Sonymen, Jer reformasy jónindegi memlekettik komissiyanyng Astanada ótip jatqan ýshinshi otyrysy da óz júmysyn ayaqtady. 

Jurnalisterge arnap qoyylghan monitordan tikeley jýrgizilgen viydeoreportaj kórsetkendey, búl mәjiliste eng aldymen, búghan deyin qúrylghan júmys toptary jetekshilerining atqarghan isteri jónindegi alghashqy qysqasha bayandamalary tyndaldy. Sosyn komissiya mýshelerining birazy jerdi sheteldikterge jalgha beru, yaky bermeu jayyndaghy uәjderin ayan etti.

Mәselen, ekonomika salasynyn  belgili ghalymy jerdi satugha da, sheteldikterge jalgha beruge de bolmaytynyn dәleldep, tiyisinshe kodekske qanday ózgeruler jasalu kerektigin naqtylap kórsetti. Auyl sharuashylyghyn jýrgizuding eskeriluge tiyis týrlerine nazar audardy. Ata-babamyz amanat etken qazaq jer-suyn keler úrpaqqa tútastay jetkizuding paryz ekenin qadap aitty. Taghy bir ekonomist qayratkerimiz jerdi sheteldikterge emes, óz otandastarymyzdyng sharua qojalyqtaryna jalgha berip, jaghday jasau qajettigin dәiektedi. Júmysty sózbúidagha salmay, birden halyq tilegin oryndaudan bastaugha alghashqy otyrystan shaqyryp jýrgen qogham qayratkeri jerding tútastyghyna qauip tóndirer aralas neke jayyn da eske sala ketti. Sóilegen iri kәsipkerding biri búghan deyin elimizde jerding dúrys bólinbegenin, qoryq jәne ang aulau aimaghy retinde búrynghy jayylymdardy da qosyp qorshap qoyghan jerlerding tym kóp ekenin tilge tiyek etti. Múnday ahualdyng agroónerkәsip holdingindegi fermerlerge, malshylargha, omartashylargha, tipti búrynghy qalyptasqan joldarymen jýre almay qalghan qarapayym adamdargha da kóp qiyndyq tughyzyp otyrghanyn әngimeledi. Solay  dey kele,  ózining jerdi satu jәne sheteldikterge belgili bir shartpen jalgha beru jaghynda ekenin aitty. Bir kezderi jerdi satugha bolmaydy degen pikirimen eldi eleng etkizgen bayyrghy parlament deputattarynyng biri býginde qytaylyqtardy jer óndeuge jolatpau  jaghynda jәne  memlekettik qordaghy jerdi satugha әbden bolady degen senimde eken. Taghy bir azamat tarapynan jerdi damyghan memleketterge jalgha beru kerek degen oy da aityldy. Jerdi sheteldikterge 25 jylgha jalgha beruding dúrys ekendigin әdilet ministrligi basshylarynyng biri dәiektedi. Auyl sharuashylyghynyng key salalarynda ýlken kәsipkerlik jasap jýrgenderding birazy jerdi sheteldikterge berudi qalay jýzege asyrugha bolatyny jayyndaghy úsynystaryn bildirdi.

Mәjilis ýstinde Komissiya mýsheleri jer-sudyng qazirgi tandaghy iyeleri jayynda tolyq aqparat alu qajettigin de kóterdi. Dúrys paydalanylmaghan jerdi qaytaryp alu tetikterin  sóz etti. Biraq dúrys bólinbegen jerlerdi anyqtau, olardy memleket menshigine qaytaryp alu, әsirese satylghan jerlerdi nasionalizasiyalau mәselesi, әriyne, qozghalmady. Qysqasy, búghan deyin-aq belgili bolghan oilar janasha dәleldenip, әrbir sóilegender búrynghy mәlim pozisiyalardy óz uәjderimen nyghaytyp jatty. Jәne ortaq mәmile jasalghan joq. Endi, komissiya tóraghasynyng qorytyndylauyna qaraghanda, komissiya mýsheleri aldaghy uaqyttarda aimaqtargha, jer-jerge shyghugha tiyis. Olar el ishinde tuyp jatqan oi-pikirlerdi tyndaumen qatar, týsindiru júmystaryn jýrgizumen, sonyng ishinde qytaylyqtarmen qyzmettestikten seskenuding jónsizdigin úghyndyrumen shúghyldanatyn siyaqty. Sosyn barsha mәlimet jinaqtalyp, qorytylyp, kýzge qaray parlamentke úsynylatyn shyghar.

