2016 جىلدىڭ ءساۋىرىنىڭ ءتورتى كۇنى ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى ەربولات دوساەۆ ورتالىق كوممۋنيكاتسيالار  قىزمەتىندە  وتكەن  جينالىستا 1,7 ملن گەكتار جەر تەلىمى جەڭىلدەتىلگەن اۋكتسيون ارقىلى ساتىلاتىنىن مالىمدەگەن ەدى. سودان بەرى تابەتىم  قاشىپ، كۇندىز  كۇلكىدەن، تۇندە  ۇيقىدان  قالدىم. ويتكەنى، 2005 جىلى  استاناعا سوناۋ تاشكەنتتەن قونىس  اۋدارعان  قازاقتىڭ  ءبىر بالاسى  ەدىم.

مينيستر «جەر  ساتىلادى»  دەگەندە  بىرەۋ ۇستىمە مۇزداي سۋدى  قۇيىپ  جىبەرگەندەي بولدى. جەتىسكەن  ەكەنبىز. اتا-بابالارىمىز  بۇل جەردى «اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق  بىلەكتىڭ كۇشىمەن» قاسىق  قانى  قالعانشا، جانتالاسىپ  ءجۇرىپ، ساقتاپ، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي  قورعاپ قالىپ ەدى. «جەر داۋى» مەن «جەسىر داۋى» قازاق ءۇشىن ىقىلىم زاماننان بەرى ەڭ وزەكتى ءارى ماڭىزدى ماسەلە بولىپ  كەلگەن. جالپى، تىرشىلىك يەلەرىنىڭ اسىراۋشىسى – جەر. سول ءۇشىن سان عاسىرلاردان بەرى جەر ءۇشىن  تالاس-تارتىس  تولاستاعان  ەمەس. تورتكۇل دۇنيەدە دە جەر ءۇشىن جانجال  بۇگىنگە دەيىن  جالعاسىپ كەلەدى. مىسالى يزرايل پالەستينانىڭ جەرىنە تالاسادى، ارمەنيا ازەربايجاننىڭ تاۋلى قاراباعىن ۋىسىندا ۇستاعىسى كەلەدى. قىتاي رەسەيدىڭ شىعىسىنا كوز  الارتۋدا.

ادامزاتقا قاسىرەت اكەلگەن سونداي جويقىن سوعىستاردان سوڭ جەر  قايتا بولىسكە تۇسكەنىن  كورىپ وتىرمىز. بۇعان بىرىنشىدەن، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ناتيجەلەرى دالەل. جەر ءۇشىن! الپاۋىت ەلدەردىڭ ماقساتى بىرەۋ-اق جەردى جاۋلاپ الىپ، استى-ۇستىندەگى قازبا بايلىقتارىن يەمدەنىپ، ۇستەمدىكتەرىن  قۇرۋ. قالالار سالىپ، جەر قىرتىستارىن  قوپارىپ، ءوندىرىس  ورىندارىن اشىپ، بايلىققا  كەنەلسە بولعانى. سول سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن الپاۋىتتار  ءبىر-بىرىمەن جارىسا  قارۋلانىپ، وزگەلەرگە  سەس كورسەتۋ ءۇشىن  تابيعاتتى   جوق ەتەتىن قانشاما يادرولىق سىناقتاردى جاسادى  دەسەڭىزشى. سونىڭ سالدارىنان قورشاعان ورتانىڭ تەپە-تەڭدىگى بۇزىلدى. كۇن ساۋلەسى قۋاتىنان قورعانىش بولعان (ازون) اۋا قاباتتارى لاستانىپ، كۇننىڭ شامادان تىس ىستىقتىعىنان نۋ ورماندار ورتەنىپ، سولتۇستىك پەن اتلانت مۇزدى مۇحيتتارداعى قالىڭ مۇزدار ەرىپ، قۇرلىقتاردا وزەندەر ارناسىنان تاسىپ، تاسقىن سۋلار كوبەيۋدە. جەر بەتىندەگى كوپتەگەن كولدەر مەن تەڭىزدەر تارتىلۋدا. ادامزات پەن تابيعاتقا كەلتىرگەن زالالدارى شاش-ەتەكتەن.

مىسالى 1854 جىلى جەر ساتىپ العىسى كەلگەن امەريكا قۇراما شتاتتارى پرەزيدەنتى اۆراام  لينكولنگە ءۇندىس كوسەمى سەاتتلەنىڭ جازعان حاتى ادامدى سانسىز ويلارعا جەتەلەيتىنى  داۋسىز.

«كوگىلدىر  اسپاندى، اياقپەن باسىپ جۇرگەن اتا-بابالارىمىزدان ميراس بولىپ بىزگە قالعان جەردى جالعا بەرۋ نەمەسە ساتۋ  مەنىڭ تايپامنىڭ اقىلىنا  كىرمەيدى. ويتكەنى، ادام بالاسى وتە المايتىن نۋ ورماندار، ولاردىڭ جاپىراقتارى مەن ىزىڭداعان جاندىكتەردىڭ دىبىسى، سان الۋان شوپتەردىڭ جايقالىپ ءوسۋى مەن اعىپ جاتقان ءمولدىر بۇلاقتاردىڭ سىلدىرى اتا-بابالارىمىزدىڭ قانى ىسپەتتەس، وسىنىڭ ءبارى حالقىمنىڭ ساناسىنان ورىن العان جانە تابيعات اياسىندا بىتە قايناسىپ ءومىر سۇرگەن ءبىز قورشاعان ورتانى انامىزداي جاقسى كورەمىز. سەبەبى، ءۇندىس ءوزىنىڭ اناسى جەر ەكەندىگىن  انىق بىلەدى جانە قورشاعان ورتاعا وزگەشە كوزبەن قارايمىز. ۇندىستەر ايدىن كول بەتىن سيپاعان سامال جەلدىڭ ءۇنى مەن ءيىسىن سۇيەدى. شالعىنداردا قىرىلىپ جاتقان ولەكسەسى ساسىعان مىڭداعان بيزون كوردىم.

اق ءتۇستى پەندەلەر پويىزبەن ءوتىپ بارا جاتىپ، ەرمەككە بولا اتىپ ولتىرگەن. ءتۇتىنى بۋداقتاعان تەمىر اتتىڭ ءبىر بيزوننان دا قاستەرلى بولعانىنا اقىلىم جەتپەيدى. ءبىز ۇندىستەر جانۋارلاردى تەك ءوزىمىز ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن  عانا قاجەتىمىزگە قاراي ولتىرەمىز. بارلىق جانۋارلاردى قىراتىن بولساق، وندا قالاي ءومىر سۇرەسىڭ؟ جەر ادامعا ەمەس، ادام جەرگە تاۋەلدى. بارشا دۇنيەنىڭ باسىنا كەلگەن ناۋبەت – ادام بالاسىنىڭ باسىنا كەلەدى دەگەن ءسوز. اق تۇستىلەر ءۇشىن ءبىر ءتۇيىر توپىراقتىڭ وزگەلەرىنەن ايىرماشىلىعى شامالى. جەر اق ءناسىلدىنىڭ دوسى ەمەس، دۇشپانى ءتارىزدى. انا بولعان جەردى، باۋىرى بولعان اسپاندى ساتىپ الىناتىن، پۇل رەتىندە جۇمسالاتىن تارىكسىز ءبىر نارسە رەتىندە عانا قارايدى. اق تۇستىلەردىڭ سالعان قالالارىندا  تىنىشتىق، بەيبىت تىرلىك  جوق.  

اينالىپ كەلگەندە ءتاڭىر ءۇندىس پەن اق ءناسىلدى پەندەلەر ءۇشىن بىرەۋ-اق. ولاردىڭ اراسىندا ەش ايىرما جوق. ءتاڭىر دە جەرگە قۇرمەتپەن قارايدى. جەردى سىيلاماۋ – ءتاڭىردى  سىيلاماۋ. كوكتە قالىقتاعان قىراندار، تاۋلاردى جاپقان ورماندار، قولعا ۇيرەتىلگەن جابايى اتتار جويىلار جانە جەر ءۇستى ادام بالاسىمەن تولار. مىنە، سول كۇنى ادام بالاسى  ءۇشىن اقىرزامان بولۋى عاجاپ ەمەس».

