Ótken ghasyrdyng basyndaghy qughyn- sýrginning zardaby men ýreyi últymyzdyng boyynda әli bar. Sol qanjap, qaraly kezende   Orta Aziya ónirinde onsyzda opasyz oiyn, oirandy dauyl ornaghan bolatyn. Onyng ýstine qylsha moyyny qiylghan qazaqtyng tal-sýiegine tabyt jetpey jatty. Sonyng barlyghyn kózimen kórgesin be, Ájem-Aytjan:  «Ya, Qúday, elge tynyshtyq ber!?.. Adamzattyng balasyna qayyr men qanaghat ber!?» - dep  kókke qolyn sozyp, dúgha qylatyn da jýretin.

Bizding ýiding auyz bólmesine úya salyp kóp jyl qonaqtap, birneshe úrpaq órbitken  qos qarlyghash bar edi. Kóktem  shygha bastaghannan-aq Ájem qos qarlyghashty kýtip, olar ýiding bazary men ajary ghoy dep әngime qyla bastaytyn. Qarlyghashtar sәl keshikse janyna shoq basqanday shydamsyzdanyp: «Ay, Qúday-ay, eski jyl esirkep, jana jyl jarylqap mynau kóktem jaqsylyghy men kelgey-daghy» - dep әbigerge týsip, kezergen erinderi kәlima-tilekten bosamaytyn. Sóitip otyrghanda qanatyna kóktemdi ilestirip san syrly әnge salyp qarlyghashtar da keletin. Ájem bayghús qalbaqtap esik pen terezening bәrin ashyp: «Elding bereketi men birligining jarshysy, aman eken ghoy qarlyghashym!.. Endi kýn jylynady, jarqyraghan jaz keledi, jaqsylyq ataulynyng barlyghy osy kiyeli qús pen birge keledi, qarlyghashtaryndy ýrkitpender!..» - dep bizderge de meyirimmen qarap, alys sapardan kelgen aqbauyr qústaryna da ýn qatyp jatatyn.

Osy kórinis, qazaqtyng tym eski de jana, tym kәri de, mәngi jas poeziyasynyng AQ ORDASYNA  JASAMPAZ  JANALYGhYMEN  kelgen - Tólegen Aybergenovti eske salady. Men ýshin Álәy jalghandy – Ájemning jýreginsiz, qarlyghash qanat ólendi - Múqaghaly Maqataev, Júmeken Nәjimedenov, Qadyr Myrza Áli, Tólegen Aybergenov, Esenghaly Raushanovtardyng jyr-keste tileginsiz elestetu mýmkin emes. Jasampaz ghúmyrdy, súlulyq pen symbatty, adaldyq pen  uyz sezimdi  qanatyna ilestirgen jyr-júmaqtyng perishtesi, Olar. Shynyraudan tereng shyn talant, shynnan biyik asqaq arman, aqqan júldyzday asau kónil, tarpang quat, ólimning ózinen shabyt alghan, ómirding kózinen ýmitting gýlin tergen óshpes ot, sónbes shyraqtyng ózi edi - Tólegen Aybergenov!.

Mәngilik tarqamaytyn toyy bar ekendigin, tolassyz aghystar men jaghalasyp, halqymen birge ghasyrlardan ghasyrlargha sapar shege beretindigin aitqan aqyn. Eshkimning alar asuyn kýndemey, óz biyiginde aq janbyrlar tozdyrghan tau siyaqty qaz-qalpynda qalghan aqyn. Tylsym dýniyemen kýni búryn serttesip, til tabysqan aqyn da, sol - Tólegen Aybergenov!.. Aqynnyng qúpiya sandyghyn ashu ýshin - Qazaq, Orta Aziya, Kenes Ýkimeti túsyndaghy әdeby tanymdardyng bәrin de aqtarugha tura keledi. Biraq, últymyzdyng auyzeki múralary men Manghystau jyrshy-jyraularynyng orasan zor әseri,   aqynnyng shygharmasynda  erekshe eleuli mәnge  iye. Múny ghylym da dәleldeytin bolar. Qalay bolghanda da aqynnyng kókireginde Manghystau jyrlarynyng janghyryghy bar. Qap tenizining tasqynynday búrqasyn búla shabyt pen aqynnyng Manghystaugha degen erekshe jansusar jyrlary sonyng aighaghy.

Jýregining mahabbatyna tamyr salmaghan taqyrypty aqyn qansha myqty bolsa da jyrlay almaydy. Aqynnyng Manghystau ólkesine degen mahabbaty, aishyqty jyrlary - tarih pen taghdyr qalyptastyrghan sebep pen saldardyng jantuys, ar tuys jemisi. Tólegenning ereksheligi - últtyq ruhany qúndylyqtyng adamy bolmysymen bite qaynasuynda. Sarqylmas saghynyshtyn, qaysar jiger, tebireniske toly tektilikting ýrdisi - aqynnyng jan boyauymen qanygha týsken. Osy halal qasiyetterding ózi últtyq ruhqa shól oqyrmannyng kónil-qarnyn әli kýnge deyin nәrlendirumen keledi. Búl, kezinde әdebiyet әlemine asqan janalyqtyng lebin әkeldi. Orta men kezen, meken men taghdyr,  tarih qalyptastyrghan qaghidaly ghúmyr ótkenning tinin bolashaqqa jalghap ketti. Tólegen qazaqy qúnar men nәrdi, ekpin men erkindikti, kenistik pen tazalyqty jәne ólsheusiz senim men әdepti, órnekti, ómirge degen qúshtarlyqty әkeldi.  Aqyn:

- Ne kezdesse ózderinmen kórmekpin, 

Qarapayym adamdary enbektin, 

Barlyghynda baghyshtar em senderge

Mahabbatyn maghan berse jer-kókting –dep aghynan jarylady.

Osy qarym-qasiyetterdi aqynnyng boyyna qarapayym orta men baghzynyng baghytynan adaspaghan bahadýr jyrlar qalyptastyrdy.  Sharqayraqtan shashyray shyghyp,  úshqyn kýiinde qalyp qoyghan atalar  men  әjelerding otty sóz, oily әreketteri qalyptastyrdy. Kezinde Qaraqalpaq elinde túrghan, Tólegen Aybergenov pen  dәmdes , saparlas, ýndes bolghan  kórnekti qogham qayratkeri, ónertanushy, aqyn, bilikti әdebiyetshi , marqúm - Qarjaubay Jylqybaev, Quandyq Núran sekildi ústaz-aghalarymyz Beyneu ólkesinde ómir sýrdi. Olar Tólegendi airyqsha qúbylys retinde madaqtap, әspentteytin. Aqynnyng Manghystau ólkesine, onyng aqyn jyraularyna degen yntyzar-yqylasyn bayan etetin. Aghalarymyz: «Tólegen Aybergenov   Manghystau aqyndarynyng jyrlaryn óte kóp biletin edi» dep otyratyn. Orta Aziyada sonyng ishinde, qaraqalpaq, týrikmen elderinde   jyrshy-jyraular  migirsiz el aralady.  Olar últtyq múramyzdy dәriptep úrpaqtan úrpaqqa jetkizuge kóp enbekterin sinirdi.  Sýgir jyrau, Nauryzbek jyrau, Dýzmaghanbet jyrau, Tanatar jyrau, Bazarbay jyrau, t.s.s. kóptegen jyraulardyng keybireulerin bala bolsaq ta tyndap, bizding ózimiz kórip óstik. Qyrymnyng qyryq batyrynan bastap, nebir jyrlardy inir ozyp, tang atqansha jyrlaytyn edi. Aqsaqaldar men әjeler jylap otyratyn. Sol kózden shyqqan móldir jas pen jýrekten tamghan móldir shyqtyng tamshysynan jaralghan Tólegen Aybergenovtyng jyrlary qayghyrsa da, quansa da shynayylyghymen qymbat. Qayghyra bilmeytin últ, quana da bilmeydi. Shetelde , jat aimaqtarda jýrgen qazaqtar últtyq bet-beynesin saqtau ýshin, әr qaysysy bir-bir kýreskerge ainaldy.Birligimen qosa, býkil últtyq qúndylyqtaryn kózding qarashyghynday saqtaugha den qoydy. Basqasha jol joq bolatyn. Tólegen Aybergenov-Atamekenin ansaghan shetelderdegi barlyq bauyrlarymyzdyng  ortaq kelbeti, jýregining lýpili. Qayghy men qasiretten, sarghayghan saghynyshtan  baqyt jasap, barshagha shattyq pen shabyt syilap, ómirshendikting ýlgisin kórsete bilgen talant iyesi, tarihy túlgha! (Osy orayda san myndaghan qarakóz qazaqtarymyzgha qamqor bolghan irgeles Orta Aziya elderindegi dindes, dildes  bauyrlarymyzgha  alghystan basqa aitarymyz joq. Allanyng núry jausyn,tuystyghymyzgha jik týspey, ósip órkendey bereyik degim keledi.)

Aqyn: «SAPAR» atty óleninde: 

-Kók samolet biz mingen

Kóterile aspangha,

Men de úqsadym әlemnin 

Kók qaqpasyn ashqangha.

Alda qazaq dalasy

Aru qyryn gýl basqan.

Artta Aral jaghasy

Ámumenen  syrlasqan-dep tolqysa, «Almatygha» atty óleninde:

-Jýregime jaqyn sening esimin,

Ákem desem, anam desem nesi min –

dep bir әke  men ananyng  qoltyghynan týlep shyghyp, býkil últyna perzent bolyp, qara narday halqynyng jýgin kóteruge kele jatyrghandyghyn bayqatady.

Sol dalalyq mektepting darhan kenistiginen jusan iysi júpar shashyp barghan Tólegendi Atajúrty erekshe qúshtar-kónilmen qabyldady. Ámuden úshqan, qasqaldaq tektes qaghilez qara balanyng ishinde býkil qazaq elin, onyng óleng әlemin dýr silkindiretin janartau jatyr edi. Oilap otyrsaq:- Bizge, býgingi Tәuelsizdik - qazaq halqynyng basqagha basyn iymeytin, baltalasa da ólmeytin últtyq óneri men  óleninin, ruhynyng jәne azbaytyn  asyl tektiligining arqasynda ghana jetken siyaqty.  Mine, osynday altynnyng synyghy, abyzdarymyzdyng múrageri – Tólegen Aybergenov  býgingi Tәuelsiz Qazaqstannyng kóktemin jaqyndatqan keshegi kýnning aq tilek qarlyghashy . Uaqyt degen qúralaydy kózge atqan mergen siyaqty,  mintip basyp, mirding oghynday nysanagha qadalyp, degenin jasatyp, andyghanyn qúlatyp, ayausyz jylatyp talay halyqtardyng taghdyryna nýkte qoyyp jatyr. Sol, jau jaghalasqa,   kerauyz keriske, soyqandy soghysqa toly «ÁLEM!»-atty kemening ýstinde biz de barmyz.Kózding qarashyghynday qazaqpyz.Aruana bauyr-Tólegen, Qarlyghash qanatymen  jýregimizding tandayyna tuystyqtyng tanyn, birlikting nәrin septi. Tirlikting mәni men sәnin-adal enbek pen adamgha, Atamekenge degen sheksiz mahabbattan izdeuge ýiretti.Últtyq bolmysymyz ben adamzatqa tәn iman-әdepten, senim men sezimnen baqytty ghúmyr jasaugha bolatyndyghyn aityp ketti. Sergektikke, jasampaz janashyldyqqa, ghylym men bilimge,órkeniyettik óndiriske baghyt siltep, múnaralardyng basyna jyrdan shyraq jaqty.Túrmystyng tauqimetin ayausyz tartty, biraq moyyp, synyp, ezilgen joq.Bolashaqty sýidi. Al, bolashaq, nemese, bizding jastarymyz Tólegen siyaqty atalary Amanat etken últ baqytyn kimderge, qanday jaghdayda tabystamaq.Qoghamnyn, últtyng býgingi jәne ertengi jaghdayy-últtyng kýreskerligi men sandyq jәne sapalyq bolmysyna tikeley baylanysty. Qazaq poeziyasy-últ jýregining  dәstýrli qalyby, sapalyq kórsetkishi. Últtyng óleng men jyrdan, óner men salt-dәstýrden alshaqtauy-últtyq sananyng óle bastauynyng kórinisi ekenin bәrimiz de bilemiz. Biraq, Tólegenshe últty sýiip, kónilge kórik, jangha lәzzat aludy bәrimiz birdey bilmeymiz.Tólegenning tәni ghana jas ketti. Al, onyng ruhy últymen birge. Ol bәrimizden de baqytty. Sebebi, oghan jaratushy JANIYEM últyn sýie biletin sana men sezim jәne jýrek berdi.Sondyqtan baqytty bolghysy keletin jastar Tólegen tektes aqyndardyng jyrlaryn jýregine qúndaq, tilegine besik qylyp  ósui tiyis. Últyn sýie biletin jastyng óleng bilmeytini joq. Al, óleng bilmeytin jastyng últyn sýie bilmegi eki talay. Ótkenge qúrmetpen qaray biletin,ghibrat ala biletin jastardyng ishinen ghana, qazaqtyng bolashaghyna ie bolatyn túlghalar shyghady.  

Qazaqta: «Jamannyng ýiinen, jaqsynyng molasy artyq» degen sóz bar.Tólegen ortamyzda joq. Biraq, óz ruhynyng ayasynda  últyn sýigen úlandardyng basyn qosyp, tu kóterip úrandap keledi. Búl «TIRIMIN»-dep jýrgen keybireulerding birdi-bir ret sanasyna kirmegen amal-әreket boluy mýmkin. Biz Tólegenderimizdi izdeu arqyly últtyq sananyng sarayyna enemiz, asqar shynyna shyghamyz.Últtyq sana - sәn men saltanatqa ie bolyp, biyiktegen sayyn, ózgelerding biz ben teng sóilesip, syilasuyna tura keledi.Mine, naghyz últtyq Tәuelsizdik degenimiz osy. Aq sóz, adal jyr-últtyq ruhtyng ainasy! Últtyq sana men dәstýrdin, óner men ólenning patshalyghy qúlaghan jerden- últtyq memleket qalyptastyru mýmkin emes. Álemde BAR bolghysy kelgen halyq qana aqyndaryn izdeydi. Tólegen Aybergenov siyaqty atalaryn izdep, últqa úl bolghysy kelip jýrgen jastar men býgingi jiyndaghy jyr sýier qauymgha baq pen bereke jәne Haqtyng ózi qamqor bolatyn bolashaq tileymin.Aqyndy –ghylymmen tanyp, imanmen sýiip,sezimmen ayalap, namys pen dәriptenizder! Últtyq sana-Tәuelsizdikting túghyry! Últtyq sanany oyatatyn úly kýshting biri-ÓLEN! Óleng bar jerde-Tólegen Aybergenov bar! Býgingi mereyli mereke, tanymdyq jiynnyng  últtyq  ruhqa berer  quaty molynan bolsyn! SÁT-SAPAR, JASTARGhA! Ájemning qarlyghashtary-kóktemning qanshalyqty ajary men bazary bolatyn bolsa, Tólegen Aybergenov  qazaqqa tәn ruhaniyattyq kókjiyekting dәl sonday mәngilik ajary men bazary bolyp qala bermek. Qarlyghashtarynyzdy ýrkitpenizder, saqtanyzdar,senderge olardan asqan tilekshi joq degim keledi. Qazaqy ruhtyng qaynar búlaghy - qazaqtyng POEZIYaSY!!! Oghan asa qúrmetpen jәne erekshe qajettilikpen qarau – Memlekettigimizding negizin qalaumen birdey, ilude bir ónegeli is. 

Gýldensin qyrdyng kók beli,

Tilge ensin elding ótkeni.

Qarlyghash aqyn sayrasyn,

Jaynasyn, jyrdyng kóktemi!

Beynelep aitqanda: Tólegen Aybergenov – Últtyq ruhtyng búlbúly, qarlyghashy!

Abai.kz