«Dat, taqsyr» aidarynyng býgingi qonaghy - qazaq últyna qatysty qos qyzmetting qúlaghyn ústap otyrghan azamat. Biraq eki qyzmetining de tizgini bolghanymen, er-túrmansyz, aty bar - zaty joq, jaydaq júmys. Olay bolatyny, bir qyzmeti - sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary qauymdastyghynyng tóraghasy bolsa, onyng ózi býgingi biylik pen sheneunikterge qajeti shamaly ekenin qonaghymyz ózi әngimeledi. Al ekinshi júmysy - Halyqaralyq Abay qorynyng diyrektorlyghy. Múnyng da kese-kóldeneng mәselesi shash etekten.

Abaygha qiyanat - qazaqqa qiyanat

-Júmabek myrza, siz Halyqaralyq «Abay» qoryn basqarasyz. Qordyng songhy uaqyttardaghy júmystary qalay, resmy baspasózde aita almaytyn, sheshim kýtip túrghan mәseleleri bar ma?

-Qordyng aty zatyna say emes. Óitkeni songhy uaqyttarda el pre­ziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng ózi qúrghan qordyng hali mýshkil. Búl - preziydent tapsyrmasyna jәne halyqtyng Abayday asyl úlynyng ruhyna jasalghan qiyanatpen parapar dýniye.

-Qanday qiyanat ekenin ashyq aita ketinizshi...

«Dat, taqsyr» aidarynyng býgingi qonaghy - qazaq últyna qatysty qos qyzmetting qúlaghyn ústap otyrghan azamat. Biraq eki qyzmetining de tizgini bolghanymen, er-túrmansyz, aty bar - zaty joq, jaydaq júmys. Olay bolatyny, bir qyzmeti - sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary qauymdastyghynyng tóraghasy bolsa, onyng ózi býgingi biylik pen sheneunikterge qajeti shamaly ekenin qonaghymyz ózi әngimeledi. Al ekinshi júmysy - Halyqaralyq Abay qorynyng diyrektorlyghy. Múnyng da kese-kóldeneng mәselesi shash etekten.

Abaygha qiyanat - qazaqqa qiyanat

-Júmabek myrza, siz Halyqaralyq «Abay» qoryn basqarasyz. Qordyng songhy uaqyttardaghy júmystary qalay, resmy baspasózde aita almaytyn, sheshim kýtip túrghan mәseleleri bar ma?

-Qordyng aty zatyna say emes. Óitkeni songhy uaqyttarda el pre­ziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng ózi qúrghan qordyng hali mýshkil. Búl - preziydent tapsyrmasyna jәne halyqtyng Abayday asyl úlynyng ruhyna jasalghan qiyanatpen parapar dýniye.

-Qanday qiyanat ekenin ashyq aita ketinizshi...

-Áueli 1995 jyly Abaydyng 150 jyldyq mereytoyy ótkennen keyin, preziydentting tapsyrmasymen osy qor óz júmysyn bastaghan bolatyn. Alayda sol jyldary Qazaqstanda qaptaghan qorlar qúryldy. Nәtiyjesinde zang búzushylyq oryn aldy. Múny bayqaghan ýkimet óz kýnderindi ózdering kórinder dep, qorlardyng bәrin ýkimettik esepten shygharyp tastady. Sóitip, Abay qory júrtta qalghan kýshiktey qarausyz kýige týsti. Al qazirgi júmysymyz Abaydy nasihattau emes, jylyna bir ret tughan kýnin atap ótu ghana. Basqa qomaqty dýnie istep jatqan joqpyz. Oghan qol qysqa.

-Shetelden Abay eskertkishin ashu, kóshe attaryn beru júmystary - sizderding atqarghan sharualarynyz emes pe?

-IYә, onyng bәri bizding qor men ýkimetting birlesken jobasy ghoy. Al­ayda búl qyzmetter danyshpan­ Abay­gha kemdik etedi. Óitkeni biz Abay arqyly úrpaq tәrbiyeleuge, jalpy qazaqtyng ruhyn oyatugha, atyn әlemge tanytugha dәrmensizbiz. Qarjy mәselesi sheshil­megen son, júmysta ne bereke bolsyn.

Abaydy әlemge tanytu ýshin, ýlken ortalyq júmys isteuge tiyis dep oilaymyn. Onda aqynnyng múrajayy, ghy­lymiy-zertteu instituty, audarma bólimderi, kitaptaryn shygharatyn bas­palary júmys isteui shart. Sonda ghana Abaydy tanuymyzgha, qazaqtyng ruhyn kóteruge bir qadam kelisti sharua atqaratyn bolar edik. Abay qory arqyly qaysy-bir jyldary biz Ál-Fa­rabidyng tolyq enbekterin shetelden aldyryp, preziydentting kitap­hanasyna tapsyrghan bolatynbyz. Biraq sol 4 tomdyq asa qúndy dýnie qazaqshagha audarylmay, sartap bolyp preziydentting kitaphanasynda jatyr.