                                                        ءۇندىس كوسەمى سەاتتلە 18.11.1854 جىل

«وقۋ ويدان ارتىق ەمەس» دەگەندەي، ءۇندىس كوسەمى سەاتتلە وقىماعان، تەحنيكالىق وركەنيەتتەن حابارى بولماسا دا، ومىردەن كورىپ-تۇيگەنى كوپ ەكەندىگى جازعان حاتىنان بايقالىپ تۇر. ادامزاتتى ويلاندىراتىن، تولعاندىراتىن ۇلاعاتتى سوزىنە قالاي باسىڭدى يمەيسىڭ؟

ۇلان بايتاق  جەرىمىز ارقىلى الەمدەگى جەرى ۇلكەن توعىزىنشى مەملەكەتپىز. الايدا اۋىل شارۋاشىلىعى سالالارىندا بەي-بەرەكەت قولدانىلىپ، يگەرىلمەي جاتقان جەر قانشاما. كەيبىر مالعا جايىلىم بولاتىن جەرلەردە ءۇيىلىپ جاتقان قوقىستاردى كورگەندە قارنىڭ اشادى.

ءتىپتى، ءۇي الدىنداعى باقشالىق جەردى دە كۇتىپ باپتاي بەرمەيمىز. بۇل جەرگە دەگەن سەلقوس كوزقاراسىمىزدان، جاناشىرلىعىمىزدىڭ ازدىعىنان بولار. جەر اناعا، تۋعان تابيعاتقا سەاتتلەنىڭ ۇلاعاتتى سوزدەرىنەن  ۇلگى  الساق  يگى  بولار ەدى. قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ وڭالا الماي جاتقانى ەلىم، جەرىم  دەپ ەڭىرەگەن جىگىتتىڭ قولىندا مال جوق، قانشا تىراشتانعانىمەن تىشقاق لاق تابا الماي ءجۇر، قازاق قوعامى – كەدەي قوعام.

مالى بارلاردىڭ قازاقپەن ءىسى جوق، بۇل بۇگىنگى كۇننىڭ پارادوكسى. مىڭجىلدىقتاردى ارتقا تاستاپ، قاۋىمداستىق پەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ سان الۋان ءتۇرىن الماستىرىپ، ارقيلى قوعامدىق فورماتسيالاردىڭ قىزىعى مەن شۇجىعىن كورىپ، سوقتىقپالى سوقپاقسىز ءومىردىڭ تالاي تار جول، تايعاق كەشۋىن باستان وتكەرگەن. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ۇلت بولىپ ۇيىسقان حالىقتى ۋاقىت قۇردىمىنا قۇلاتپاي، قادىر-قاسيەتىمەن بۇگىنگە جەتكىزۋى سول قاجەتتىلىك تالابىن ورىنداي العاندىعىنان دەپ ويلايمىن.

ولاي بولماعاندا بۇل كۇندە قازاق دەگەن ۇلت تا، ياعني ءبىز دە بولماس ەدىك. ءبىزدىڭ بار بولۋىمىز نار بولۋىمىز سول اتا-بابالارىمىزدىڭ تۇتاستىق تۋىن جىقپاي، قازاقتىق قالپىنا قىلاۋ تۇسىرمەي، ۇلتتىق ۇيتقىنىڭ قايماعىن بۇزباي، زاماننان زامانعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزۋىنىڭ ارقاسى. اتا-بابا جولىن جالعاستىرۋ، اماناتقا ادالدىقتى ساقتاۋ – ەل بولامىن، جۇرت بولامىن دەگەن ۇرپاق ءۇشىن كيەلى مىندەت، پەرزەنتتىك پارىز. بىراق، بۇگىنگى تىرلىگىمىزگە سىرتتان باقىلاپ قاراپ تۇرىپ ويلانامىن، ۇلتتىڭ وزىندىك بەت-بەينەسى شايىلىپ كەتۋ قاۋپى ءتونىپ تۇر. ادامدىق ولشەمدەر تۇرعىسىنان قاراعاندا، كىسىلىك كەلبەتىمىزدىڭ كۇنگەيى مەن كولەڭكەسىنىڭ ارا-قاتىناسى الاڭداتارلىقتاي بولىپ تۇر. سوزىمىزدەن داۋا، ىسىمىزدەن ءباتۋا كەتىپ بارا جاتقانداي، ءتىپتى كىم ەكەنىمىزدى ايىرۋ قيىن.

ءسوز بەن ءىستىڭ اراسى تىم الشاق. ماسەلەنىڭ مانىنە جەتىپ، تۇبىنە ۇڭىلمەي جاتىپ، داڭعازا داڭعىرتپەن كەمشىلىك اتاۋلىنىڭ ءبارىن باسقا بىرەۋلەرگە اۋدارىپ، سولاردى جازعىرىپ، ءوزىمىز بۇعىپ، سىرت اينالىپ، جاقسى اتتى كورىنۋدى مۇراتتى ىسىمىزگە اينالدىرىپ العاندايمىز. باتىرلىقتىڭ ءباسىن باعالاۋ، نايزا ءتونىپ تۇرسا دا، نامىسىن جاتقا بەرمەۋ، ءتىرى جانعا تىشقاق لاعىن بوسقا جەگىزبەۋ – بابالاردىڭ مارتتىك مىنەزى، بەرىك ۇستانعان جولى  بۇگىندە دالادا قالدى.

باياعى قازاقتار قايىنجۇرتتىڭ قولىنا بارىپ تۇرۋدى «كۇشىك كۇيەۋ بولمايمىن» دەپ ات-تونىن الا قاشاتىن، ال قازىر نامىستانبايدى دا. وندا تۇرعان نەسى بار دەپ ەسەپتەيدى. كەزىندە ء«يتتىڭ جامان» دەسە، وكپەلەپ قالاتىن قازاق، بۇگىندە رايىنان قايتىپ وتىر، كۇن سايىن توننالاپ اعىپ جاتقان مۇنايىن، التىنىن، بار بايلىعىن كىم كورىنگەن تاسىپ، وزىنە بۇيىرماعان، تىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا كەتىپ بارا جاتقانىن كورە تۇرا ء«اۋ» دەي الماي ىشتەي قىنجىلىپ، كوتەرەم كۇيگە تۇسكەن.

قازاقتىڭ كەدەي بولاتىن سەبەبى، بايلىققا دەگەن تەرىس كوزقاراس شوگىپ جاتىر، قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلا الماعاندىعىمىزدىڭ ايعاعى. بۇل ناعىز قازاقى سانا ەمەس، دەفورماتسياعا ۇشىراعان، وتارلىق ەزگىدەن سانسىراعان اۋرۋشاڭ، دىمكاس سانا. بايلىق ءبارىن شەشەدى. تىپتەن تاۋەلسىزدىگىڭدى دە. بايلىقتى كىم يەلەنسە، سونىڭ مەرەيى ۇستەم – بيلىك سونىڭ قولىندا. بۇل تاريحي مىڭ رەت دالەلدەنگەن شىندىق. «اۋزى قيسىق بولسا دا، بايدىڭ بالاسى سويلەسىن». ولاي بولسا، ەلدىڭ بايلىعىن، ەكونوميكاسىن ءوز قولىمىزعا قازاق ۇلتىنىڭ يگىلىگىنە ۇستاۋ قاجەتتىلىك. قازاقستان بايلىقتارىن شەتەلدىكتەرگە وندىرۋگە بەرۋدىڭ قازاققا اكەلەتىن سوراقى كەساپاتى وراسان زور.

جۇمامۇرات ءشامشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz