Biyl el Tәuelsizdigining 25 jyldyghyn atap ótemiz. Aytuly mereke qarsanynda kórnekti ghalym, zang ghylymynyng doktory, professor, QR ÚGhA-nyng akademiygi Súltan Sartaevpen súhbattasudyng sәti týsken edi, - dep jazady "Ana tili" gazeti.

Súltan Sartayúlynyng esimi bizding elimizge jaqsy belgili. Ol 1955 jyldan bastap respubliy­kamyzdyng iri zang jobalaryn dayyndaugha atsalysyp keledi. Búlardyng ishinde «Qazaq KSR Preziydenti turaly» Zannyn, «Qazaq KSR-ning Memlekettik egemendigi turaly» deklarasiyanyn», «Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik tәuelsizdigi turaly» Zannyng jobasy bar. 

– Eng aldymen, Tәuelsizdik turaly oi-payy­mynyzdy bile otyrsaq…

 – Tәuelsizdik ýlken, qasterli úghym. Tәuelsiz bolsang bireuding aldyna baryp, basyndy iyip túrmaysyn. Ózinning shama-sharqyna, qayrat-jigerine qaray tiyisti mәselelerdi sheship otyrasyn. Tәuelsiz memleketter ózderining egemendigin saqtap, nyghaytugha tyrysady. Tәuelsizdik bolmasa memleketting óristeui qiyn. Tәuelsizdikting arqasynda ghana jetistikterge jetip kelemiz.

Tәuelsizdik alu – әrbir memleketting ómirindegi eng baqytty sәt. Ony bayandy etu, mәngilik jasau sol elding basshysy men hal­qyna tikeley baylanysty. Eldi kórkeytudi әrkim oilauy tiyis. Osy jolda bilimin, biligin, kýsh-jigerin júmsau әrbir azamattyng mindeti. «Júmyla kótergen jýk jenil» deydi. Algha qoyghan maqsat jolynda bәrimiz bir júdyryq bolyp, kýsh biriktire qimyldasaq alynbaytyn asu bolmaydy.
Býgingi kýni dýniyejýzinde 149 tәuelsiz memleket bar. Álemdegi jeti jarym ­miyl­liard ­halyq osy memleketterde ómir sýredi. Solardyng ishinde jer kólemi jaghynan toghy­zynshy oryn alatyn – bizding Qazaq eli.
Respublikamyz tek ken-baytaq jerdi alyp jatqan joq. Jerimizding qay jerin týrtip jiberseng sol jerden Mendeleev element­terining biri shygha keledi. Basty mindet osy baylyqty zamanauy tehnologiyalardy paydalana otyryp elding iygiligi ýshin iygeru. Keshegi kenes dәuirinde egemen respublika boldyq dep jýrgenimiz jay edi. Sayasattyng aityluy­men solay boldy. Ol kezde biz Reseyding qúramynda boldyq. KSRO bolghanymen, ol – Resey. Dýniyejýzilik eng songhy imperiyanyng qaramaghynda ómir sýrdik. Imperiya degenimiz, ol senimenen keyde sanasady, kóbine eshqanday sanaspaydy. Ózi qalay biyleydi, qalay oilaydy, qalay sheshedi – solay bolady.

Sol uaqyttary respublikamyzda shyghatyn zattardyng toqsan ýsh payyzyn Reseyge alyp ketip jatty, bizde jeti-aq payyzy qaldy. Bizding ekonomikamyzdy әdeyi osylay jasady. Sóitip, kózimizdi baqyraytyp qoyyp «Qazaqstan ózinshe ómir sýre almaydy, bizding arqamyzda el bolyp otyr» dedi. Osyghan bizdi sendirgisi keldi. Ol kezdegi sayasat osylay órbidi. Shyndyqty, turalyqty aitsang basyng ketetin zaman edi. Bir uaqyt bolar, sol kezde halyq ensesin kóterip, ózining tәuelsizdigine qol jetkizer degen oigha da kelip jýrdik.

Ýsh memleket qayratkeri, búrynghy Odaqty qúrghan memleketterding ókilderi, birinshisi Resey Preziydenti B.Elisiyn, ekinshisi ­Ukraina Preziydenti L.Kravchuk, ýshinshisi Belorussiya Preziydenti S.Shushkevich mynanday sheshimge keldi: «Biz barlyq respublikalargha bostandyq bereyik, әlemdegi songhy imperiya­ny taratayyq». Sóitip, 1991 jyly 8 jel­toqsanda Odaq taratyldy. Ýsh memleket bas­­shysynyng búl kezdesui Belovej kelisimi retinde tarihta qaldy.

Odaqtyng taratylghany, búl tәuelsiz mem­leketti qalyptastyrugha joldyng ashylghany edi. Mine, sol kezde memleketimizding basynda hal­qymyzdy algha jeteleytin, alysty boljay biletin bizding Preziydentimiz Núrsúltan Ábishúly túrdy.

Mening oiymsha, Núrsúltan Ábishúly qazaq halqynyng baghyna der kezinde, der uaqytynda kelgen azamat. Eldi jarqyn jolgha jeteleytin, jaqsylyqqa bastaytyn sol elding kóshbasshy azamaty. Bizding kóshbasshymyz – Núrsúltan Ábishúly.

Men Nazarbaev Núrsúltan Ábishúlyn sayasatqa aralas­qan kezden bilemin. Jaqyn jýrdik. Bir kezderi Preziydenttik kenes degen boldy. On adamnan túratyn. Sonyng biri boldym. Preziydenttik keneste memlekettik mәselelerdi qarap, sheship jýrdik.

Keybireuler: «Qazaq halqy osy bos­tan­dyqqa, erkindikke onay jetti» deydi. Joq. Olay aitugha bolmaydy. Tarihty úmytpauymyz kerek. Bizding halyq otarshyldyqqa qarsy 370-ten astam kóterilis úiymdastyrdy. Múnyng barlyghy bostandyq, azattyq jolyndaghy kýres edi.

Biz Tәuelsizdigimizdi odan әri nyghaytuymyz, bekite týsuimiz kerek. Búl bәrimizge baylanys­ty. Júmyla is-әreket etuimizding arqasy bolar, tughan elimiz jyl sanap ósip-órkendep keledi.

Men mashinamen jýrgendi jaqsy kóremin. Elimdi bir ret jylda aralap ta shyghamyn. Tughan auylymda, ózge de eldi mekenderde bolamyn. Sonda bayqaytynym, kóp jerde qúrylys krandary júmys istep jatady. Búl degening osy jerde mektep nemese auruhana, ya bolmasa mәdeniyet oshaghy salynyp jatqanyn anghartady.

Qazaqstan Tәuelsizdik alghan memleketter­ding eshqaysysynan qalyp jatqan joq. Auyz toltyryp aitarlyq jetistikterden kende emes­piz. Ónegemizden, isimizden, júmy­sy­myz­­dan dýniyejýzi qúlaghdar. Biz elimizding kósh­­basshysy bolyp Núrsúltan Ábishúlynyng jýr­ge­nine quanuymyz kerek. Ol kisining sayasa­tyn qoldauymyz qajet. Sonda algha qoyghan maq­satymyzgha jetemiz.

– Jogharghy Kenesting minbesinde túryp, memleketting Tәuelsizdigin jariyalau sәti Sizge búiyrdy ghoy…

– Odaq taraghannan keyin Memleketimizding tәuelsizdigin jariyalau kerek boldy. Men el Preziydentining tapsyrmasy boyynsha bizding respublikanyng Memlekettik tәuelsizdigi turaly Zang jobasyn dayyndaugha kiristim. Maghan bizding Túnghysh Preziydentimiz Núrsúltan ­Nazarbaev: «Siz osynday bayandamamen minberge kóterilip, tәuelsizdigimizdi jariyalaysyz» degendi aitty. Parlament minberine 16 jeltoqsan kýni 18 saghat 08 minutta kóterildim. Sol kezde minbege kóteriluge bara jatqan mening kónil kýiimdi sózben jetkizu qiyn. Tolqynystan bolar, jýregim lýpildep, san týrli oilargha berilip bara jattym. Minbege deyingi shamaly jerde elimning keshegisi men býgini kóz aldymda kino lentasynday zyryldap ótip jatty. Búl ata-babalarymyzdyng ghasyrlar boyy armandaghan eng ýlken quanyshy edi ghoy. «Shynymen jettik pe?» degen oy boyymdy kernedi. 30 minutta bayandamamdy bitirdim. Minbede túryp, elimning Tәuelsizdigin jariya etkenim zor baqyt edi. Osy sәtting búiyruy Preziydentimizding maghan kórsetken senimi dep sezinemin. Zang jobasyndaghy «Qazaqstan Respublikasy – Tәuelsiz memleket» degen joldardy oqyghanymda quanyshym qoynyma syimay, jýregim jaryla jazdap túrdy. Sebebi bostandyqty, tәuelsizdikti jariyalau әrkimning ýlesine tie bermeydi. Ony jariya etetin bir adam bolady. Sol baqytty sәt maghan búiyrdy.

Sonda bizding tәuelsizdigimizdi eng alghash moyyndaghan memleket Týrkiya boldy. Tәuelsiz­dikting jariya etilgenine otyz-aq minut bolghan. Búl diplomatiya tarihynda siyrek kezdesetin jaghday. Osydan-aq týrik halqynyng bizge degen yqylas-peyilin angharugha bolar edi.

Jogharydaghy Zang qabyldanghannan bastap elding tәuelsiz damu joly bastaldy.

Ata-babamyz armandaghan Tәuelsizdikke ie boldyq. Biyl onyng jiyrma bes jyldy­ghyn atap ótemiz. Tәuelsizdikti alu bar da, endi ony bayandy etu bar. Múnyng ózi zor mindet, ýlken júmys. Biz býkil halyq bolyp Preziydentimizding sayasatyna qoldau kórse­tuimiz kerek. Memleket basshysynyng sayasatyn qoldamasa ol memleket ósip, órkendey almaydy. Elbasynyng sayasaty qoldaugha túratyn, júrt kónilinen shyghyp otyrghan sayasat.

Qazaq tilin memlekettik til dep jariyalau da onay bolmady. «Tek qana qazaq tili memlekettik til bolsyn» dep talay tartysqa týsken adamnyng birimin. Aqyry Parlamentte osylay dep jariyaladyq. Orystyng tilin últaralyq qatynas qúraly dedik.

Bayaghyda avtonomiyalyq memleket bolyp túrghan kezimizde eki tildi memlekettik til degenbiz. Biraq qazaq tili dәlizde qalyp qoydy. Orys tili joghary kóterilip ketti. Sondyqtan eki tildi memlekettik til dep jariyalauymyz әdilettilik bolmas edi. Bóten memleketting tili nege bizding elimizde memlekettik til boluy kerek? Ózimizding tilimizge ghana memlekettik degen mәrtebe berilui tiyis. Osylay aityp jýrip, nәtiyjesinde maqsatymyzgha jetkenbiz. Múny sóz reti kelgen song aityp otyrmyn.

– Qanday qasiyetti joghary baghalaysyz?

– Jasym bolsa 90-gha kelip qaldy. 90-gha kel­dim, qartaydym dep qol qusyryp otyrghan joq­pyn. Shamam kelgenshe óz júmysym­dy atqaryp jatyrmyn. Bir azamattay atqarudamyn dep oilaymyn. Eng baghalaytynym – shyndyq. Basyng ketse de shyndyqty aitugha tiyissin. Shyndyq bolmasa ómirding óristeui, jandanuy qiyn.

– El-júrtqa qanday tilek aitar ediniz?

– Qazaqstannyng әrbir azamatyna mening tileytinim – densaulyq. Aqiqat joldy qoldap, ony óristetuge bar kýshti salu kerek.

Mening kópshilikpen kezdeskende, ózderin­dey jurnalistermen súhbattasqanda beretin bata-tilegim bar. Artyq bolmas. Sony osy joly da qaytalaghym keledi:

Búlaqty kórseng kózin ash,
Móldirep suy aghatyn.
Talaptyny kórseng jolyn ash,
Elge tirek bolatyn.
Qisayyp jatsa jas terek,
Sýiep ony qoyarsyn.
Kezdesse eger jas zerek
Aqylshysy bolarsyn.
Qanaty synsa súnqardyn,
Qoregin tauyp berersin.
Ensesi týsse jigittin,
Kóterersing keudesin.
Shalshyqta jatsa jýzetin,
Kólge aparyp salarsyn.
Qabaghy týsse jigittin,
Kýldirip ózing alarsyn.
Qanattygha aspan ken,
Jolyn tapsa úshatyn.

Ángimelesken Núrperzent DOMBAY

Abai.kz