سونىمەن، جەر رەفورماسى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ استانادا ءوتىپ جاتقان ءۇشىنشى وتىرىسى دا ءوز جۇمىسىن اياقتادى. 

جۋرناليستەرگە ارناپ قويىلعان مونيتوردان تىكەلەي جۇرگىزىلگەن ۆيدەورەپورتاج كورسەتكەندەي، بۇل ماجىلىستە ەڭ الدىمەن، بۇعان دەيىن قۇرىلعان جۇمىس توپتارى جەتەكشىلەرىنىڭ اتقارعان ىستەرى جونىندەگى العاشقى قىسقاشا باياندامالارى تىڭدالدى. سوسىن كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءبىرازى جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ، ياكي بەرمەۋ جايىنداعى ۋاجدەرىن ايان ەتتى.

ماسەلەن، ەكونوميكا سالاسىنىڭ  بەلگىلى عالىمى جەردى ساتۋعا دا، شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋگە دە بولمايتىنىن دالەلدەپ، تيىسىنشە كودەكسكە قانداي وزگەرۋلەر جاسالۋ كەرەكتىگىن ناقتىلاپ كورسەتتى. اۋىل شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋدىڭ ەسكەرىلۋگە ءتيىس تۇرلەرىنە نازار اۋداردى. اتا-بابامىز امانات ەتكەن قازاق جەر-سۋىن كەلەر ۇرپاققا تۇتاستاي جەتكىزۋدىڭ پارىز ەكەنىن قاداپ ايتتى. تاعى ءبىر ەكونوميست قايراتكەرىمىز جەردى شەتەلدىكتەرگە ەمەس، ءوز وتانداستارىمىزدىڭ شارۋا قوجالىقتارىنا جالعا بەرىپ، جاعداي جاساۋ قاجەتتىگىن دايەكتەدى. جۇمىستى سوزبۇيداعا سالماي، بىردەن حالىق تىلەگىن ورىنداۋدان باستاۋعا العاشقى وتىرىستان شاقىرىپ جۇرگەن قوعام قايراتكەرى جەردىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرەر ارالاس نەكە جايىن دا ەسكە سالا كەتتى. سويلەگەن ءىرى كاسىپكەردىڭ ءبىرى بۇعان دەيىن ەلىمىزدە جەردىڭ دۇرىس بولىنبەگەنىن، قورىق جانە اڭ اۋلاۋ ايماعى رەتىندە بۇرىنعى جايىلىمداردى دا قوسىپ قورشاپ قويعان جەرلەردىڭ تىم كوپ ەكەنىن تىلگە تيەك ەتتى. مۇنداي احۋالدىڭ اگروونەركاسىپ حولدينگىندەگى فەرمەرلەرگە، مالشىلارعا، ومارتاشىلارعا، ءتىپتى بۇرىنعى قالىپتاسقان جولدارىمەن جۇرە الماي قالعان قاراپايىم ادامدارعا دا كوپ قيىندىق تۋعىزىپ وتىرعانىن اڭگىمەلەدى. سولاي  دەي كەلە، ء وزىنىڭ جەردى ساتۋ جانە شەتەلدىكتەرگە بەلگىلى ءبىر شارتپەن جالعا بەرۋ جاعىندا ەكەنىن ايتتى. ءبىر كەزدەرى جەردى ساتۋعا بولمايدى دەگەن پىكىرىمەن ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن بايىرعى پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىرى بۇگىندە قىتايلىقتاردى جەر وڭدەۋگە جولاتپاۋ  جاعىندا جانە  مەملەكەتتىك قورداعى جەردى ساتۋعا ابدەن بولادى دەگەن سەنىمدە ەكەن. تاعى ءبىر ازامات تاراپىنان جەردى دامىعان مەملەكەتتەرگە جالعا بەرۋ كەرەك دەگەن وي دا ايتىلدى. جەردى شەتەلدىكتەرگە 25 جىلعا جالعا بەرۋدىڭ دۇرىس ەكەندىگىن ادىلەت مينيسترلىگى باسشىلارىنىڭ ءبىرى دايەكتەدى. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ كەي سالالارىندا ۇلكەن كاسىپكەرلىك جاساپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرازى جەردى شەتەلدىكتەرگە بەرۋدى قالاي جۇزەگە اسىرۋعا بولاتىنى جايىنداعى ۇسىنىستارىن ءبىلدىردى.

ءماجىلىس ۇستىندە كوميسسيا مۇشەلەرى جەر-سۋدىڭ قازىرگى تاڭداعى يەلەرى جايىندا تولىق اقپارات الۋ قاجەتتىگىن دە كوتەردى. دۇرىس پايدالانىلماعان جەردى قايتارىپ الۋ تەتىكتەرىن  ءسوز ەتتى. بىراق دۇرىس بولىنبەگەن جەرلەردى انىقتاۋ، ولاردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىپ الۋ، اسىرەسە ساتىلعان جەرلەردى ناتسيوناليزاتسيالاۋ ماسەلەسى، ارينە، قوزعالمادى. قىسقاسى، بۇعان دەيىن-اق بەلگىلى بولعان ويلار جاڭاشا دالەلدەنىپ، ءاربىر سويلەگەندەر بۇرىنعى ءمالىم پوزيتسيالاردى ءوز ۋاجدەرىمەن نىعايتىپ جاتتى. جانە ورتاق مامىلە جاسالعان جوق. ەندى، كوميسسيا توراعاسىنىڭ قورىتىندىلاۋىنا قاراعاندا، كوميسسيا مۇشەلەرى الداعى ۋاقىتتاردا ايماقتارعا، جەر-جەرگە شىعۋعا ءتيىس. ولار ەل ىشىندە تۋىپ جاتقان وي-پىكىرلەردى تىڭداۋمەن قاتار، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋمەن، سونىڭ ىشىندە قىتايلىقتارمەن قىزمەتتەستىكتەن سەسكەنۋدىڭ جونسىزدىگىن ۇعىندىرۋمەن شۇعىلداناتىن سياقتى. سوسىن بارشا مالىمەت جيناقتالىپ، قورىتىلىپ، كۇزگە قاراي پارلامەنتكە ۇسىنىلاتىن شىعار.

ءۇشىنشى وتىرىستا وتكەن بۇل تالقىلاۋلاردان دا كوزگە ۇرعانى – كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ  كوپشىلىگى جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ، ءسويتىپ شەتتەن ەلگە ينۆەستيتسيا، جاڭا تەحنولوگيا اكەلۋ، ياعني  جەردى بوس جاتقىزباي، ۇتىمدى پايدالانىپ، پايدا تابۋ كوزىنە اينالدىرۋ جاعىندا بولىپ وتىر. كودەكستەگى ءشۇبالى وزگەرىستەر بويىنشا وي تولعاعان ماقالالار، بيلىك ورىندارىنا باعىتتالعان اشىق حاتتار، تالاپ-تىلەكتەر ازىرگە ەسكەرىلمەي، ءباسپاسوز بەتتەرىندە عانا قالعان سىقىلدى. بۇل ورايداعى كۇنى بۇگىنگە دەيىن تولاستاماعان پىكىرلەر تاسقىنى، سونداي-اق وسى جولدار اۆتورىنىڭ دا بۇدان بۇرىن، العاشقى وتىرىستارعا بايلانىستى جازعاندارى قۇددى «جارتاسقا بارىپ، كۇندە ايقاي سالعاننىڭ» كەرى بولدى دا شىقتى.

كوميسسيانى قازاقتاردىڭ جۇمىسسىزدىعى مەن كەدەيشىلىگى ماسەلەلەرى وسى وتىرىسىندا دا تولعاندىرعان جوق. ءوستىپ، ىشتەي بارشامىز ءۇمىت ارتقان اتالمىش بيىك ۇجىم، ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، جەر رەفورماسىنىڭ تۇپكى ماقساتىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلۋدى قاجەت ەتپەدى. قازىرگى تاڭداعى ءار ازاماتتىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ جانە كەلەر ۇرپاق مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋ جولدارىن قاراۋعا الاڭ بولعان جوق.  ماسەلەگە تاريح ساباعى تۇرعىسىنان كەلۋدى، سونداي كوزقاراسپەن، ءبىرىنشى كەزەكتەگى شارا رەتىندە  جەرگىلىكتى، مەملەكەتقۇرۋشى ۇلتتىڭ مۇقتاج بولىگىن جەرگە ورنالاستىرۋ كەرەكتىگىن ەسكەرمەدى. بيلىك تىزگىنى وتارلاۋشىلاردا بولعان زامانداردا جەر-سۋىنان ايرىلعان جۇرتىمىزدىڭ بۇگىنگى بۋىنىن اتامەكەنىن گۇلدەندىرۋگە تىكەلەي تارتىپ، جالپاق قازاق ەلىنىڭ شىن مانىندەگى قوجايىنىنا اينالدىرۋ ماقسات ەتىلمەدى. تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جولدارىن قاراستىرۋدى تىلەيتىن وسىنداي ارەكەتتەر ارقىلى، اڭساعان ماڭگىلىك ەلدىڭ بەكەم ىرگەتاسىن قالاۋعا بولارىن ويىنا دا المادى. ءسويتىپ بۇلار، بار بولعانى، ءىس جۇزىندە پاتشا جانە كەڭەس وكىمەتتەرى وتار ەلدە جۇرگىزگەن جەر ساياساتىن جالعاستىرۋشىلار (قازاقتىڭ ءوزىن ەمەس، جەرىن كوركەيتۋشىلەر) جاعىندا عانا بولىپ شىقتى.

