Teatr әleminde ózindik orny bar talantty, әri belgili akter Bekjan TÚRYS juyqta «Namys» ordenimen marapattalghan bolatyn. Búdan da basqa birneshe syi-ataqqa ie bolghan akter ótken jyly 50 jasqa toluyna oray «Úlym, saghan aitamyn» atty monospektaklimen júrtty bir tebirentkeni esimizde. Súhbatymyzda qyzmet, mansaptan búryn qazaqtyng taghdyry men úrpaq bolashaghyna basa kónil bóletinin aitqan Bekjan myrza ishki jan tebirenisin aqtaryp, әngime aitty.

– Bekjan myrza, tayauda siz «Namys» ordenimen marapattalghan ekensiz. Áleumettik jelide sizding atynyzgha qúttyqtau kóp boldy...

– Búl joghary jaqtan berilgen marapat emes, qoghamdyq moyyndaudyng belgisi. Halyqtyng enbegimdi elegeni dep bilem. Búghan deyin Bauyrjan Momyshúly atyndaghy «Namys» ordeni qogham atynan tapsyrylatynyn óz basym bilgen joqpyn...

Allagha shýkir, marapattan qúr alaqan emespin. Búdan basqa M.Maqataev atyndaghy jәne «Daryn» syilyqtarynyng iyegerimin. Búlar – akterding enbegine kórsetilgen bagha shyghar dep oilaymyn. Maghan halyqtyng yqylasynan asqan marapat joq. Ústazdarymyz «Ataq izdeme, ol seni izdep tapsyn» dep aityp otyratyn. Sol siyaqty bireuding aldyna shyghyp, ataq súraghan da, izdegen de emespin.

– Búl marapatqa sizge deyin ie bolghan narqasqa qazaqtardan kimder bar edi?

– Búrynghylaryn bile almadym. Al biletinim – múnday marapatqa teatr tarapynan ie bolghan eshkim joq. «Namys» ordenin «últtyng bet perdesi» atalghan Mәmbet Qoygeldi, Ámin Túyaqov aghalarymyzben qatar alu – maghan jaqsy sezim tudyrdy. Ár sanaly adamda «Men marapatqa ie bolatynday, ne tyndyrdym?» degen súraq bolady. Eger men halqym ýshin eshnәrse jasamaghan bolsam, onda maghan múnday marapat berilmeui kerek edi. Sondyqtan kishkentay bolsa da, sinirgen enbegim, qosqan ýlesim bar shyghar dep oiladym.

– Degenmen, bir súhbatynyzda «Ataq degenge men asa qyzygha bermeymin...» degen ekensiz. Sodan da bolar alghashqy memlekettik ataqty jasynyz bel ortagha jetkende alghan ekensiz. «Ataq adamdy ózgertedi» degen sóz bar. Sizde sol «ózgeris» qalay boldy?

– «Ataq adamdy ózgertedi» degenge kelsek, búryn qanday bolsam, qazir de sol qalpymda qaldym. Ataq qyzmetine degen jauapkershilikti arttyratyn bolu kerek. «Ataq-abyroydyng kelui de, ketui de bir sәttik» dep bayaghyda ústazdarym aitpaqshy, eng birinshi últymnyng aldyndaghy abyroyymdy joghaltpaudy tileymin. Maghjan Júmabaevtyng «Men ýshin ataq − halqym ýshin ólgenim» degen sózi bar. Tittey bolsa da últyma ýlesim tiyse, maghan odan artyq qúrmettin, ataqtyng qajeti joq.

– Al býginde jas әnshi, artist, aktrisalarymyz «enbek sinirdi» degen jeleumen nebir ataqtar alyp jatqanyn bilesiz. Solardyng kópshiligi biylikke «enbek sinirgen» song ataq aldy degen sóz de qoghamda jii aitylady. Osy ýrdisti qalay baghalar ediniz?

– Ataqqa layyq sinirgen enbegi shynayy bolsa, berilgeni dúrys ta shyghar. Dosbol bi: «Bizding kezde baq – bәsi biyik adamdargha ghana qonatyn súnqar qúsy siyaqty edi. Qazir qay jer sasysa, soghan qonatyn qara shybyngha ainaldy» degen eken...

IYә, ataqty osy kýni әrkim ala beretin boldy ghoy. Tanymaldylyqqa qyzmet etetin zaman bolyp ketti. Kim tanymal, soghan ataq bere salady. Búryn teatrdaghy jasy ýlken aghalarymyzdyng ataqsyz jýrgenin kórgende, bizding janymyz auyratyn. Teatr men kinonyng qara jýgin arqalaghan agha-әpkelerimizding ózi bertin kele ataqqa qoly jetip jatqanda, keybir enbegi sinip ýlgermegen jastarymyz «enbek sinirgen» degen atqa ie bolady.

Aytpaqshy, osylay sóilegenim ýshin «Bekjan bireuding ataghyn qyzghandy» degen sózge qaluym da mýmkin. Biraq qansha ataqqa ie bolyp túrsa da, sol adamnyng bet-beynesinen oghan qalay qol jetkizgeni aiqyn kórinip túruy tiyis. Rasyn sóilesek, mening jasymdaghy esti azamat ataqty oilamaydy. Qalghanyn bilmedim, óz basym últ bolashaghyna kóbirek alandaymyn. Ózime-ózim «últym ýshin men ne bitirdim?» degen súraq qoyamyn. Meni marapattan búryn, býgingi últymnyng óz bolmysy men qadir-qasiyetin arttyru oilary mazalap jýr. Býginde bizding bolmysymyz, ruhany qúndylyghymyz bәri tonalyp, qazaqylyghynan ainyp bara jatyr. Mәdeniyetimiz de kómeskilenip, ózgenikin kóshirgish qúlgha ainaludamyz. Ózimizden keyingi úrpaqtyng bolashaghyna qatty alandaymyn.

– Keyde ara-túra baspasóz betteri men әleumettik jelilerden qazirgi qoghamgha nemese sheneunikterge qatysty syny kózqarastarynyzdy bayqap qalamyz. Sizdi basqalar siyaqty «tynysh» jýrgizbeytin ne kýsh, Bekjan myrza?

– Oghan eshqanday kýshting keregi joq shyghar. Tabighattyng bergen minezi. Mektepte bizdi adaldyqqa, әdilettilikke, turashyldyqqa, shynshyldyqqa ýiretti. Ústazym Sholpan Jandarbekova teatrdyng ishindegi kemshilikterdi sondaghylardyng betterine basyp, kesip aitatyn. Sol kisiden júqqan nәrse. Osynym ýshin meni jek kóretin adamdardyng moldau ekenin de bilemin. Óitkeni eshqashan әdildikten, shyndyqtan ainyghan emespin. Bәrimiz jaqsysyn aitamyz, al jamanyn kim aitady? Biylikke sonda qaysysy syn aitady? Olarda qatelik joq dep oilaysyz ba?

Bizding ziyalylar arasynan ýkimetting shalys basqan qadamyn aitatyn adam tabu qiyn. Tipten olar ózara bir-birine syn aita almaytyn halge jetti. «Ótirikshi shyndy kótere almaydy, ókpeshil syndy kótere almaydy». Biylikke qazir syn aitsan, seni qarsy pikir bildirushi, «oppozisioner» retinde qabyldaydy. Men qazaqqa jau emespin – dosymyn. Qazaqty jaqsy kóremin. Bәlkim, syndy sodan song kóbirek aitatyn shygharmyn...

– Qogham merezin ashyq aitam dep jýrip, «ósu mýmkindigin» jiberip almadynyz ba? Mәselen, sizden talanty asyp túrmasa da, jasy әldeqayda kishi әriptesteriniz teatr diyrektory nemese teatr újymynyng kórkemdik jetekshisi bolyp jatyr degendey...

– Qyzmette kóteriluge, bir jerge basshy bolugha әuestigim joq. Dәl qazir qyzmetimdi ósirse, bas tartatyn edim. Basshylyqqa shaqyrghan eshkim joq. Tipten onday oryn úsynbay-aq ta qoysyn. Basshy bolu qolymnan kelmeytin is. Árkim ózining sýiikti isimen ainalysuy kerek. Mening kәsibim − akterlik. Óz isimning sheberimin dep aita alamyn. Men taghdyrymdy teatrgha baylaghanmyn. Allanyng bergen talantyn alyp jýrsem bolghany. Sondyqtan meni akterlikten basqa dýnie qyzyqtyrmaydy.

– Beke, qogham ókilderining qatysuymen kesheli-býgin Qazaqstanda «Mәdeniyet turaly zan» talqylanyp jatyr. Búiyrtsa, ol tayauda parlamentting qabyldauyna týsedi. Qoghamnyng mәdeniyet ataulydan alshaqtap bara jatu sebebi nede dep oilaysyz? Mәselen, birqatar qayratker azamattar búny qogham damuynyng toqtap qaluynan, jana lep – ózgeristerding bolmauynan kóredi...

– Mәdeniyetke kónil bólmeytindikten kende qalyp baramyz! Ony anau jogharyda otyrghandar jóndeu kerek. Mәdeniyetting taghdyrymen solar ainalyspasa, onda sayasatker bolyp qajeti ne? Osyghan deyin ondaghylar ekonomika dep keldi. Endi mәdeniyetke kónil bóletin uaqyt tudy.

Bizde qazir halyqtyng sanasyn ulap jatqan – jahandyq, jasandy mәdeniyet ýrdis alyp barady. Ayghay-shudan qúralghan jalghan patriotizm keleshegimizge kedergi keltiredi. Osy kýni tarihyn, tegin bilmeytin úrpaq ósip kele jatyr. Últtyng uyzyna toymaghan úrpaqtyng ertengi kýni últqa jany ashidy, baghalaydy degenge senbeymin. Bәrimiz kileng shoudyng jeteginde ketip bara jatyrmyz. Búl óte qorqynyshty. Telearnany qosa qalsang – shou.

Últtyng sózin sóilep jýrgen qanshama azamattarymyz bar. Danghyrlaghan muzykalardyng ornyna solardy kóbirek nasihattamay ma?! Kezinde qanqúily Gitler «Kez kelgen elding sanasyn maghynasyz әndermen jaulap alugha bolady» degen eken. Osynday saqtyqpaly-soqpaqty zamanda kóshti algha bastaytyn jandardyng joqtyghy qynjyltady keyde.

– Búryndary bir súhbatynyzda: «Bizding sheneunikter teatrgha kelmeydi» dep aitqan ekensiz. Býginde sol jaghday ózgerdi me? Teatrgha keletin kontingentting negizin qanday әleumettik topqa jatqyzasyz?

– Teatrgha kózi bar, qúlaghy estiytin adam ghana keledi. Sheneunikter әli de kelmeydi... arghy jaghyn aitpasam da týsingen bolarsyz. Teatrgha biylet alyp jatqan bir sheneunikti kórgen emespin. Bir deputattyng qoyylymy bolghanda ghana quanyshyna ortaqtasyp otyratyn janyndaghy joldastaryn ertip kelui mýmkin. Al bir kýnimdi teatrgha arnayynshy degen nemese teatrdyng jaghdayyn arnayy súrap kelgen birde-bir deputatty kórmedim.

Sheneunikter teatrgha kelmegen son, ónerding joly onay emes ekenin bilmeydi. Qanshama jastarymyzdyng baspana jaghdayy óte qiyn. Sol jas akterlerge jataqhana berse de bolar edi. Biraq ondaydy kórgen de, estigen de emespin.

– Temirbek Jýrgenov atyndaghy Óner akademiyasynda sabaq berip jýrgen keybir ústazdargha kóniliniz tola ma?

– Qazir akademiyadaghy ústazdar qauymyna kónilim onsha tola bermeydi. Zamandastarym men keybir aghalar búl sózime renjimesin: biraq ol jerde sahna kórmegen, ne akter bolyp qalyptaspaghan adamdar sabaq berip jýr.

– Býginde sahnagha shygharugha dayyndap jýrgen qomaqty rólinizdi aita otyryp, shygharmashylyq janalyqtargha da toqtala ketseniz.

– Jaqynda teatrymyzda «Aqtastaghy Ahiko» atty tarihy dramanyng premierasy ótti. Baghasyn kórermender bere jatar. Ol jerde qazaqy bolmysyn joghaltpaghan, ózimning tabighatyma say keletin qart kisining beynesin somdap shyqtym. «Úlym, saghan aitamyn» monospektaklime baylanysty әr jerden «Tek Almaty ghana emes, basqa jaqta da qazaqtyng bar ekenin úmytpanyz!» degen hattar kelude. Soghan baylanysty aldaghy uaqytta gastrolige shyghu josparymda bar. Biraq spektaklidegi rólderden bosay almay jatyrmyn. Teatrgha baylanyp otyrmyn.

– Býgingi teatrlar keyingi jyldarghy toqyraudan shyqty dep aita alasyz ba?

– Keshegini býgingimen salystyrugha bolmaydy. Qoldan kelgenshe enbek etip jatyr. Bizding teatr toqyrauda boldy dep aita almaymyn. Ózindik orny, dәrejesi bar. Kerisinshe, enbek etken úlylarymyzdyng kezinde teatr janaryp otyrdy dese bolady. Jana kelgen basshylarymyz bar kýshterin saluda. Qalay bolaryn bolashaq kórsetedi.

– Osy súhbatta biz súramaghan, biraq óziniz aitsam deytin qanday mәselege kónil toqtatqandy qalar ediniz?

– Ishte jýretin ishki oilardyng bәrin aitu mindet emes shyghar?! Berisin aitar bolsaq, qoghamnan súlulyq ketip, adamdardyng bet-beynesi búzylyp barady. Shyndyqqa bir taban jaqyn bola almay kelemiz. Qariyasy joq elmiz. «Áy» deytin sonau Asqar Toqpanovtar bizge dәl qazir kerek. Bauyrjan Momyshúly siyaqty bәrin qaghyp tastap otyratyn ata qajet. Bayaghyda sózding qúdiretin biletin qazaq edik. Bizdi oqytqan ústazdar «Shyn talant − últtyng ýni bolyp sóileydi» deytin. Sondyqtan ishimdegi sózdi sýbeli súhbatpen ghana emes, sahnada da aityp jýrgen adammyn. «Úlym, saghan aitamyn» degen monospektaklide býgingi әr oily qazaqtyng ishinde jýrgen dýniyeni aittym. Pendeshilikting qúrsauynan shygha almay jýrgen aghalaryma degen nazym boldy búl. Birinshiden, mereytoy jasaytyn adamdargha sabaq bolsyn dedim. Ekinshiden, shynynda, bolashaq úrpaqtyng taghdyryna alandaytynymdy kórsettim. Osy arqyly esti adamdardy selt etkizip, esterin jinatqyzghym keldi.

«Men – patriotpyn» dep keudesin qagha sóileytin kisilerimiz últtyng basyna qauip tónse, ýni shyqpay qalady. Tipten zamandastarymnyng arasynan «Últ taghdyryn últtyng tili sheshe almaydy» dep, ana tilin orys tiline jyghyp bergen «sahna júldyzdaryn» bilemin. Al solardan ne kýtuge bolady? Búl qyzmeti joghary, qolynda biyligi bar adamdardyng aldynda jalpaqtaytyn zaman boldy. Ónsheng jandayshaptardyng mekeni. Osynday qoghamda eshkimge kerek bolmay qalamyn ba degen qorqynysh ishtey mýjiydi.

– Súhbatynyzgha rahmet, agha!

Anar DÁUKEN,

«D»

Abai.kz