Qazaqstan qoghamynda  sheshim kýtken, asa manyzdy, óte ózekti mәseleler jetip artylady. Mәselen til, jer, jemqorlyq, otandyq óndiris, auyl, ekologiya, aqparattyq ekspansiya, últtyq tәrbiye, diny ekstremizm dep tizbektelip kete beredi.

Kósh, oralman mәselesi de solardyng qatarynda.  Qazir kóshi-qon zanyna  ózgertulermen tolyqtyrular engizildi, oralmandar qonystanatyn ónirler belgilendi, biylghy  ishki jәne  syrtqy kóshi-qongha  kvota bólindi, bujetten aqsha qaraldy, endi bәri jaqsy bolady degen qoghamdyq pikir qalyptasyp jatyr. Biraq ómirdegi naqty jaghyday  mýlde basqasha.

Mәselen 2011 jyly Qazaqstan Respublikasynyng Ýkimet  qaulysymen  shet elderden kóship keletin qazaq otbasylaryna jyl sayyn bólinip kelgen  kvota resmiy  týrde toqtatylghannan  keyin de  QR-na 30 myngha juyq qazaq otbasylary kóship kelgen bolatyn. Olardyng deni әleumettik mәseleleri sheshilmegen ne  júmysy, ne baspanasy joq, kóp balaly, túrmys jaghdayy auyr otbasylary...  Olar Ýkimet tarapynan qoldau kýtip otyrghan-dy.   Endi qaranyz biylghy syrtqy kóshi-qongha  bólingen qonys audarushylardy  qabyldaudyng ónirlik kvota sany 1259 otbasy  ghana. Búl   óte az san, kimge jetedi?! Ýkimet  endi qulyqqa kóship otyr.  Kvota  Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyn alghan  jәne oralman mәrtebesi toqtatylghan otbasylaryna berilmeydi deydi. Shyn mәninde  Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyn alghandar eng әueli kvotagha qol jetkizse dúrys bolar edi ghoy.

Qazir ontýstikten soltýstikke qonys audaratyn otbasylaryna belgilengen ishki kóshi-qon da kóptegen sebepterge mәselen, ontýstik túrghyndarynyn  soltýstikting qatan, qytymyr qysyna beyimdelip kete almauy, sheshilmegen әleumetti mәselelege qatysty tyghyryqqa tirelip otyr, keri kóship jatqandar da az emes.  

Kvotagha engen otbasylaryna aqshalay mardymsyz kómek berilui tiyis. Búl qarajat respublikalyq bujetten bólingen kórinedi, biraq ónirlerge әli jetken  joq.

Ýi, baspana mәselesi, júmyspen qamtu jergilikti әkimshilikterge jýktelgen.  Jergilikti halyqqa  júmys, baspana tauyp bere almay otyrghan әkimshilikter  oralmandargha baspana, júmys bere ala ma? Búl endi  mәselening әleumettik jaghy.

Oralman mәselesining taghy bir úshyghyp túrghan túsy túraqty tirkeu, yqtiyar hat, azamattyq alugha qújat resimdeuge kelip tireledi. Burokratizm, qaghazbastylyq adym ashtyrar emes. Onyng ýstine  kóshi-qon polisiya  mekemelerde oralmandarmen júmys jasaytyn mamandardyng kóbisi   qabyletsiz, óz júmysyn bilmeui oralmandardy  әure-sarsangha salyp otyr.

QR-na  túraqty túru ýshin bir jolata kóship kelgen oralman otbasy kelgen elinen: 1. Sottalmaghandyghy turaly 2. Kelgen elining azamatyq tirkeuinen shyqqandyghy turaly eki anyqtama әkelui kerek. Sottylyghy turaly  anyqtamany tek qúzyrly mekeme, belgili lauazymdy adamdargha  ghana beriletini turaly  Qytay, Mongholiya Ýkimetinin  arnayy  qaulysy bar, yaghny anyqtama jeke adamdargha tikeley berilmeydi.  Osyghan baylanysty atalmysh elderden anyqtamalardy alu ýlken qiyndyq tudyryp otyr. Qaysybir elderde qandastarymyzdyng qújattarynda últy jazylmaydy, sondyqtan olar últy qazaq ekendigi rastaghan ýshinshi  anyqtamany taghy alyp keluleri qajet.

«Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine halyqtyng kóshi-qony jәne júmyspen qamtyluy mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly»  2015 jyldyng 24-kýni qoldanysqa engizilgen Qazaqstan Respublikasynyng Zanynyng ( № 421-V QRZ)   25-babynyng 3-tarmaqshasynda «oralman mәrtebesin alghan  kýnnen bastap bir jyl ótkennen keyin toqtylady»  delingen, Osyghan sәikes shet elden kelgen qazaqtardyng oralman mәrtebesi 1 jyldan keyin joyylyp qalady. Búryn oralman mәrtebesining uaqytyn kóshi-qon bólimderi  sozyp berip otyratyn-dy. Endi elge oralghan qandastarymyz oralman mәrtebesi 1 jyldyng ishinde toqtatyluyna  baylanysty olar QR-nyng zannamalary boyynsha shet elding azamaty bolyp sanalady. Sondyqtan Qazaqstan respublikasyna birjolata kóship kelgen qandastarymyz QR-nyng azamattyghyn alu ýshin kelgen elderine baryp azamattyqtan shyghu  turaly ótinish, qújattaryn  tapsyryp,  Preziydentining jarlyghyn kýtu kerek. Mәselen Monghol Elining Preziydentining azamattyq mәselesi boyynsha jarlyghy  bir jylda bir ret qana shyghady eken. Qandastarymyz  azamattyqtan shyqqandyghy turaly anyqtama әkelgen song ghana Qazaqstan Respublikasynyng azamattyghyna  qújat tapsyra alady.  Alayda olardyng kóbisi kelgen elderine baryp kele almaydy, túrmysy auyr bolghandyqtan jaghdayy joq. Mine osy kelensizdikten bolyp olardyng qújattarynyng jaramdy uaqyttary ótip ketip, Qazaqstan Respublikasynda túru tәrtibi búzylyp, sonyng saldarynan әkimshilik jauapkershilikke tartylyp, aiyppúl tóleydi nemese kelgen elderine shygharylyp jiberedi. Atamekenine kelip, әure-sarsangha týsip, tauy shaghylyp jýrgen, joly bolmaghan sol bayaghy qandastarymyz.

Jaqynda Pavlodar, Aqsu qalalyq perezenthanada dau shyqty. Mongholiya jәne Qytaydan elge oralghan eki  otbasynda   ayaghy auyr analar Janargýl, Núrgýlder bosanyp, ómirge shekesi torsyqtay  sәbiyler keldi. Alayda analardyn    jýregi quanyshtan emes qorqynyshtan jaryla jazdady.  Sebebi oralman mәrtebesi toqtatylghan  analar shet el azamaty retinde  perezenthana qyzmetine әr qaysysy 300000 tenge  tóleui tiyis eken. Júmyssyz otyrghan otbasylary múnday aqshany qaydan  tapsyn. Perezenthana tarapynan  qysym jasalyp,  sotqa beretinin aityp qorqytyp jana bosanghan ananyng  jýikesine salmaq týsirgen. Zang solay bolsa ne shara?. Jas júbaylargha janashyr, jaqsy adamdar, aghayyn tuystary kómektesip әiteuir qajetti somany tólepti.  

Qazaqstan Respublikasynda belgili meken-jay boyynsha túraqty tirkeude túratyn oralmandargha oralman mәrtebesin belgili uaqytqa sozyp beruge nemese oralman mәrtebesi toqtatylsa  da, qaytadan oralman mәselesin alugha qúqyq  berilse oralmannnyng arqasyndaghy auyr jýk sәl bolsa da jenilder me edi? Amal neshik, qazaqtyng jany qazaqqa ashymay túr ghoy! Eger shynayy niyet, dúrys kózqaras bolsa oralmangha qatysty barlyq týitkilderdi bir sәtte-aq sheship tastaugha bolar edi ghoy.

Qoryta aitqanda  kóshke, qandastarymyzgha, oralmangha qoyylghan tosqauyl әli de shash etekten.  Óitkeni búl túrghydaghy  Ýkimettin  qazirgi ústanymy «kónili qalmasyn, kóilegi tozbasyn» degen shylbyr qashaghan sayasat ghana.

Yaghny shet elderegi qandastarymyzdyng elge oraluyna qazirgi Ýkimet shynayy mýddelik tanytyp otyrghan joq.

Kóshi-qon sayasatyndaghy múnday ógiz ayanmen shet elderdegi  bar armany elge oralu bolyp otyrghan  jýz myndaghan qandastarymyzdy osy jәne kelesi ghasyrda da kóshirip ala almaspyz, sirә.

Shet eldegi qazaqtyn  ruhy, namysy, últyna, eline degen sýiispenshiligin, órligi men ójettigin, Qazaqstangha tiygizer paydasy turaly   aytyp ne qylamyz.

Júmyr jerdegi  15 mln-nyng ar jaq, ber jaghyndaghy qazaq tәuelsiz Qazaq Elinde, Tarihy Otanynda, Atamekeninde eshqashan  bas qosa almaytyny aqiqat jәne óte ókinishti.

Álhan Amantay 

Abai.kz