بيىل ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز. ايتۋلى مەرەكە قارساڭىندا كورنەكتى عالىم، زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى سۇلتان سارتاەۆپەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى، - دەپ جازادى "انا ءتىلى" گازەتى.

سۇلتان سارتايۇلىنىڭ ەسىمى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە جاقسى بەلگىلى. ول 1955 جىلدان باستاپ رەسپۋبلي­كامىزدىڭ ءىرى زاڭ جوبالارىن دايىنداۋعا اتسالىسىپ كەلەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە «قازاق كسر پرەزيدەنتى تۋرالى» زاڭنىڭ، «قازاق كسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى» دەكلاراتسيانىڭ»، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» زاڭنىڭ جوباسى بار. 

– ەڭ الدىمەن، تاۋەلسىزدىك تۋرالى وي-پايى­مىڭىزدى بىلە وتىرساق…

 – تاۋەلسىزدىك ۇلكەن، قاستەرلى ۇعىم. تاۋەلسىز بولساڭ بىرەۋدىڭ الدىنا بارىپ، باسىڭدى ءيىپ تۇرمايسىڭ. ءوزىڭنىڭ شاما-شارقىڭا، قايرات-جىگەرىڭە قاراي ءتيىستى ماسەلەلەردى شەشىپ وتىراسىڭ. تاۋەلسىز مەملەكەتتەر وزدەرىنىڭ ەگەمەندىگىن ساقتاپ، نىعايتۋعا تىرىسادى. تاۋەلسىزدىك بولماسا مەملەكەتتىڭ ورىستەۋى قيىن. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا عانا جەتىستىكتەرگە جەتىپ كەلەمىز.

تاۋەلسىزدىك الۋ – ءاربىر مەملەكەتتىڭ ومىرىندەگى ەڭ باقىتتى ءسات. ونى باياندى ەتۋ، ماڭگىلىك جاساۋ سول ەلدىڭ باسشىسى مەن حال­قىنا تىكەلەي بايلانىستى. ەلدى كوركەيتۋدى اركىم ويلاۋى ءتيىس. وسى جولدا ءبىلىمىن، بىلىگىن، كۇش-جىگەرىن جۇمساۋ ءاربىر ازاماتتىڭ مىندەتى. «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەيدى. العا قويعان ماقسات جولىندا ءبارىمىز ءبىر جۇدىرىق بولىپ، كۇش بىرىكتىرە قيمىلداساق الىنبايتىن اسۋ بولمايدى.
بۇگىنگى كۇنى دۇنيەجۇزىندە 149 تاۋەلسىز مەملەكەت بار. الەمدەگى جەتى جارىم ­ميل­ليارد ­حالىق وسى مەملەكەتتەردە ءومىر سۇرەدى. سولاردىڭ ىشىندە جەر كولەمى جاعىنان توعى­زىنشى ورىن الاتىن – ءبىزدىڭ قازاق ەلى.
رەسپۋبليكامىز تەك كەڭ-بايتاق جەردى الىپ جاتقان جوق. جەرىمىزدىڭ قاي جەرىن ءتۇرتىپ جىبەرسەڭ سول جەردەن مەندەلەەۆ ەلەمەنت­تەرىنىڭ ءبىرى شىعا كەلەدى. باستى مىندەت وسى بايلىقتى زاماناۋي تەحنولوگيالاردى پايدالانا وتىرىپ ەلدىڭ يگىلىگى ءۇشىن يگەرۋ. كەشەگى كەڭەس داۋىرىندە ەگەمەن رەسپۋبليكا بولدىق دەپ جۇرگەنىمىز جاي ەدى. ساياساتتىڭ ايتىلۋى­مەن سولاي بولدى. ول كەزدە ءبىز رەسەيدىڭ قۇرامىندا بولدىق. كسرو بولعانىمەن، ول – رەسەي. دۇنيەجۇزىلىك ەڭ سوڭعى يمپەريانىڭ قاراماعىندا ءومىر سۇردىك. يمپەريا دەگەنىمىز، ول سەنىمەنەن كەيدە ساناسادى، كوبىنە ەشقانداي ساناسپايدى. ءوزى قالاي بيلەيدى، قالاي ويلايدى، قالاي شەشەدى – سولاي بولادى.

سول ۋاقىتتارى رەسپۋبليكامىزدا شىعاتىن زاتتاردىڭ توقسان ءۇش پايىزىن رەسەيگە الىپ كەتىپ جاتتى، بىزدە جەتى-اق پايىزى قالدى. ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدى ادەيى وسىلاي جاسادى. ءسويتىپ، كوزىمىزدى باقىرايتىپ قويىپ «قازاقستان وزىنشە ءومىر سۇرە المايدى، ءبىزدىڭ ارقامىزدا ەل بولىپ وتىر» دەدى. وسىعان ءبىزدى سەندىرگىسى كەلدى. ول كەزدەگى ساياسات وسىلاي ءوربىدى. شىندىقتى، تۋرالىقتى ايتساڭ باسىڭ كەتەتىن زامان ەدى. ءبىر ۋاقىت بولار، سول كەزدە حالىق ەڭسەسىن كوتەرىپ، ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزەر دەگەن ويعا دا كەلىپ جۇردىك.

ءۇش مەملەكەت قايراتكەرى، بۇرىنعى وداقتى قۇرعان مەملەكەتتەردىڭ وكىلدەرى، ءبىرىنشىسى رەسەي پرەزيدەنتى ب.ەلتسين، ەكىنشىسى ­ۋكراينا پرەزيدەنتى ل.كراۆچۋك، ءۇشىنشىسى بەلورۋسسيا پرەزيدەنتى س.شۋشكەۆيچ مىنانداي شەشىمگە كەلدى: ء«بىز بارلىق رەسپۋبليكالارعا بوستاندىق بەرەيىك، الەمدەگى سوڭعى يمپەريا­نى تاراتايىق». ءسويتىپ، 1991 جىلى 8 جەل­توقساندا وداق تاراتىلدى. ءۇش مەملەكەت باس­­شىسىنىڭ بۇل كەزدەسۋى بەلوۆەج كەلىسىمى رەتىندە تاريحتا قالدى.

وداقتىڭ تاراتىلعانى، بۇل تاۋەلسىز مەم­لەكەتتى قالىپتاستىرۋعا جولدىڭ اشىلعانى ەدى. مىنە، سول كەزدە مەملەكەتىمىزدىڭ باسىندا حال­قىمىزدى العا جەتەلەيتىن، الىستى بولجاي بىلەتىن ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى تۇردى.

مەنىڭ ويىمشا، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى قازاق حالقىنىڭ باعىنا دەر كەزىندە، دەر ۋاقىتىندا كەلگەن ازامات. ەلدى جارقىن جولعا جەتەلەيتىن، جاقسىلىققا باستايتىن سول ەلدىڭ كوشباسشى ازاماتى. ءبىزدىڭ كوشباسشىمىز – نۇرسۇلتان ءابىشۇلى.

مەن نازارباەۆ نۇرسۇلتان ءابىشۇلىن ساياساتقا ارالاس­قان كەزدەن بىلەمىن. جاقىن جۇردىك. ءبىر كەزدەرى پرەزيدەنتتىك كەڭەس دەگەن بولدى. ون ادامنان تۇراتىن. سونىڭ ءبىرى بولدىم. پرەزيدەنتتىك كەڭەستە مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى قاراپ، شەشىپ جۇردىك.

كەيبىرەۋلەر: «قازاق حالقى وسى بوس­تان­دىققا، ەركىندىككە وڭاي جەتتى» دەيدى. جوق. ولاي ايتۋعا بولمايدى. تاريحتى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ حالىق وتارشىلدىققا قارسى 370-تەن استام كوتەرىلىس ۇيىمداستىردى. مۇنىڭ بارلىعى بوستاندىق، ازاتتىق جولىنداعى كۇرەس ەدى.

ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى ودان ءارى نىعايتۋىمىز، بەكىتە ءتۇسۋىمىز كەرەك. بۇل بارىمىزگە بايلانىس­تى. جۇمىلا ءىس-ارەكەت ەتۋىمىزدىڭ ارقاسى بولار، تۋعان ەلىمىز جىل ساناپ ءوسىپ-وركەندەپ كەلەدى.

مەن ماشينامەن جۇرگەندى جاقسى كورەمىن. ەلىمدى ءبىر رەت جىلدا ارالاپ تا شىعامىن. تۋعان اۋىلىمدا، وزگە دە ەلدى مەكەندەردە بولامىن. سوندا بايقايتىنىم، كوپ جەردە قۇرىلىس كراندارى جۇمىس ىستەپ جاتادى. بۇل دەگەنىڭ وسى جەردە مەكتەپ نەمەسە اۋرۋحانا، يا بولماسا مادەنيەت وشاعى سالىنىپ جاتقانىن اڭعارتادى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان مەملەكەتتەر­دىڭ ەشقايسىسىنان قالىپ جاتقان جوق. اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق جەتىستىكتەردەن كەندە ەمەس­پىز. ونەگەمىزدەن، ىسىمىزدەن، جۇمى­سى­مىز­­دان دۇنيەجۇزى قۇلاعدار. ءبىز ەلىمىزدىڭ كوش­­باسشىسى بولىپ نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ جۇر­گە­نىنە قۋانۋىمىز كەرەك. ول كىسىنىڭ ساياسا­تىن قولداۋىمىز قاجەت. سوندا العا قويعان ماق­ساتىمىزعا جەتەمىز.

– جوعارعى كەڭەستىڭ مىنبەسىندە تۇرىپ، مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋ ءساتى سىزگە بۇيىردى عوي…

– وداق تاراعاننان كەيىن مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاۋ كەرەك بولدى. مەن ەل پرەزيدەنتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى زاڭ جوباسىن دايىنداۋعا كىرىستىم. ماعان ءبىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ­نازارباەۆ: ء«سىز وسىنداي باياندامامەن مىنبەرگە كوتەرىلىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالايسىز» دەگەندى ايتتى. پارلامەنت مىنبەرىنە 16 جەلتوقسان كۇنى 18 ساعات 08 مينۋتتا كوتەرىلدىم. سول كەزدە مىنبەگە كوتەرىلۋگە بارا جاتقان مەنىڭ كوڭىل كۇيىمدى سوزبەن جەتكىزۋ قيىن. تولقىنىستان بولار، جۇرەگىم لۇپىلدەپ، سان ءتۇرلى ويلارعا بەرىلىپ بارا جاتتىم. مىنبەگە دەيىنگى شامالى جەردە ەلىمنىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنى كوز الدىمدا كينو لەنتاسىنداي زىرىلداپ ءوتىپ جاتتى. بۇل اتا-بابالارىمىزدىڭ عاسىرلار بويى ارمانداعان ەڭ ۇلكەن قۋانىشى ەدى عوي. «شىنىمەن جەتتىك پە؟» دەگەن وي بويىمدى كەرنەدى. 30 مينۋتتا باياندامامدى ءبىتىردىم. مىنبەدە تۇرىپ، ەلىمنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريا ەتكەنىم زور باقىت ەدى. وسى ءساتتىڭ بۇيىرۋى پرەزيدەنتىمىزدىڭ ماعان كورسەتكەن سەنىمى دەپ سەزىنەمىن. زاڭ جوباسىنداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى – تاۋەلسىز مەملەكەت» دەگەن جولداردى وقىعانىمدا قۋانىشىم قوينىما سىيماي، جۇرەگىم جارىلا جازداپ تۇردى. سەبەبى بوستاندىقتى، تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋ اركىمنىڭ ۇلەسىنە تيە بەرمەيدى. ونى جاريا ەتەتىن ءبىر ادام بولادى. سول باقىتتى ءسات ماعان بۇيىردى.

سوندا ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى ەڭ العاش مويىنداعان مەملەكەت تۇركيا بولدى. تاۋەلسىز­دىكتىڭ جاريا ەتىلگەنىنە وتىز-اق مينۋت بولعان. بۇل ديپلوماتيا تاريحىندا سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي. وسىدان-اق تۇرىك حالقىنىڭ بىزگە دەگەن ىقىلاس-پەيىلىن اڭعارۋعا بولار ەدى.

جوعارىداعى زاڭ قابىلدانعاننان باستاپ ەلدىڭ تاۋەلسىز دامۋ جولى باستالدى.

اتا-بابامىز ارمانداعان تاۋەلسىزدىككە يە بولدىق. بيىل ونىڭ جيىرما بەس جىلدى­عىن اتاپ وتەمىز. تاۋەلسىزدىكتى الۋ بار دا، ەندى ونى باياندى ەتۋ بار. مۇنىڭ ءوزى زور مىندەت، ۇلكەن جۇمىس. ءبىز بۇكىل حالىق بولىپ پرەزيدەنتىمىزدىڭ ساياساتىنا قولداۋ كورسە­تۋىمىز كەرەك. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ساياساتىن قولداماسا ول مەملەكەت ءوسىپ، وركەندەي المايدى. ەلباسىنىڭ ساياساتى قولداۋعا تۇراتىن، جۇرت كوڭىلىنەن شىعىپ وتىرعان ساياسات.

قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالاۋ دا وڭاي بولمادى. «تەك قانا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن» دەپ تالاي تارتىسقا تۇسكەن ادامنىڭ ءبىرىمىن. اقىرى پارلامەنتتە وسىلاي دەپ جاريالادىق. ورىستىڭ ءتىلىن ۇلتارالىق قاتىناس قۇرالى دەدىك.

باياعىدا اۆتونوميالىق مەملەكەت بولىپ تۇرعان كەزىمىزدە ەكى ءتىلدى مەملەكەتتىك ءتىل دەگەنبىز. بىراق قازاق ءتىلى دالىزدە قالىپ قويدى. ورىس ءتىلى جوعارى كوتەرىلىپ كەتتى. سوندىقتان ەكى ءتىلدى مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالاۋىمىز ادىلەتتىلىك بولماس ەدى. بوتەن مەملەكەتتىڭ ءتىلى نەگە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مەملەكەتتىك ءتىل بولۋى كەرەك؟ ءوزىمىزدىڭ تىلىمىزگە عانا مەملەكەتتىك دەگەن مارتەبە بەرىلۋى ءتيىس. وسىلاي ايتىپ ءجۇرىپ، ناتيجەسىندە ماقساتىمىزعا جەتكەنبىز. مۇنى ءسوز رەتى كەلگەن سوڭ ايتىپ وتىرمىن.

– قانداي قاسيەتتى جوعارى باعالايسىز؟

– جاسىم بولسا 90-عا كەلىپ قالدى. 90-عا كەل­دىم، قارتايدىم دەپ قول قۋسىرىپ وتىرعان جوق­پىن. شامام كەلگەنشە ءوز جۇمىسىم­دى اتقارىپ جاتىرمىن. ءبىر ازاماتتاي اتقارۋدامىن دەپ ويلايمىن. ەڭ باعالايتىنىم – شىندىق. باسىڭ كەتسە دە شىندىقتى ايتۋعا ءتيىسسىڭ. شىندىق بولماسا ءومىردىڭ ورىستەۋى، جاندانۋى قيىن.

– ەل-جۇرتقا قانداي تىلەك ايتار ەدىڭىز؟

– قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتىنا مەنىڭ تىلەيتىنىم – دەنساۋلىق. اقيقات جولدى قولداپ، ونى ورىستەتۋگە بار كۇشتى سالۋ كەرەك.

مەنىڭ كوپشىلىكپەن كەزدەسكەندە، وزدەرىڭ­دەي جۋرناليستەرمەن سۇحباتتاسقاندا بەرەتىن باتا-تىلەگىم بار. ارتىق بولماس. سونى وسى جولى دا قايتالاعىم كەلەدى:

بۇلاقتى كورسەڭ كوزىن اش،
مولدىرەپ سۋى اعاتىن.
تالاپتىنى كورسەڭ جولىن اش،
ەلگە تىرەك بولاتىن.
قيسايىپ جاتسا جاس تەرەك،
سۇيەپ ونى قويارسىڭ.
كەزدەسسە ەگەر جاس زەرەك
اقىلشىسى بولارسىڭ.
قاناتى سىنسا سۇڭقاردىڭ،
قورەگىن تاۋىپ بەرەرسىڭ.
ەڭسەسى تۇسسە جىگىتتىڭ،
كوتەرەرسىڭ كەۋدەسىن.
شالشىقتا جاتسا جۇزەتىن،
كولگە اپارىپ سالارسىڭ.
قاباعى تۇسسە جىگىتتىڭ،
كۇلدىرىپ ءوزىڭ الارسىڭ.
قاناتتىعا اسپان كەڭ،
جولىن تاپسا ۇشاتىن.

اڭگىمەلەسكەن نۇرپەرزەنت دومباي

Abai.kz