Mine, sol kýni adam balasy  ýshin aqyrzaman boluy ghajap emes».

                                                        Ýndis kósemi Seattle 18.11.1854 jyl

«Oqu oidan artyq emes» degendey, Ýndis kósemi Seattle oqymaghan, tehnikalyq órkeniyetten habary bolmasa da, ómirden kórip-týigeni kóp ekendigi jazghan hatynan bayqalyp túr. Adamzatty oilandyratyn, tolghandyratyn úlaghatty sózine qalay basyndy iymeysin?

Úlan baytaq  jerimiz arqyly әlemdegi jeri ýlken toghyzynshy memleketpiz. Alayda auyl sharuashylyghy salalarynda bey-bereket qoldanylyp, iygerilmey jatqan jer qanshama. Keybir malgha jayylym bolatyn jerlerde ýiilip jatqan qoqystardy kórgende qarnyng ashady.

Tipti, ýy aldyndaghy baqshalyq jerdi de kýtip baptay bermeymiz. Búl Jerge degen selqos kózqarasymyzdan, janashyrlyghymyzdyng azdyghynan bolar. Jer Anagha, tughan Tabighatqa Seattlening úlaghatty sózderinen  ýlgi  alsaq  iygi  bolar edi. Qazirgi qazaq qoghamynyng onala almay jatqany elim, jerim  dep eniregen jigitting qolynda mal joq, qansha tyrashtanghanymen tyshqaq laq taba almay jýr, qazaq qoghamy – kedey qogham.

Maly barlardyng qazaqpen isi joq, búl býgingi kýnning paradoksy. Mynjyldyqtardy artqa tastap, qauymdastyq pen memlekettik qúrylymdardyng san aluan týrin almastyryp, әrqily qoghamdyq formasiyalardyng qyzyghy men shújyghyn kórip, soqtyqpaly soqpaqsyz ómirding talay tar jol, tayghaq keshuin bastan ótkergen. Bizding ata-babalarymyz últ bolyp úiysqan halyqty uaqyt qúrdymyna qúlatpay, qadir-qasiyetimen býginge jetkizui sol qajettilik talabyn orynday alghandyghynan dep oilaymyn.

Olay bolmaghanda búl kýnde qazaq degen últ ta, yaghny biz de bolmas edik. Bizding bar boluymyz nar boluymyz sol ata-babalarymyzdyng tútastyq tuyn jyqpay, qazaqtyq qalpyna qylau týsirmey, últtyq úitqynyng qaymaghyn búzbay, zamannan zamangha, úrpaqtan úrpaqqa jetkizuining arqasy. Ata-baba jolyn jalghastyru, amanatqa adaldyqty saqtau – el bolamyn, júrt bolamyn degen úrpaq ýshin kiyeli mindet, perzenttik paryz. Biraq, býgingi tirligimizge syrttan baqylap qarap túryp oilanamyn, últtyng ózindik bet-beynesi shayylyp ketu qaupi tónip túr. Adamdyq ólshemder túrghysynan qaraghanda, kisilik kelbetimizding kýngeyi men kólenkesining ara-qatynasy alandatarlyqtay bolyp túr. Sózimizden daua, isimizden bәtua ketip bara jatqanday, tipti kim ekenimizdi aiyru qiyn.

Sóz ben isting arasy tym alshaq. Mәselening mәnine jetip, týbine ýnilmey jatyp, danghaza danghyrtpen kemshilik ataulynyng bәrin basqa bireulerge audaryp, solardy jazghyryp, ózimiz búghyp, syrt ainalyp, jaqsy atty kórinudi múratty isimizge ainaldyryp alghandaymyz. Batyrlyqtyng bәsin baghalau, nayza tónip túrsa da, namysyn jatqa bermeu, tiri jangha tyshqaq laghyn bosqa jegizbeu – babalardyng mәrttik minezi, berik ústanghan joly  býginde dalada qaldy.

Bayaghy qazaqtar qayynjúrttyng qolyna baryp túrudy «kýshik kýieu bolmaymyn» dep at-tonyn ala qashatyn, al qazir namystanbaydy da. Onda túrghan nesi bar dep esepteydi. Kezinde «itting jaman» dese, ókpelep qalatyn qazaq, býginde rayynan qaytyp otyr, kýn sayyn tonnalap aghyp jatqan múnayyn, altynyn, bar baylyghyn kim kóringen tasyp, ózine búiyrmaghan, tistegenning auzynda, ústaghannyng qolynda ketip bara jatqanyn kóre túra «әu» dey almay ishtey qynjylyp, kóterem kýige týsken.

Qazaqtyng kedey bolatyn sebebi, baylyqqa degen teris kózqaras shógip jatyr, qúldyq psihologiyadan aryla almaghandyghymyzdyng aighaghy. Búl naghyz qazaqy sana emes, deformasiyagha úshyraghan, otarlyq ezgiden sansyraghan aurushan, dimkәs sana. Baylyq bәrin sheshedi. Tipten tәuelsizdigindi de. Baylyqty kim iyelense, sonyng mereyi ýstem – biylik sonyng qolynda. Búl tarihy myng ret dәleldengen shyndyq. «Auzy qisyq bolsa da, baydyng balasy sóilesin». Olay bolsa, elding baylyghyn, ekonomikasyn óz qolymyzgha qazaq últynyng iygiligine ústau qajettilik. Qazaqstan baylyqtaryn sheteldikterge óndiruge beruding qazaqqa әkeletin soraqy kesapaty orasan zor.

Júmamúrat Shәmshi, tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz