وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى قۋعىن- سۇرگىننىڭ زاردابى مەن ۇرەيى ۇلتىمىزدىڭ بويىندا ءالى بار. سول قانجاپ، قارالى كەزەڭدە   ورتا ازيا وڭىرىندە ونسىزدا وپاسىز ويىن، ويراندى داۋىل ورناعان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە قىلشا مويىنى قيىلعان قازاقتىڭ تال-سۇيەگىنە تابىت جەتپەي جاتتى. سونىڭ بارلىعىن كوزىمەن كورگەسىن بە، اجەم-ايتجان:  «يا، قۇداي، ەلگە تىنىشتىق بەر!؟.. ادامزاتتىڭ بالاسىنا قايىر مەن قاناعات بەر!؟» - دەپ  كوككە قولىن سوزىپ، دۇعا قىلاتىن دا جۇرەتىن.

ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ اۋىز بولمەسىنە ۇيا سالىپ كوپ جىل قوناقتاپ، بىرنەشە ۇرپاق وربىتكەن  قوس قارلىعاش بار ەدى. كوكتەم  شىعا باستاعاننان-اق اجەم قوس قارلىعاشتى كۇتىپ، ولار ءۇيدىڭ بازارى مەن اجارى عوي دەپ اڭگىمە قىلا باستايتىن. قارلىعاشتار ءسال كەشىكسە جانىنا شوق باسقانداي شىدامسىزدانىپ: «اي، قۇداي-اي، ەسكى جىل ەسىركەپ، جاڭا جىل جارىلقاپ مىناۋ كوكتەم جاقسىلىعى مەن كەلگەي-داعى» - دەپ ابىگەرگە ءتۇسىپ، كەزەرگەن ەرىندەرى كاليما-تىلەكتەن بوسامايتىن. ءسويتىپ وتىرعاندا قاناتىنا كوكتەمدى ىلەستىرىپ سان سىرلى انگە سالىپ قارلىعاشتار دا كەلەتىن. اجەم بايعۇس قالباقتاپ ەسىك پەن تەرەزەنىڭ ءبارىن اشىپ: «ەلدىڭ بەرەكەتى مەن بىرلىگىنىڭ جارشىسى، امان ەكەن عوي قارلىعاشىم!.. ەندى كۇن جىلىنادى، جارقىراعان جاز كەلەدى، جاقسىلىق اتاۋلىنىڭ بارلىعى وسى كيەلى قۇس پەن بىرگە كەلەدى، قارلىعاشتارىڭدى ۇركىتپەڭدەر!..» - دەپ بىزدەرگە دە مەيىرىممەن قاراپ، الىس ساپاردان كەلگەن اقباۋىر قۇستارىنا دا ءۇن قاتىپ جاتاتىن.

وسى كورىنىس، قازاقتىڭ تىم ەسكى دە جاڭا، تىم كارى دە، ماڭگى جاس پوەزياسىنىڭ اق ورداسىنا  جاسامپاز  جاڭالىعىمەن  كەلگەن - تولەگەن ايبەرگەنوۆتى ەسكە سالادى. مەن ءۇشىن ءالاي جالعاندى – اجەمنىڭ جۇرەگىنسىز، قارلىعاش قانات ولەڭدى - مۇقاعالي ماقاتاەۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، قادىر مىرزا ءالي، تولەگەن ايبەرگەنوۆ، ەسەنعالي راۋشانوۆتاردىڭ جىر-كەستە تىلەگىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. جاسامپاز عۇمىردى، سۇلۋلىق پەن سىمباتتى، ادالدىق پەن  ۋىز سەزىمدى  قاناتىنا ىلەستىرگەن جىر-جۇماقتىڭ پەرىشتەسى، ولار. شىڭىراۋدان تەرەڭ شىن تالانت، شىڭنان بيىك اسقاق ارمان، اققان جۇلدىزداي اساۋ كوڭىل، تارپاڭ قۋات، ءولىمنىڭ وزىنەن شابىت العان، ءومىردىڭ كوزىنەن ءۇمىتتىڭ گۇلىن تەرگەن وشپەس وت، سونبەس شىراقتىڭ ءوزى ەدى - تولەگەن ايبەرگەنوۆ!.

ماڭگىلىك تارقامايتىن تويى بار ەكەندىگىن، تولاسسىز اعىستار مەن جاعالاسىپ، حالقىمەن بىرگە عاسىرلاردان عاسىرلارعا ساپار شەگە بەرەتىندىگىن ايتقان اقىن. ەشكىمنىڭ الار اسۋىن كۇندەمەي، ءوز بيىگىندە اق جاڭبىرلار توزدىرعان تاۋ سياقتى قاز-قالپىندا قالعان اقىن. تىلسىم دۇنيەمەن كۇنى بۇرىن سەرتتەسىپ، ءتىل تابىسقان اقىن دا، سول - تولەگەن ايبەرگەنوۆ!.. اقىننىڭ قۇپيا ساندىعىن اشۋ ءۇشىن - قازاق، ورتا ازيا، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنداعى ادەبي تانىمداردىڭ ءبارىن دە اقتارۋعا تۋرا كەلەدى. بىراق، ۇلتىمىزدىڭ اۋىزەكى مۇرالارى مەن ماڭعىستاۋ جىرشى-جىراۋلارىنىڭ وراسان زور اسەرى،   اقىننىڭ شىعارماسىندا  ەرەكشە ەلەۋلى مانگە  يە. مۇنى عىلىم دا دالەلدەيتىن بولار. قالاي بولعاندا دا اقىننىڭ كوكىرەگىندە ماڭعىستاۋ جىرلارىنىڭ جاڭعىرىعى بار. قاپ تەڭىزىنىڭ تاسقىنىنداي بۇرقاسىن بۇلا شابىت پەن اقىننىڭ ماڭعىستاۋعا دەگەن ەرەكشە جانسۋسار جىرلارى سونىڭ ايعاعى.

جۇرەگىنىڭ ماحابباتىنا تامىر سالماعان تاقىرىپتى اقىن قانشا مىقتى بولسا دا جىرلاي المايدى. اقىننىڭ ماڭعىستاۋ ولكەسىنە دەگەن ماحابباتى، ايشىقتى جىرلارى - تاريح پەن تاعدىر قالىپتاستىرعان سەبەپ پەن سالداردىڭ جانتۋىس، ار تۋىس جەمىسى. تولەگەننىڭ ەرەكشەلىگى - ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتىڭ ادامي بولمىسىمەن بىتە قايناسۋىندا. سارقىلماس ساعىنىشتىڭ، قايسار جىگەر، تەبىرەنىسكە تولى تەكتىلىكتىڭ ءۇردىسى - اقىننىڭ جان بوياۋىمەن قانىعا تۇسكەن. وسى حالال قاسيەتتەردىڭ ءوزى ۇلتتىق رۋحقا ءشول وقىرماننىڭ كوڭىل-قارنىن ءالى كۇنگە دەيىن نارلەندىرۋمەن كەلەدى. بۇل، كەزىندە ادەبيەت الەمىنە اسقان جاڭالىقتىڭ لەبىن اكەلدى. ورتا مەن كەزەڭ، مەكەن مەن تاعدىر،  تاريح قالىپتاستىرعان قاعيدالى عۇمىر وتكەننىڭ ءتىنىن بولاشاققا جالعاپ كەتتى. تولەگەن قازاقى قۇنار مەن ءناردى، ەكپىن مەن ەركىندىكتى، كەڭىستىك پەن تازالىقتى جانە ولشەۋسىز سەنىم مەن ادەپتى، ورنەكتى، ومىرگە دەگەن قۇشتارلىقتى اكەلدى.  اقىن:

- نە كەزدەسسە وزدەرىڭمەن كورمەكپىن، 

قاراپايىم ادامدارى ەڭبەكتىڭ، 

بارلىعىندا باعىشتار ەم سەندەرگە

ماحابباتىن ماعان بەرسە جەر-كوكتىڭ –دەپ اعىنان جارىلادى.

وسى قارىم-قاسيەتتەردى اقىننىڭ بويىنا قاراپايىم ورتا مەن باعزىنىڭ باعىتىنان اداسپاعان ءباھادۇر جىرلار قالىپتاستىردى.  شارقايراقتان شاشىراي شىعىپ،  ۇشقىن كۇيىندە قالىپ قويعان اتالار  مەن  اجەلەردىڭ وتتى ءسوز، ويلى ارەكەتتەرى قالىپتاستىردى. كەزىندە قاراقالپاق ەلىندە تۇرعان، تولەگەن ايبەرگەنوۆ پەن  دامدەس ، ساپارلاس، ۇندەس بولعان  كورنەكتى قوعام قايراتكەرى، ونەرتانۋشى، اقىن، بىلىكتى ادەبيەتشى ، مارقۇم - قارجاۋباي جىلقىباەۆ، قۋاندىق نۇران سەكىلدى ۇستاز-اعالارىمىز بەينەۋ ولكەسىندە ءومىر ءسۇردى. ولار تولەگەندى ايرىقشا قۇبىلىس رەتىندە ماداقتاپ، اسپەنتتەيتىن. اقىننىڭ ماڭعىستاۋ ولكەسىنە، ونىڭ اقىن جىراۋلارىنا دەگەن ىنتىزار-ىقىلاسىن بايان ەتەتىن. اعالارىمىز: «تولەگەن ايبەرگەنوۆ   ماڭعىستاۋ اقىندارىنىڭ جىرلارىن وتە كوپ بىلەتىن ەدى» دەپ وتىراتىن. ورتا ازيادا سونىڭ ىشىندە، قاراقالپاق، تۇرىكمەن ەلدەرىندە   جىرشى-جىراۋلار  مىگىرسىز ەل ارالادى.  ولار ۇلتتىق مۇرامىزدى دارىپتەپ ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزۋگە كوپ ەڭبەكتەرىن ءسىڭىردى.  سۇگىر جىراۋ، ناۋرىزبەك جىراۋ، دۇزماعانبەت جىراۋ، تاڭاتار جىراۋ، بازارباي جىراۋ، ت.س.س. كوپتەگەن جىراۋلاردىڭ كەيبىرەۋلەرىن بالا بولساق تا تىڭداپ، ءبىزدىڭ ءوزىمىز كورىپ وستىك. قىرىمنىڭ قىرىق باتىرىنان باستاپ، نەبىر جىرلاردى ءىڭىر وزىپ، تاڭ اتقانشا جىرلايتىن ەدى. اقساقالدار مەن اجەلەر جىلاپ وتىراتىن. سول كوزدەن شىققان ءمولدىر جاس پەن جۇرەكتەن تامعان ءمولدىر شىقتىڭ تامشىسىنان جارالعان تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ جىرلارى قايعىرسا دا، قۋانسا دا شىنايىلىعىمەن قىمبات. قايعىرا بىلمەيتىن ۇلت، قۋانا دا بىلمەيدى. شەتەلدە ، جات ايماقتاردا جۇرگەن قازاقتار ۇلتتىق بەت-بەينەسىن ساقتاۋ ءۇشىن، ءار قايسىسى ءبىر-ءبىر كۇرەسكەرگە اينالدى.بىرلىگىمەن قوسا، بۇكىل ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا دەن قويدى. باسقاشا جول جوق بولاتىن. تولەگەن ايبەرگەنوۆ-اتامەكەنىن اڭساعان شەتەلدەردەگى بارلىق باۋىرلارىمىزدىڭ  ورتاق كەلبەتى، جۇرەگىنىڭ ءلۇپىلى. قايعى مەن قاسىرەتتەن، سارعايعان ساعىنىشتان  باقىت جاساپ، بارشاعا شاتتىق پەن شابىت سىيلاپ، ومىرشەڭدىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتە بىلگەن تالانت يەسى، تاريحي تۇلعا! (وسى ورايدا سان مىڭداعان قاراكوز قازاقتارىمىزعا قامقور بولعان ىرگەلەس ورتا ازيا ەلدەرىندەگى دىندەس، دىلدەس  باۋىرلارىمىزعا  العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. اللانىڭ نۇرى جاۋسىن،تۋىستىعىمىزعا جىك تۇسپەي، ءوسىپ وركەندەي بەرەيىك دەگىم كەلەدى.)

اقىن: «ساپار» اتتى ولەڭىندە: 

-كوك سامولەت ءبىز مىنگەن

كوتەرىلە اسپانعا،

مەن دە ۇقسادىم الەمنىڭ 

كوك قاقپاسىن اشقانعا.

الدا قازاق دالاسى

ارۋ قىرىن گۇل باسقان.

ارتتا ارال جاعاسى

امۋمەنەن  سىرلاسقان-دەپ تولقىسا، «الماتىعا» اتتى ولەڭىندە:

-جۇرەگىمە جاقىن سەنىڭ ەسىمىڭ،

اكەم دەسەم، انام دەسەم نەسى ءمىن –

دەپ ءبىر اكە  مەن انانىڭ  قولتىعىنان تۇلەپ شىعىپ، بۇكىل ۇلتىنا پەرزەنت بولىپ، قارا نارداي حالقىنىڭ جۇگىن كوتەرۋگە كەلە جاتىرعاندىعىن بايقاتادى.

سول دالالىق مەكتەپتىڭ دارحان كەڭىستىگىنەن جۋسان ءيسى جۇپار شاشىپ بارعان تولەگەندى اتاجۇرتى ەرەكشە قۇشتار-كوڭىلمەن قابىلدادى. امۋدەن ۇشقان، قاسقالداق تەكتەس قاعىلەز قارا بالانىڭ ىشىندە بۇكىل قازاق ەلىن، ونىڭ ولەڭ الەمىن ءدۇر سىلكىندىرەتىن جانارتاۋ جاتىر ەدى. ويلاپ وتىرساق:- بىزگە، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك - قازاق حالقىنىڭ باسقاعا باسىن يمەيتىن، بالتالاسا دا ولمەيتىن ۇلتتىق ونەرى مەن  ولەڭىنىڭ، رۋحىنىڭ جانە ازبايتىن  اسىل تەكتىلىگىنىڭ ارقاسىندا عانا جەتكەن سياقتى.  مىنە، وسىنداي التىننىڭ سىنىعى، ابىزدارىمىزدىڭ مۇراگەرى – تولەگەن ايبەرگەنوۆ  بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كوكتەمىن جاقىنداتقان كەشەگى كۇننىڭ اق تىلەك قارلىعاشى . ۋاقىت دەگەن قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن سياقتى، ء مىنتىپ باسىپ، ءمىردىڭ وعىنداي نىساناعا قادالىپ، دەگەنىن جاساتىپ، اڭدىعانىن قۇلاتىپ، اياۋسىز جىلاتىپ تالاي حالىقتاردىڭ تاعدىرىنا نۇكتە قويىپ جاتىر. سول، جاۋ جاعالاسقا،   كەراۋىز كەرىسكە، سويقاندى سوعىسقا تولى «الەم!»-اتتى كەمەنىڭ ۇستىندە ءبىز دە بارمىز.كوزدىڭ قاراشىعىنداي قازاقپىز.ارۋانا باۋىر-تولەگەن، قارلىعاش قاناتىمەن  جۇرەگىمىزدىڭ تاڭدايىنا تۋىستىقتىڭ تاڭىن، بىرلىكتىڭ ءنارىن سەپتى. تىرلىكتىڭ ءمانى مەن ءسانىن-ادال ەڭبەك پەن ادامعا، اتامەكەنگە دەگەن شەكسىز ماحابباتتان ىزدەۋگە ۇيرەتتى.ۇلتتىق بولمىسىمىز بەن ادامزاتقا ءتان يمان-ادەپتەن، سەنىم مەن سەزىمنەن باقىتتى عۇمىر جاساۋعا بولاتىندىعىن ايتىپ كەتتى. سەرگەكتىككە، جاسامپاز جاڭاشىلدىققا، عىلىم مەن بىلىمگە،وركەنيەتتىك وندىرىسكە باعىت سىلتەپ، مۇنارالاردىڭ باسىنا جىردان شىراق جاقتى.تۇرمىستىڭ تاۋقىمەتىن اياۋسىز تارتتى، بىراق مويىپ، سىنىپ، ەزىلگەن جوق.بولاشاقتى ءسۇيدى. ال، بولاشاق، نەمەسە، ءبىزدىڭ جاستارىمىز تولەگەن سياقتى اتالارى امانات ەتكەن ۇلت باقىتىن كىمدەرگە، قانداي جاعدايدا تابىستاماق.قوعامنىڭ، ۇلتتىڭ بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى جاعدايى-ۇلتتىڭ كۇرەسكەرلىگى مەن ساندىق جانە ساپالىق بولمىسىنا تىكەلەي بايلانىستى. قازاق پوەزياسى-ۇلت جۇرەگىنىڭ ء داستۇرلى قالىبى، ساپالىق كورسەتكىشى. ۇلتتىڭ ولەڭ مەن جىردان، ونەر مەن سالت-داستۇردەن الشاقتاۋى-ۇلتتىق سانانىڭ ولە باستاۋىنىڭ كورىنىسى ەكەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز. بىراق، تولەگەنشە ۇلتتى ءسۇيىپ، كوڭىلگە كورىك، جانعا ءلاززات الۋدى ءبارىمىز بىردەي بىلمەيمىز.تولەگەننىڭ ءتانى عانا جاس كەتتى. ال، ونىڭ رۋحى ۇلتىمەن بىرگە. ول بارىمىزدەن دە باقىتتى. سەبەبى، وعان جاراتۋشى جانيەم ۇلتىن سۇيە بىلەتىن سانا مەن سەزىم جانە جۇرەك بەردى.سوندىقتان باقىتتى بولعىسى كەلەتىن جاستار تولەگەن تەكتەس اقىنداردىڭ جىرلارىن جۇرەگىنە قۇنداق، تىلەگىنە بەسىك قىلىپ ء وسۋى ءتيىس. ۇلتىن سۇيە بىلەتىن جاستىڭ ولەڭ بىلمەيتىنى جوق. ال، ولەڭ بىلمەيتىن جاستىڭ ۇلتىن سۇيە بىلمەگى ەكى تالاي. وتكەنگە قۇرمەتپەن قاراي بىلەتىن،عيبرات الا بىلەتىن جاستاردىڭ ىشىنەن عانا، قازاقتىڭ بولاشاعىنا يە بولاتىن تۇلعالار شىعادى.  

قازاقتا: «جاماننىڭ ۇيىنەن، جاقسىنىڭ مولاسى ارتىق» دەگەن ءسوز بار.تولەگەن ورتامىزدا جوق. بىراق، ءوز رۋحىنىڭ اياسىندا  ۇلتىن سۇيگەن ۇلانداردىڭ باسىن قوسىپ، تۋ كوتەرىپ ۇرانداپ كەلەدى. بۇل ء«تىرىمىن»-دەپ جۇرگەن كەيبىرەۋلەردىڭ ءبىردى-ءبىر رەت ساناسىنا كىرمەگەن امال-ارەكەت بولۋى مۇمكىن. ءبىز تولەگەندەرىمىزدى ىزدەۋ ارقىلى ۇلتتىق سانانىڭ سارايىنا ەنەمىز، اسقار شىڭىنا شىعامىز.ۇلتتىق سانا - ءسان مەن سالتاناتقا يە بولىپ، بيىكتەگەن سايىن، وزگەلەردىڭ ءبىز بەن تەڭ سويلەسىپ، سىيلاسۋىنا تۋرا كەلەدى.مىنە، ناعىز ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك دەگەنىمىز وسى. اق ءسوز، ادال جىر-ۇلتتىق رۋحتىڭ ايناسى! ۇلتتىق سانا مەن ءداستۇردىڭ، ونەر مەن ولەڭنىڭ پاتشالىعى قۇلاعان جەردەن- ۇلتتىق مەملەكەت قالىپتاستىرۋ مۇمكىن ەمەس. الەمدە بار بولعىسى كەلگەن حالىق قانا اقىندارىن ىزدەيدى. تولەگەن ايبەرگەنوۆ سياقتى اتالارىن ىزدەپ، ۇلتقا ۇل بولعىسى كەلىپ جۇرگەن جاستار مەن بۇگىنگى جيىنداعى جىر سۇيەر قاۋىمعا باق پەن بەرەكە جانە حاقتىڭ ءوزى قامقور بولاتىن بولاشاق تىلەيمىن.اقىندى –عىلىممەن تانىپ، يمانمەن ءسۇيىپ،سەزىممەن ايالاپ، نامىس پەن دارىپتەڭىزدەر! ۇلتتىق سانا-تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇعىرى! ۇلتتىق سانانى وياتاتىن ۇلى كۇشتىڭ ءبىرى-ولەڭ! ولەڭ بار جەردە-تولەگەن ايبەرگەنوۆ بار! بۇگىنگى مەرەيلى مەرەكە، تانىمدىق جيىننىڭ  ۇلتتىق  رۋحقا بەرەر  قۋاتى مولىنان بولسىن! ءسات-ساپار، جاستارعا! اجەمنىڭ قارلىعاشتارى-كوكتەمنىڭ قانشالىقتى اجارى مەن بازارى بولاتىن بولسا، تولەگەن ايبەرگەنوۆ  قازاققا ءتان رۋحانياتتىق كوكجيەكتىڭ ءدال سونداي ماڭگىلىك اجارى مەن بازارى بولىپ قالا بەرمەك. قارلىعاشتارىڭىزدى ۇركىتپەڭىزدەر، ساقتاڭىزدار،سەندەرگە ولاردان اسقان تىلەكشى جوق دەگىم كەلەدى. قازاقى رۋحتىڭ قاينار بۇلاعى - قازاقتىڭ پوەزياسى!!! وعان اسا قۇرمەتپەن جانە ەرەكشە قاجەتتىلىكپەن قاراۋ – مەملەكەتتىگىمىزدىڭ نەگىزىن قالاۋمەن بىردەي، ىلۋدە ءبىر ونەگەلى ءىس. 

گۇلدەنسىن قىردىڭ كوك بەلى،

تىلگە ەنسىن ەلدىڭ وتكەنى.

قارلىعاش اقىن سايراسىن،

جايناسىن، جىردىڭ كوكتەمى!

بەينەلەپ ايتقاندا: تولەگەن ايبەرگەنوۆ – ۇلتتىق رۋحتىڭ بۇلبۇلى، قارلىعاشى!

Abai.kz