Ýshinshi otyrysta ótken búl talqylaulardan da kózge úrghany – komissiya mýshelerining  kópshiligi jerdi sheteldikterge jalgha beru, sóitip shetten elge investisiya, jana tehnologiya әkelu, yaghniy  jerdi bos jatqyzbay, útymdy paydalanyp, payda tabu kózine ainaldyru jaghynda bolyp otyr. Kodekstegi shýbәli ózgerister boyynsha oy tolghaghan maqalalar, biylik oryndaryna baghyttalghan ashyq hattar, talap-tilekter әzirge eskerilmey, baspasóz betterinde ghana qalghan syqyldy. Búl oraydaghy kýni býginge deyin tolastamaghan pikirler tasqyny, sonday-aq osy joldar avtorynyng da búdan búryn, alghashqy otyrystargha baylanysty jazghandary qúddy «jartasqa baryp, kýnde aiqay salghannyn» keri boldy da shyqty.

Komissiyany qazaqtardyng júmyssyzdyghy men kedeyshiligi mәseleleri osy otyrysynda da tolghandyrghan joq. Óstip, ishtey barshamyz ýmit artqan atalmysh biyik újym, bizding bayqauymyzsha, jer reformasynyng týpki maqsatyna terenirek ýniludi qajet etpedi. Qazirgi tandaghy әr azamattyng jaghdayyn jaqsartu jәne keler úrpaq mýddesin qamtamasyz etu joldaryn qaraugha alang bolghan joq.  Mәselege tarih sabaghy túrghysynan keludi, sonday kózqaraspen, birinshi kezektegi shara retinde  jergilikti, memleketqúrushy últtyng múqtaj bóligin jerge ornalastyru kerektigin eskermedi. Biylik tizgini otarlaushylarda bolghan zamandarda jer-suynan airylghan júrtymyzdyng býgingi buynyn atamekenin gýldendiruge tikeley tartyp, jalpaq qazaq elining shyn mәnindegi qojayynyna ainaldyru maqsat etilmedi. Tarihy әdilettilikti qalpyna keltiru joldaryn qarastyrudy tileytin osynday әreketter arqyly, ansaghan mәngilik elding bekem irgetasyn qalaugha bolaryn oiyna da almady. Sóitip búlar, bar bolghany, is jýzinde patsha jәne kenes ókimetteri otar elde jýrgizgen jer sayasatyn jalghastyrushylar (qazaqtyng ózin emes, jerin kórkeytushiler) jaghynda ghana bolyp shyqty.

Últ mýddesin joghary qoyyp jýrgen qogham belsendileri óz taraptarynan Komissiyanyng ýshinshi otyrysy barysynda polisiyanyng kóshede mitingige kele jatqan adamdardy, eng arghysy, әnúranymyzdy shyrqaghan qyzdargha sheyin ústap, kýshpen alyp ketken qatygezdikteri men bas prokuraturanyng «mitingige biylikti basyp aludy kózdeushiler shyqqany» jayynda jasaghan qaharly mәlimdemesine baylanysty oryndy alandaushylyqtaryn ortagha salyp jatty. Alayda múnday alang kónil komissiyanyng tegeuirindi-ýkimetshil ýlken bóligine әser ete qoymady. Ári, pәlendey pәrmendi sheshim qabyldaugha qajet mәrtebe komissiyada joq ta bolsa kerek. Sondyqtan ba eken, jekelegen mýsheleri kótergen ózekti mәselege, eng arghysy, adamdardy mitingige  barugha niyettengenderi ýshin-aq qylmyskerge balap, ghaybattaghan jalghandyqty jahangha jariya etuden qymsynbaytyn keybir telearnagha qatysty da komissiya kesimdi narazylyq bildirmedi. Konstitusiyada tújyrymdalghan adam qúqtarynyng  osy kýnderdegi búzylu sebepterin auyzgha da  almady, azamattarymyzdyng konstitusiyalyq qúqyghyn qorghau, saqtau tәrtibi men әlem nazaryna ilikken teris is-daghdy mysaldaryn  talqygha salmady.

Ókinishke qaray, búnyng bәri bizde oryn alyp otyrghan paradokstyng nәtiyjesi demeske amal kem. Búlar qazaqtyng últtyq mýddesin qorghaudy qazaq eli biyligining boryshym dep bilmeytini jәne sol orayda shynayy demokratiyalyq is-әreketter jasaudy oilaugha ókimettegi sengen adamdarymyzdyng yqylassyzdyghy saldarynan tuyp túr. Soghan nazar audarugha, sony týzetuge qozghau saludy tariyh, qansha degenmen, osy memlekettik komissiyanyng moynyna artqan tәrizdi kórinedi bizge. Atalmysh komissiya aldaghy júmystarynda búl missiyasyn tura týsinip, eldi razy eterlik eleuli betbúrys jasar degen ýmitimizdi әli de ýzbeymiz.

Beybit QOYShYBAEV

Abai.kz