QAZAQ GhYLYMY"RUHANY QÚLDYQQA" QALAY TÝSTI?
Jazu (grafika) qay elding әlipbiyine (alfaviytine) negizdelse, sol elding ghylym sózi (termiyn) azdy-kópti júghysty keletini – shyndyq. Qay últ, meyli, kimning әlipbiyin qabyldasa da, ózining myndaghan jyldar boyy qalyptasqan tildik zandylyqtary boyynsha tól dybystaryn, dybys tirkesimderin (sózderin) tanbalau, jazu, oqu, aitu ýshin alady. Búl – zandylyq. Osyny der kózinde payymdaghan A. Baytúrsynúlynyng sózimen aitsaq, «Dúrys emile (grafika maghynasynda – B.J.IY.) men qate emileni aiyrugha mening oiymsha bylay qarau kerek shyghar: til tabighatyna qaray emileni ynghaylau ma? Joq emile týrine qaray tildi ynghaylau ma? Men oilaymyn, emile – jazu ýshin shygharghan nәrse, jazu – til ýshin shygharghan nәrse. Olay bolsa, tildi búzyp emilege ynghaylau emes, emileni tilge ynghaylau kerek, tilding tabighatyna qaramay zorlap, emilege tanyp baylasa, qytay qatyndarynyng ayaghy bolyp shyghady» (Baytúrsynov A. Til taghylymy. Almaty. Ana tili, 1992 jyl. 395-bet). Búryn qytay әielderinde ayaghym kishkentay bolsa, aqsýiektilikti bildiredi degen týsinik bolghan. Soghan baylanysty qytaydyng qyzdary sәby shaqtan bastap tar ayaq kiyim kiyip, ózin-ózi úzaq jýre almaytyn kemtarlyqqa úshyratady eken. A. Baytúrsynúly sony megzegen.
Ádette, qanday tilge bolsyn jat dybystar óz betimen jeke-jeke kire almaydy. Olar tek bóten sózder arqyly sol sózderding týpki iyesi qalay aityp-jazsa, sol qalpynda ekinshi tilde de solay boluy talap etilgen jaghdayda ghana ornygha alady. Osyny әriden oilaghan orys «oqymystylary» qazaq qoghamyna san ghasyrlar boyy mýltiksiz qyzmet etken, keyingi ghasyrda A. Baytúrsynúlynyng qolymen jetildirilgen, qazaq tilining tól dybystaryn ghana qamtyghan arab әripteri negizindegi jazuymyzdy aldap-sulap latynshagha auystyrugha mәjbýr etti. Orys әlipbiyine úqsaytyn latynsha әripterge qazaqtardyng kózi ýirendi-au, endi әlipby auystyrsaq, qatty búlqyna qoymas (qarsy shyghyp, búlqynatyndardyng barlyghy – A.Baytúrsynúlynan bastap ol uaqytta repressiyagha úshyrap, atylyp ta ketken edi) degen qorytyndygha kelgen kezderinde «Kenester Odaghyndaghy memlekettik til – orys tili» degendi jeleu etip, birden ony kirillisagha auystyra saldy.
Jazuymyz latynshagha negizdelgen uaqytta (1938-1939 jj) tam-túmdap óz dybys-әripterin engizip, tilimizdi búzudyng alghy shartyn jasap, tipti ózimizge jasatyp alghan olar tek qazaq tili dybystaryn (әlipbiyin) kirillisagha kóshirip qana qoymay, orys tilinen jәne sol arqyly basqa tilderden engen sózderdi de oryssha qalay aitylyp-jazylsa, qazaq tilinde de solay boluy kerek degen talap qoyyp, óz tiline tәn, al bizding tilding tabighy bitim-bolmysyna mýldem jat dybystardy jәne olardyng tanbalyq әripterin tilimizge toghytty da jiberdi.
Bireu aitar, «Olar bizge jamandyq oilaymyz dep «halyqaralyq termiyn» sózderdi tilimizge ózgertpey engizip, europalyq mәdeniyetke bir qadam bolsyn jaqyndattyp, jaqsylyq jasady. Sóitip, tilimizdi ózgeshe dybys, tosyn dybys tirkesimderimen bayytty. Sonyng arqasynda qazir bizding tilimiz sheteldik nebir qiyn sózderdi aitugha iykemdeldi, bizding tildik dybystardy jasap shygharu mýshelerimiz (akustika-artikulyasionnyy apparat) jetilip, orys, aghylshyn, nemis t.b. tilderdi onay ýirenip alugha zor mýmkinshilik aldyq» dep. Bir qaraghanda búl dúrys payymdau sekildi kórinetini ras. Biraq sonyng bәrine ózimizding últtyq ereksheligimizdi (bazamyzdy) saqtay otyryp ta jetuge әbden bolatyn edi.
Basqa júrt solay etti (armiyan, gruzin t.b. tilder), әli de sol ústanymdarynan (pozisiya) taymay, damyp, órkendep kele jatyr. Tipti orys tilining ózi de sonau M. Lomonosovtyng zamanynan beri osy ýrdisten әste janylghan joq. Sebebi orys ghylymynyng atasy sanalatyn ol, kez kelgen sheteldik sózge oryssha balama tabuymyz kerek, eger onday mýkinshilik tilimizde bolmay jatsa, onda olardy, demek kirme sózderdi orys tilining dybystyq (fonetikalyq), kúrylymdyq (grammatikalyq) jaghyna barynsha iykemdep qabyldauymyz kerek (Efimov A.I. M.V.Lomonosov y russkiy yazyk. M., 1961 god, 160-bet) degen edi. Osyny olar kýni býginge deyin basshylyqqa alyp, qatang qaghida etip ústanyp keledi. Senbeseniz, orys tilining kez kelgen oqulyghyna nemese orys tiline engen barlyq kirme sózderding týpnúsqasyna qaranyz. Latynsha, grekshe, aghylshynsha, nemisshe, tipti qazaqsha týpnúsqasynan (ochak – oshaq, otes – ot iyesi, soldat – salt atty, kinjal – qanjar, aryk – aryq, tuman – túman, kamysh – qamys, dengy – tenge, kums – qymyz, saksaul – sekseuil, tobolga – tobylghy t.b.) orysshasy ózgeshe. Sebebi olar týpnúsqadaghyday etip aityp-jazudy qajet etpegendikten, bóten tilding dybystaryn óz tilderine jolatqan joq. Sóitip, úly orys tilining tabighy qalpyn saqtap qaldy.
Demek, olarda til arqyly kórinetin últtyq erekshelik, últtyq tútastyq, últtyq oi-sana, últtyq ruhany tәuelsizdik t.b. bizge qaraghanda әldeqayda berigirek deuge әbden bolady. Olar ózderining myndaghan jyldar boyy qalyptasqan, basqa tilderding sózderi esebinen (oryssha óng berilip) bayyp, jetilip kele jatqan tili túrghanda tilining tabighatyn búzatyn basqa júrttyng tildik erekshelikterin qabyldap aqymaq bolyp pa? Al keybir jat tildik elementter tilding damuy ýshin qajet bolsa, tabighy jolmen-aq, óz retimen orysshalanyp enedi, sinisip ketedi. Mine, osyny olar tereng týsingen.
Al bizde she? Bar-joghy 70-80 jyldyng ishinde jasalghan shúghyl ózgerister (reformalar) tilimizdi әbden býldirip bitti. Endi býgin sol reformalar «Tilimiz búryn qanday edi, qazir she, ol bayydy ma, әlde keri ketti me?» – degen dau-damaygha qaldyryp otyr. Tipti, kópshiligimizding sanamyzdyng әbden ulanyp qalghany sonshalyq – esh ózgerissiz engen «halyqaralyq» degen jalghan ataudy jamylghan terminderge mýldem bauyr basyp kettik. Qazir olargha: «Onday sózderding ynghaygha kelip túrghandaryn qazaqshalap, al endi birazyna qazaqsha balama izdemey-aq, tilimizdegi tól dybystarymyzben qazaqshalap jazyp-oqiyq, qazaqsha aitylymmen (aqsentpen) aitayyq» deseniz bitti, tek ózining tanym-týsinigining bezbenine salyp ólshep, tórelik aityp: «Búl degeniniz keri ketu ghoy, qazir býkil qazaq ol sózderdi esh mýdirissiz, qatesiz dәl orystarday jazyp-ayta alady, kýlli qazaqqa shetel sózderi qúramyndaghy s, ch,yo (yo), yu, ya, v, f, h, h, sh, i, dybys-әripteri men kl, sk, sp, pr, st, pl, tr siyaqty t.b tolyp jatqan dybys tirkesimderi bóten emes» dep, kórsetilgen dybys-әripter men dybys tirkesimder qazaq әlipbiyining qúramynda bolmasa, qazaq órkeniyeti keri ketetindey-aq, asa bir qarsylyq kórsetip baghady.
Aramyzda osynday pikirdegilerding tym kóptigi de shyndyq. Olardyng ózderi, eng qúryghanda, qazaqsha mәtin jazyp, sol sózderdi sol qalpynda paydalanyp, el qúlaghyna sinisti etip jýrse, bir sirә ghoy. Óitip te jýrgen joq. Degenmen biren-saran qazaq ghalymdary tilimizge ziyandy qaghidanyng shylauynda qanshalyqty bolsa da, óz últyna ghylym úryghyn sepkisi kelgen iygi niyetpen olardyn, yaghny orys ghalymdarynyng oryssha jazghandaryn qazaqshalap, sol enbekterinde sol jat tildik sózderdi eriksizden-eriksiz esh ózgerissiz qoldanyp, kýlli elge keng taraluyna sebepker bolyp jýr. Basqaday taralu órisi joq.
Al qazaq ghalymdarynyng basym kópshiligi óz enbekterin (mólsheri 80 payyzday) orys tilinde jazyp, orys tilining ghylymy stiylin damytugha zor ýles qosyp jýr. Kerisinshe, qazaqsha ghylymy enbekter jazyp, tilimizding ghylymy stiylin damytugha at salysyp jýrgender shamaly. Sondyqtan olardyn, demek kirme sózderding (búl sóz shartty týrde alynyp otyr, kirme sóz boluy ýshin «bótelke, bórene, sirinke, orys, aghylshyn, nemis, kәris, ýndis, jóiit» t.b. sózder siyaqty qazaqsha aitylyp-jazyluy qajet) tilimizde ornyghyp, ony bayytyp jatpaghandyghy mәlim. Osynday jaghdaydan keyin olardyn bary ne, joghy ne degen oygha qalasyz.
Mәselen, әrige barmay-aq ghylymiy terminder emes sózderden qúralghan myna sóilemge kónil audarayyqshy: «Medisina uniyversiytetinin farmasevtika fakulitetinin ýshinshi kurs studentimin». Jeti sózinin bireui (ýshinshi) ghana qazaqsha. Qalghandarynyng qosymshalary «siyrgha er salghanday» ersi kórinip túr. Osy sóilemning ózi-aq, esh ózgerissiz engen «kirme sózderdin» tilimizge qanshalyqty kórik berip, bayytyp túrghandyghyn kersetip túr emes pe!?
Áriyne, osynday sóilemderi mol qazaqsha, kópshiligi audarma ghylymy mәtinderdi oqyghan kez kelgen adamnyng qazaq tilining sózdik qory men qúramy turaly әrtýrli oigha kelip, tilimizge mensinbeushilik nemese kemsitushilik niyetpen qaraytyny anyq. Yaghni, «On sózden túratyn sóilemining bes sózi orys tiliniki, demek qazaq tilinde ghylymy enbek jazbaq týgili, sayasi, resmy taqyrypta qarym-qatynas jasap, pikirlesu de mýmkin emes. Qalaysha, osynday til memlekettik til bola alady» («Megapoliys» gazeti, «Loshadka russkogo yazyka y telega kazahskoy sivilizasiy» №48, 05.HII. 2001 jyl), – dep jaman oigha tek ózge tildi últtardy ghana emes, orystanyp ketken óz qandastarymyzdy da sendirip baghady.
Al biz bolsaq, orys tilining sózdik qoryndaghy sózderdi qaraday ózimizdikine sanap, baydyng qorasyndaghy maldy ózimdiki dep iyemdenip jýretin bayqús kedey qúsap kýni-býginge sheyin maldanyp kelemiz. Tilimizding endigi órkendep damuy tek auyzeki til men kórkem әdebiyet, baspasóz, resmy is qaghazdar tili arqyly ghana emes, ghylym tili arqyly da bolatynyna jiti mәn bermey jýrmiz. Búryn, ghylym men tehnika әli qaryshtap damymay túrghan zamanda tilimiz tabighy qajettilik jolymen túrmystyq sózder esebinen tolyghyp, tolysyp otyrghan shyghar, qazir de sol qalyppen damu ýstinde bolar, biraq býgingi zaman basqa, qazirgi damyghan ghylym men tehnika jәne túrmys-tirshilikting qajettiligi, sonday-aq býkilәlemdik qarym-qatynas tilimizge kýnine jýzdegen sózder engizip jatyr. Demek, tilimizding bolashaghy ghylym men tehnika sózderining tilimizge qazaqsha óng alyp enuimen óte tyghyz baylanysty.
Orystargha tәueldi bolghangha deyin bizge ghylym-bilimge qatysty sózder, negizinen, arab-parsy tilderinen endi. Olardyng sózderi qazaq tilining tabighy bitim-bolmysyna, zanyna sәikes qabyldanyp, sózdik qorymyzgha bótendigi mýldem bilinbey sinisip ketti. Oghan qazir biz qazaqtyng tól sózderi dep jýrgen ghalym, ghylym, ilim, qaghaz, qalam, kitap, dәpter, múghalim, ústaz, shәkirt siyaqty t.b. san myndaghan kirme sózderdi (mine, naghyz kirme sózder – osyndaylar) dәlel retinde mysalgha keltiruge bolady.
Al qazir she? Olay emes. Búnyn eki týrli sebebi bar. Birinshisi – biz biraz sóz etken týrli ghylym salasy sózderinin tilimizge orysshalanyp enui bolsa, ekinshisi – til-әdebiyet, tariyh, filosofiyadan basqa ghylymdar boyynsha ghylymiy enbekterdin qazaqsha jazylmauy nemese óte az jazyluy sebep boldy. Ásirese dýniyejýzine ortaq ghylym degen jalghan atty jamylghan medisina, matematika, fizika, himiya, biologiya t.b. ghylymdar boyynsha qazaq tilinde jazylghan ghylymiy maqalalar, dissertasiyalar, monografiyalar, oqulyq, oqu qúraldary, tipti, qazaq tiline audarylghan dýniyelerdin tym mardymsyzdyghy qyrsyghyn tiygizdi.
Jasyratyny joq, kýni býginge deyin osy baghyttaghy ghylymiy enbekterdin deni orys tilinde jazylyp keledi, yaghniy qazaqtan shyqqan ghalymdar óz boyyndaghy bilimi men biliktiligin, nebir ghylymiy oy-tújyrymdaryn eng әueli óz tilinde óz qandastaryna berudin ornyna ózge tilde jazyp, keybir qazaq aqyn-jazushylarymyz siyaqty orys tilin, әdebiyetin, ghylymyn, mәdeniyetin, órkeniyetin damytugha arnap jýr.
Álbette, búny jaqsy týsinetin olar (orystar) tegin enbek qylatyn «ruhaniy qúldarynan» onaylyqpen qalaysha ayyrylsyn. Barynsha «býkil әlemdik ortaq ghylym» dep uaghyz aityp nemese óz tiline ózgerip (orysshalanyp) engen ózge tildik (grek, latyn, aghylshyn t.b.) sózderdi «halyqaralyq termin sózder» degen jalghan pikir qalyptastyryp, orystanyp bara jatqan olardyng (orystildi qazaqtardyn) sanalaryn odan sayyn ulap, oryssha oqytugha, tipti bolmasa, tilimizge endirip jibergen óz sózderi arqyly oryssha oilantugha, óz tilinen birtindep jerindiruge, sóitip, óz ana tilinde ghylymiy oydy shorqaq aytqyzugha, jazghyzugha tyrysyp baghady. Osy maqsatty kózdep, býkil ghylymiy terminderdin barynsha oryssha boluyn qalaydy.
Sondyqtan biz osy bir qúityrqy sayasattyng mәnisin teren týsinip, oghan asa mәn berip, býkil ghylymy terminderding barlyghyna ( 2011 jyly jaryq kórgen «Qazaq әdeby tilining 15 tomdyq týsindirme sózdiginde» 92 300 sóz, 57 856 sóz tirkesi – barlyghy 150 156 leksikalyq birlik qamtylsa, sonyng birshamasy yo, f, h, s, ch, sh, e, yu, ya әripterine bastalatyn orys sózderi. Al qazirgi biz sóilep-jazyp jýrgen tilimizding sózdik qúramynda 200 mynnan asa esh ózgerissiz qoldanysta jýrgen ghylymy terminder men basqa da sózder bar) qazaqsha balama sózder tappasaq ta (tipti izdep, oidan sóz jasap qinaludyng qajeti joq-au, oghan uaqyt ta, tilimizding mýmkinshiligi de, olardyn, yaghny jana sózderdin barlyghyn jas úrpaqqa oqyp-ýirenetin elding shamasy da joq), solardy – qazirgi jazuymyzdy qazaqshalandyru, tipti bolmasa, qazaqtyng tól dybystaryn ghana qamtityn jana әlipbiyge (alfaviyt) kóshu arqyly qazaqshalap jazyp, paydalansaq, halyqaralyq, orystiki dep jýrgen sózderding barlyghy ózimizdiki bolyp shygha keler edi-au!
Sosyn býgingi tilderi qatyp, qalamdary tek oryssha jazugha ghana tóselip ketken ghalymdarymyz endi ózderi qazaqsha jaza almay jatsa, onda ghalymdyqqa tәrbiyelep jatqan shәkirtterin qazaqsha jazugha baulyp, qazaq ghylymynyng tilin damytugha baghyttasa, ong qadam bolar edi. Áytpese, tilimizdi damytamyz dep neshe týrli qauly-qararlar qabyldap, búiryqtar, zandar shygharsaq ta, isimizding algha basar týri joq.
Osy mәseleni qaperde ústap, dúrys jolgha salmasaq, ondaghan jyldardan song tilimizding býgingi jay-kýiining ózine de zar bop qaluymyz yqtimal-au! Sondyqtan tilimizdi bayytu men órkendetu – tek ghylymy terminderdi qazaqshalau arqyly ghana emes, solardy (terminderdi) ghylymy mәtinde qoldanyp, ghylymy ainalysqa týsirip, tyng qoldanystar men jana sóz túlghalar (slovaforma), jana sóz tirkester men ózgeshe qúrylghan sóilemder jәne kýrdeli ghylymy oi-tújyrymdar, oralymdar endirumen de bolatynyn myqtap este ústau kerek siyaqty. Sony jýzege asyramyz desek, býkil qazaq ghalymdary óz enbekterin qoldan kelse, tek qazaq tilinde jazugha bet búrulary jón shyghar.
Qazaq tilinde jazsam, mening enbegimdi eshkim oqymaydy, býkil әlemge tanylmay qalamyn degen beyúlttyq nemese danghoylyq niyetten de arylghandyghymyz abzal bolar. Eger sol qazaqsha jazylghan enbekterimiz, eng әueli, ózimizge qyzmet etip, iygiligimizge jarap jatsa, sóitip, biz de bir úshpaqqa jetip, baq pen abroygha kenelip, quanyp jatsaq, «au! myna qazaqty mәz-mәiram etip, qaryq qylghan búl netken keremet dýniye» dep, eng aldymen orystardyng ózderi-aq әdemilep óz tiline audaryp alary sózsiz. Abay atamyz aitqanday «Aqymaq ózin maqtap byljyraydy, Boyyna ólshep sóilesen, neng qúryidy, Jaqsy bolsan, jaryqty kim kórmeydi, Óz baghandy ózinnen kim súraydynyn» kebin keltirmey, barlyq últtyq mýmkinshiligimiz ben әleuetimizdi (potensial) aldymen ózimizge arnayyq, sosyn baryp basqa júrtqa qarasayyq. Sonday-aq kórkem ólensózimiz (prozamyz) ben qarasózimizding (poeziyamyzdyn) ozyq ýlgilerin orys qajetsine me, joq pa, soghan qaramastan, jalpandap, býkil әlemge orys tili arqyly әigili bolugha sonshalyqty qatty qúmartyp, ózimiz audaryp berudi de toqtatqan jón siyaqty. Mәselen, bizding qajetimizge jarasyn, osylardy oqyp, oi-órisin keneyip, bilimdi adam bolsyn dep ózderining qay asyl dýniyesin kim bizge qashan audaryp beripti!! Últqa qajettiligin bilip, Pushkin men Lermontovtyn, Tolstoy men Dostoevskiyding t.b. әlemdik klassikterding qúndy dýniyelerin úly Abay bastaghan óz qandastarymyz qazaqshalady emes pe? Sondyqtan songhy jyldary búrqyratyp dayyndaghan eki tildik sózdikterimizdi iske jaratyp, әri solardaghy «asa qinalyp tudyrghan» jana sózderimizdi iygerip, tolyq ainalysqa týsirip, iygiligimizge ainaldyrghymyz kelse, ghylymi, qoghamdyq-sayasy әdebiyetter men kórkem shygharmalardy basqa tilderden, әsirese orys tilinen kóptep audarudy dúrys jolgha qoiy kerek-aq.
Beybit Jәlelúly
Abai.kz
