كارل بايپاقوۆ، ءا. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

– الماتى وبلىسىنا قاراستى مىڭ جىلدىق تاريحى بار ءتالحيزدى يۋنەسكو-نىڭ مادەني مۇرا تىزىمىنە ەنگىزۋدى ۇسىنۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان كۇننەن باستاپ بۇل كونە قالانىڭ تاعدىرى مەنى بەي-جاي قالدىرعان ەمەس. تالعار جانە باسقا دا تاريحى تەرەڭ جەتى قالانى يۋنەسكو تىزىمىنە تىركەۋ جۇمىستارىنىڭ باسى-قاسىندا بولدىم. «ۇلى جىبەك جولىن» مادەني مۇرا رەتىندە تىزىمگە ەنگىزۋ تۋرالى باستاما 2004 جىلى ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن جادىگەرلەرگە ارنالعان ازيا ەلدەرى اراسىنداعى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيادا كوتەرىلگەن بولاتىن. قىتاي، قازاقستان جانە سول جيىنعا جيىلعان بىرقاتار مەملەكەتتەردىڭ عالىمدارى «ۇلى جىبەك جولىن» قۇندى جادىرگەرلەردىڭ حالىقارالىق تىزىمىنە تىركەۋدى ءبىراۋىزدان ماقۇلداعان بولاتىن. سەبەبى، «ۇلى جىبەك جولى» – الەمدىك دەڭگەيدەگى تاريحي برەند. بۇل كونە كەرۋەن – مادەنيەت، تاريح، ساۋدا-ساتتىقتىڭ نەگىزى عانا ەمەس، بايلانىس پەن قارىم-قاتىناس قۇرالى بولدى. بۇگىنگى عالامتور جەلىسىنىڭ قىزمەتىن اتقاردى. كەز كەلگەن ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەر، بىرنەشە ەل اراسىنداعى اقپارات تاسىمالى جانە تاعى باسقا بايلانىس قۇرالدارىنىڭ قارقىندى دامۋىنا بۇل ۇلى جولدىڭ تيگىزگەن سەپتىگى مول بولدى. «ۇلى جىبەك جولى» ءىرى قالالاردى ارالاپ وتكەنىن تاريحتان بىلەمىز. سونداي تاريحي ماڭىزى زور، اسا قۇندى كونە قالانىڭ ءبىرى – تالحير. حالىقارالىق مادەني مۇرا تىزىمىنە ەنگىزۋ ءۇشىن ۇلى كەرۋەن باسىپ وتكەن كونە قالالاردى تاۋىپ، زەرتتەپ، تاريحي ماڭىزىن دالەلدەۋ قاجەت بولدى. ارحەولوگتار مەن تاريحشىلار مۇنداي كونە قالالاردى تاپتى، مۇنداي جادىگەرلەردىڭ «مادەني مۇرا» ەكەنىنە حالىقارالىق كوميسسيانىڭ كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتتى. بۇل باعىتتا قىرۋار شارالار اتقارىلدى. مۇندا قانشاما عالىمنىڭ قارا ەڭبەگى، ۇزاق ىزدەنىسى مەن ماڭداي تەرى بار.

بەلسەندى توپ بۇل جولى دا، ياعني قۇندى جادىگەردى قورعاۋ ايماعىنىڭ شەكاراسىنا جول قۇرىلىسىنىڭ باستالعانىنان حاباردار بولعان ساتتەن باستاپ شەتتە قالۋدى ءجون كورمەدىك. كىمنىڭ اق ياكي قارا ەكەنى بەيمالىم. بيلىك وكىلدەرى زەرتتەۋشى عالىمدار مەن قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ جانايقايىن ەستىدى، ءتۇرلى فاكتورلاردىڭ سالدارىنان بولعان تۇسىنىسپەۋشىلىكتى توقتاتىپ، قاجەت شەشىمدى قابىلداي ءبىلدى. مادەنيەت جانە سپورت مينيسترىلىگىنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن، بۇل ماسەلە وڭ شەشىمىن تاۋىپ، قازىرگى تاڭدا، جۇرگىزىلىپ جاتقان جول قۇرىلىسىنىڭ باعىتى وزگەرەتىن بولدى. باستىسى – وسى.

– تالحيز يۋنەسكو-نىڭ قورعاۋىنا الىنعانىن ەسەپكە الساق، تاريحي قالانى قورعاۋ ايماعىنىڭ شەكاراسىنا قۇرىلىس جۇرگىزبەك تۇگىلى، ەشكىمنىڭ تيىسۋگە قۇقىعى جوق ەمەس پە؟

– 2004 جىلى باستالىپ، ون جىل بويىنا ۇزاقمەرزىمدى زەرتتەۋ مەن تىنىمسىز ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە تالحيز 2014 جىلى كاتار ەلىنىڭ استاناسى دوحا قالاسىندا وتكەن يۋنەسكو-نىڭ №38 سەسسياسىندا قارالىپ، بۇكىلالەمدىك «مادەني مۇرا» تىزىمىنە ەندى. مۇنداي قالالاردىڭ جاھاننىڭ بۇگىنگە دەيىنگى تاريحىنداعى ءمانى مەن ماڭىزى دالەلدەنىپ، الەمدىك ارحەولوگيادا باعا جەتپەس قۇندىلىق ەكەنىنە كوز جەتتى. البەتتە، سول ساتتەن باستاپ كونە قالا حالىقارالىق مەكەمەنىڭ ەرەكشە باقىلاۋىنا ءوتتى. بىراق، بىزدەگى شەنەۋنىكتەردە قاتە تۇسىنىك قالىپتاسقان. ولار «قانداي دا ءبىر قۇندى جادىگەر يۋنەسكو-نىڭ تىزىمىنە ەنسە، ەندىگى قاداعالاۋ مەن قورعاۋ جۇمىستارى سول بەلدى ۇيىمداردىڭ ەنشىسىندە بولۋى ءتيىس» دەپ ەسەپتەيدى. بۇل – قاتە پىكىر. كەرىسىنشە، بۇعان دەيىن زەرتتەلگەن تاريحي قۇندىلىقتاردى ءارى قاراي قورعاۋدا مەملەكەتكە، بيلىك وكىلدەرىنە، وتاندىق عىلىم مەن عالىمدارعا جۇكتەلەتىن جاۋاپكەرشىلىك ەكى ەسە ارتادى. ەندى سول مادەني باعالى مۇرا ءۇشىن حالىقارالىق قاۋىم الدىندا جاۋاپتى بولامىز.

ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى يمانعالي تاسماعانبەتوۆ «ۇلت ماقتانىشى سانالاتىن تاريحي جادىگەرلەرگە قالاي ءاتۇستى قاراۋعا بولادى؟ وتكەندى مويىنداماي تۇرىپ، كەلەشەككە قادام جاساي المايمىز. كەز كەلگەن تاريحي قۇندىلىق ەرەكشە باقىلاۋعا الىنۋى ءتيىس» دەپ اتاپ ءوتتى. مۇنداي شەشىم شىعارعان ماماندار تاريحتى مويىنداۋدان، وتكەندى سىيلاۋدان ماقۇرىم.  يۋنەسكو-نىڭ ءوزى مويىنداپ وتىرعان باعا جەتپەس مۇرانى ەشبىر دالەلسىز قالاي جوق قىلۋعا بولادى؟ اتالمىش مەكەمە وسى قۇجات ارقىلى بۇل ماسەلەگە جۇمىلدىرىلعان بارلىق جاۋاپتىلاردى تۇرا جولدان تايدىرعان سىڭايلى.  دەسەك تە، بۇل ولقىلىقتىڭ ورنى تولتىرىلۋدا.

– جول قۇرىلىسى جۇمىستارىنان كونە قالا قانشالىقتى زارداپ شەكتى؟

– جول قۇرىلىسىنىڭ  بىرقاتار جۇمىستار جۇرگىزىلگەن.   مەن ءۇشىن، ماڭىزدىسى – بۇگىنگە دەيىن بىتكەن جۇمىستار مەن وعان كەتكەن قاراجات ەمەس، كونە قالانى قورعاۋ ءۇشىن وسى قۇرىلىس شارالارىنىڭ ايتەۋىر توقتاعانى. قاتەلىكتىڭ بولعانىن، قانداي دا ءبىر اعاتتىقتىڭ كەتكەنىن مويىنداۋ كەرەك. دەي تۇرعانمەن، كونە ءتالحيزدى تۇگەلىمەن تالقانداۋعا جول بەرىلمەدى. بەلگىلى ءبىر تۇسىن بۇزىپ العانىمىزبەن، ءبىرشاما بولىگىن قورعاي الدىق. ەندىگى كەزەكتە، مۇنداي جادىگەرلەر ەرەكشە باقىلاۋعا الىنادى دەپ سەنەمىز.

– يۋنەسكو-نىڭ ارنايى كوميسسياسى كەلىپ، كونە قالا ايماعىن تەكسەرىپ جاتقانىن ەستىدىك. قالاي ويلايسىز، تالحيز حالىقارالىق ۇيىمنىڭ تىزىمىندە قالا ما، الدە؟..

– حالىقارالىق ۇيىمنىڭ جانىنان قۇرىلعان كوميسسيا وكىلدەرى ەلىمىزگە كەلىپ، ءتالحيزدى جانە باسقا تاريحي جادىرگەرلەردى زەرتتەپ، زەردەلەپ جاتىر. ءالى ءبىراز ۋاقىت بويىنا جان-جاقتى تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. بۇل الەمدىك ۇيىم كەلە سالىسىمەن شەشىمىن بەرە سالمايدى. ابدەن تىڭعىلىقتى جۇرگىزىلگەن تەكسەرۋ جۇمىستارىنان كەيىن بارىپ، توقەتەرىن ايتادى. ءتىپتى، يۋنەسكو-نىڭ بۇل ماسەلەگە قاتىستى ەسەبىن كەلەر جىلى بىراق بىلەتىن شىعارمىز.

 – باتىستاعى سارايشىق قالاسىن جىلدان-جىلعا جايىق وزەنى شايىپ بارا جاتقانىن بىلەمىز. تاريحي جادىگەر رەتىندە كونە قالانى ساقتاپ قالۋعا قاجەت دەڭگەيدە كوڭىل بولىنبەي كەلەدى. نە سەبەپتى؟

– سارايشىق – ورتا عاسىرداعى التىن وردانىڭ ماقتانىشى بولعان ءىرى قالالاردىڭ ءبىرى. ازيا مەن ەۋروپا ساۋدا جولدارىنىڭ قيىلىسى سانالعان ەجەلگى قالانىڭ وڭ جاعىن جىل وتكەن سايىن جايىق وزەنى شايىپ جاتىر. قالانىڭ ءبىراز بولىگى سۋ استىنا كەتىپ ۇلگەردى. دەگەنمەن، سارايشىقتى ساقتاپ قالۋدىڭ بىرنەشە جولى بار. بۇل باعىتتا بىرقاتار جوبالار دايىندالۋدا. ماسەلەن، بۇگىنگى تەحنولوگيانىڭ دامىعان زامانىندا قاجەت قۇرال-جابدىقتاردى پايدالانا وتىرىپ جايىقتىڭ جاعالاۋىنا، وزەن اعىسىنىڭ ارناسىن بۇرىپ جىبەرەتىن بوگەت سالۋعا بولادى. ارينە، بۇل ماسەلەگە قاتىستى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قىرۋار قاراجات قاجەت. دەي تۇرعانمەن، مەملەكەت سارايشىقتىڭ تاريحي اسىل مۇرا ەكەنىن ەسەپكە الا وتىرىپ، كونە قالانى قورعاۋ جۇمىستارىن قولعا الادى دەپ سەنەمىز.

بۇگىندە يۋنەسكو اتالمىش ماسەلەمەن اينالىسۋدا. كەلەر جىلدىڭ كۇزىندە سارايشىققا ارنالعان ۇلكەن عىلىمي كونفەرەنتسيا وتەدى دەپ جوسپارلانۋدا.

دەرەككوز: Ult.kz