ۇلت مۇددەسىن جوعارى قويىپ جۇرگەن قوعام بەلسەندىلەرى ءوز تاراپتارىنان كوميسسيانىڭ ءۇشىنشى وتىرىسى بارىسىندا پوليتسيانىڭ كوشەدە ميتينگىگە كەلە جاتقان ادامداردى، ەڭ ارعىسى، ءانۇرانىمىزدى شىرقاعان قىزدارعا شەيىن ۇستاپ، كۇشپەن الىپ كەتكەن قاتىگەزدىكتەرى مەن باس پروكۋراتۋرانىڭ «ميتينگىگە بيلىكتى باسىپ الۋدى كوزدەۋشىلەر شىققانى» جايىندا جاساعان قاھارلى مالىمدەمەسىنە بايلانىستى ورىندى الاڭداۋشىلىقتارىن ورتاعا سالىپ جاتتى. الايدا مۇنداي الاڭ كوڭىل كوميسسيانىڭ تەگەۋىرىندى-ۇكىمەتشىل ۇلكەن بولىگىنە اسەر ەتە قويمادى. ءارى، پالەندەي پارمەندى شەشىم قابىلداۋعا قاجەت مارتەبە كوميسسيادا جوق تا بولسا كەرەك. سوندىقتان با ەكەن، جەكەلەگەن مۇشەلەرى كوتەرگەن وزەكتى ماسەلەگە، ەڭ ارعىسى، ادامداردى ميتينگىگە  بارۋعا نيەتتەنگەندەرى ءۇشىن-اق قىلمىسكەرگە بالاپ، عايباتتاعان جالعاندىقتى جاھانعا جاريا ەتۋدەن قىمسىنبايتىن كەيبىر تەلەارناعا قاتىستى دا كوميسسيا كەسىمدى نارازىلىق بىلدىرمەدى. كونستيتۋتسيادا تۇجىرىمدالعان ادام قۇقتارىنىڭ  وسى كۇندەردەگى بۇزىلۋ سەبەپتەرىن اۋىزعا دا  المادى، ازاماتتارىمىزدىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن قورعاۋ، ساقتاۋ ءتارتىبى مەن الەم نازارىنا ىلىككەن تەرىس ءىس-داعدى مىسالدارىن  تالقىعا سالمادى.

وكىنىشكە قاراي، بۇنىڭ ءبارى بىزدە ورىن الىپ وتىرعان پارادوكستىڭ ناتيجەسى دەمەسكە امال كەم. بۇلار قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋدى قازاق ەلى بيلىگىنىڭ بورىشىم دەپ بىلمەيتىنى جانە سول ورايدا شىنايى دەموكراتيالىق ءىس-ارەكەتتەر جاساۋدى ويلاۋعا وكىمەتتەگى سەنگەن ادامدارىمىزدىڭ ىقىلاسسىزدىعى سالدارىنان تۋىپ تۇر. سوعان نازار اۋدارۋعا، سونى تۇزەتۋگە قوزعاۋ سالۋدى تاريح، قانشا دەگەنمەن، وسى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ موينىنا ارتقان ءتارىزدى كورىنەدى بىزگە. اتالمىش كوميسسيا الداعى جۇمىستارىندا بۇل ميسسياسىن تۋرا ءتۇسىنىپ، ەلدى رازى ەتەرلىك ەلەۋلى بەتبۇرىس جاسار دەگەن ءۇمىتىمىزدى ءالى دە ۇزبەيمىز.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz