Karl BAYPAQOV, Á. Marghúlan atyndaghy arheologiya institutynyng diyrektory, tarih ghylymdarynyng doktory, professor:

– Almaty oblysyna qarasty myng jyldyq tarihy bar Talhizdi YuNESKO-nyng Mәdeny múra tizimine engizudi úsynu turaly sheshim qabyldanghan kýnnen bastap búl kóne qalanyng taghdyry meni bey-jay qaldyrghan emes. Talghar jәne basqa da tarihy tereng jeti qalany YuNESKO tizimine tirkeu júmystarynyng basy-qasynda boldym. «Úly Jibek jolyn» mәdeny múra retinde tizimge engizu turaly bastama 2004 jyly últtyq qúndylyqtar men jәdigerlerge arnalghan Aziya elderi arasyndaghy halyqaralyq ghylymy konferensiyada kóterilgen bolatyn. Qytay, Qazaqstan jәne sol jiyngha jiylghan birqatar memleketterding ghalymdary «Úly Jibek jolyn» qúndy jәdirgerlerding halyqaralyq tizimine tirkeudi birauyzdan maqúldaghan bolatyn. Sebebi, «Úly Jibek joly» – әlemdik dengeydegi tarihy brend. Búl kóne keruen – mәdeniyet, tariyh, sauda-sattyqtyng negizi ghana emes, baylanys pen qarym-qatynas qúraly boldy. Býgingi ghalamtor jelisining qyzmetin atqardy. Kez kelgen diplomatiyalyq kelissózder, birneshe el arasyndaghy aqparat tasymaly jәne taghy basqa baylanys qúraldarynyng qarqyndy damuyna búl úly joldyng tiygizgen septigi mol boldy. «Úly Jibek joly» iri qalalardy aralap ótkenin tarihtan bilemiz. Sonday tarihy manyzy zor, asa qúndy kóne qalanyng biri – Talhiyr. Halyqaralyq mәdeny múra tizimine engizu ýshin úly keruen basyp ótken kóne qalalardy tauyp, zerttep, tarihy manyzyn dәleldeu qajet boldy. Arheologtar men tarihshylar múnday kóne qalalardy tapty, múnday jәdigerlerding «Mәdeny múra» ekenine halyqaralyq komissiyanyng kózin jetkizu ýshin ayanbay enbek etti. Búl baghytta qyruar sharalar atqaryldy. Múnda qanshama ghalymnyng qara enbegi, úzaq izdenisi men manday teri bar.

Belsendi top búl joly da, yaghny qúndy jәdigerdi qorghau aimaghynyng shekarasyna jol qúrylysynyng bastalghanynan habardar bolghan sәtten bastap shette qaludy jón kórmedik. Kimning aq yaky qara ekeni beymәlim. Biylik ókilderi zertteushi ghalymdar men qogham qayratkerlerining janayqayyn estidi, týrli faktorlardyng saldarynan bolghan týsinispeushilikti toqtatyp, qajet sheshimdi qabylday bildi. Mәdeniyet jәne sport ministriligining tikeley aralasuymen, búl mәsele ong sheshimin tauyp, qazirgi tanda, jýrgizilip jatqan jol qúrylysynyng baghyty ózgeretin boldy. Bastysy – osy.

– Talhiz YuNESKO-nyng qorghauyna alynghanyn esepke alsaq, tarihy qalany qorghau aimaghynyng shekarasyna qúrylys jýrgizbek týgili, eshkimning tiyisuge qúqyghy joq emes pe?

– 2004 jyly bastalyp, on jyl boyyna úzaqmerzimdi zertteu men tynymsyz enbekting nәtiyjesinde Talhiz 2014 jyly Katar elining astanasy Doha qalasynda ótken YuNESKO-nyng №38 sessiyasynda qaralyp, býkilәlemdik «Mәdeny múra» tizimine endi. Múnday qalalardyng jahannyng býginge deyingi tarihyndaghy mәni men manyzy dәleldenip, әlemdik arheologiyada bagha jetpes qúndylyq ekenine kóz jetti. Álbette, sol sәtten bastap kóne qala halyqaralyq mekemening erekshe baqylauyna ótti. Biraq, bizdegi sheneunikterde qate týsinik qalyptasqan. Olar «qanday da bir qúndy jәdiger YuNESKO-nyng tizimine ense, endigi qadaghalau men qorghau júmystary sol beldi úiymdardyng enshisinde boluy tiyis» dep esepteydi. Búl – qate pikir. Kerisinshe, búghan deyin zerttelgen tarihy qúndylyqtardy әri qaray qorghauda memleketke, biylik ókilderine, otandyq ghylym men ghalymdargha jýkteletin jauapkershilik eki ese artady. Endi sol mәdeny baghaly múra ýshin halyqaralyq qauym aldynda jauapty bolamyz.

Ýkimet basshysynyng orynbasary Imanghaly Tasmaghanbetov «Últ maqtanyshy sanalatyn tarihy jәdigerlerge qalay atýsti qaraugha bolady? Ótkendi moyyndamay túryp, keleshekke qadam jasay almaymyz. Kez kelgen tarihy qúndylyq erekshe baqylaugha alynuy tiyis» dep atap ótti. Múnday sheshim shygharghan mamandar tarihty moyyndaudan, ótkendi syilaudan maqúrym.  YuNESKO-nyng ózi moyyndap otyrghan bagha jetpes múrany eshbir dәlelsiz qalay joq qylugha bolady? Atalmysh mekeme osy qújat arqyly búl mәselege júmyldyrylghan barlyq jauaptylardy túra joldan taydyrghan synayly.  Desek te, búl olqylyqtyng orny toltyryluda.

– Jol qúrylysy júmystarynan kóne qala qanshalyqty zardap shekti?

– Jol qúrylysynyn  birqatar júmystar jýrgizilgen.   Men ýshin, manyzdysy – býginge deyin bitken júmystar men oghan ketken qarajat emes, kóne qalany qorghau ýshin osy qúrylys sharalarynyng әiteuir toqtaghany. Qatelikting bolghanyn, qanday da bir aghattyqtyng ketkenin moyyndau kerek. Dey túrghanmen, kóne Talhizdi týgelimen talqandaugha jol berilmedi. Belgili bir túsyn búzyp alghanymyzben, birshama bóligin qorghay aldyq. Endigi kezekte, múnday jәdigerler erekshe baqylaugha alynady dep senemiz.

– YuNESKO-nyng arnayy komissiyasy kelip, kóne qala aimaghyn tekserip jatqanyn estidik. Qalay oilaysyz, Talhiz halyqaralyq úiymnyng tiziminde qala ma, әlde?..

– Halyqaralyq úiymnyng janynan qúrylghan komissiya ókilderi elimizge kelip, Talhizdi jәne basqa tarihy jәdirgerlerdi zerttep, zerdelep jatyr. Áli biraz uaqyt boyyna jan-jaqty tekseru júmystaryn jýrgizedi. Búl әlemdik úiym kele salysymen sheshimin bere salmaydy. Ábden tynghylyqty jýrgizilgen tekseru júmystarynan keyin baryp, toqeterin aitady. Tipti, YuNESKO-nyng búl mәselege qatysty esebin keler jyly biraq biletin shygharmyz.

 – Batystaghy Sarayshyq qalasyn jyldan-jylgha Jayyq ózeni shayyp bara jatqanyn bilemiz. Tarihy jәdiger retinde kóne qalany saqtap qalugha qajet dengeyde kónil bólinbey keledi. Ne sebepti?

– Sarayshyq – orta ghasyrdaghy Altyn Ordanyng maqtanyshy bolghan iri qalalardyng biri. Aziya men Europa sauda joldarynyng qiylysy sanalghan ejelgi qalanyng ong jaghyn jyl ótken sayyn Jayyq ózeni shayyp jatyr. Qalanyng biraz bóligi su astyna ketip ýlgerdi. Degenmen, Sarayshyqty saqtap qaludyng birneshe joly bar. Búl baghytta birqatar jobalar dayyndaluda. Mәselen, býgingi tehnologiyanyng damyghan zamanynda qajet qúral-jabdyqtardy paydalana otyryp Jayyqtyng jaghalauyna, ózen aghysynyng arnasyn búryp jiberetin bóget salugha bolady. Áriyne, búl mәselege qatysty sharalardy jýzege asyru ýshin qyruar qarajat qajet. Dey túrghanmen, memleket Sarayshyqtyng tarihy asyl múra ekenin esepke ala otyryp, kóne qalany qorghau júmystaryn qolgha alady dep senemiz.

Býginde YuNESKO atalmysh mәselemen ainalysuda. Keler jyldyng kýzinde Sarayshyqqa arnalghan ýlken ghylymy konferensiya ótedi dep josparlanuda.

Derekkóz: Ult.kz