Jalpy alghanda, Abay qory úsaq-týiek júmystarmen ainalysyp, ýl­ken sharualargha bel sheship kirise almay keledi. Keyde qazaqtyng kazino jaghalap, qyz qughan qaltaly azamattary men sheneunikterine qarnym asha­dy.

Asyly Abay arqyly últty tәrbiyeleuge, qazaqtyng janshylyp­ qalghan ruhyn oyatugha bolatyn edi­ ghoy.­ Alayda oghan shendi-shensiz qaltalylardyng birde-bireuining qúlqy joq. Óitkeni olardyng ózderi Abaydy tanymaydy. Abaydy bilmegen júrtta  últtyng ruhy bolmaydy. Men ýkimetke, preziydentke Abay qory turaly qanshama hat jazdym. Biraq birde-bireuinen jauap kelmedi.

-Jýke, siz, qalay oilaysyz, bý­gingi biylikting aqyn múralaryn na­sihattaugha peyilsizdigi -­ Abay­gha jәne aqynnyng artyndaghy milliondaghan qazaqqa degen nemqúraydylyq emes pe?

-Keyde ózimde onday bóten oilar bolady. Sebebi, Abaydy qazaqtyng preziydenti men sheneunikteri ghana emes, әlem tanidy. Solay bola túra, aqyngha degen suyqtyq óz elimizde órship túr. Mýmkin, olar Abaydy tanyghan qazaqtan qorqatyn shyghar. Óitkeni Abaydy tanyghan júrttyng ruhy oyanady. Bizding biylikke onday qazaqtyng keregi joq. Sheneunikter «aydaladan aq otau» salsa, sonyng ózin preziydentting tapsyrmasyn oryndadyq! dep, aiday әlemge jar salady. Al Abay qoryn preziydentting ózi bas bolyp, núsqau jasap qúryp edi ghoy. Ol da - Nazarbaevtyng tapsyrmasy. Onda nege osy qordyng ýkimet tarapynan eshqanday qorusyz qalghanyn týsinbedim!

Jyl sayyn Abaydyng tughan kýn keshin dәstýr boyynsha Almaty qalasynyng әkimi kelip betashar sózimen ashatyn. Biraq biyl kelgen joq. Abay - qazaqtyng úly túlghasy. Soghan olardyng aqyldary jetpeydi ghoy deysiz be? Joq, olardyng aqylynan esh nәrse asqan emes. Biraq sonda da Abaygha kelgende qúlyqsyz. Abay: «Atymdy adam qoyghan son, qaytyp nadan bolayyn», - dep, sózding tóresin sóilegen aqylgói. Degenmen biz sonyng qadirine jete almay jýrmiz-au!

Qorlar aqsha úrlaumen ainalysady

-IYә, Jýke, biz keshe kózi tiri Abayyn ayalay almaghan, býgin aruaghyn riza qyla almaghan jasyq el boldyq qoy. Búl qayghy kózi ashyq elding de qabyrghasyna batady... Osy kýnderi júrt arasynda ekining biri qor qúryp, qoghamdyq júmys isteytin bolyp aldy. Biraq tyndyryp jatqan sharualary shamaly. Siz qalay oilaysyz, qor qúru - aqsha tabudyng kózine ainalghan joq pa?

- Qazir qor qúrudyng aqsha tabudyng kó­­zine ainalghany ras. Mәselen, key­bir qorlar aqsha úrlaumen nemese basqalay joldarmen aila tauyp jatady. Biraq ózge qorlar ýshin búdan artyq әngime aitudyng qajeti joq shy­ghar. Al bizding «Abay qorymyz» jarghaq qúlaghy jastyqqa tiymey, aqyn múralary ýshin júmys jasap keledi. Ózim 13 jyldan beri osy qordan birde-bir ret­ ailyq alghan emespin. Biraq aqyn aruaghyn syilap, qazaqtyng atynan asa almaghandyghym ýshin qyzmetten ketken joqpyn.

1995 jyly Abaydyng 150 jyldyq mereytoyy ótkennen keyin bir sheneunikter Abay qoryn jauyp tastaugha niyettendi. Onyng bireui - Beybit Isabaev degen qazir elshilik qyzmette jýrgen azamat. Ekinshisi - sol jyldary Almaty qalalyq Mәdeniyet basqarmasynyng bastyghy bolghan - Eleusiz Janpeyisov degen jigit. Sol ekeuining qordy jabugha nege sonshama ólermendengenderin týsinbedim. Álde Abaydan asqaq bolghysy kelgen jogharydaghy bireuding tapsyrmasy solay boldy ma? Meyli, qazir olar qanday uәj aitsa da, sol kezdegi qylyqtarynda Abaygha qarsylyq boldy.

Abaygha qyryn qarau - jalpy qa­zaqqa oq atqanmen birdey. Keshe ghana aqynnyng 165 jyldyq mereytoyyn atap ót­tik. Jasyratyny joq, jetim qyzdyng toyynday boldy. Osydan bir aidyng al­dynda ghana «Astana kýni» dep, shetel­den әnshi aldyryp, preziydentting tughan kýnin dýrildetip edik qoy. Astana - Qazaqstannyng jýregi bolsa, Abay - arghy-bergi el tarihynyn, qazaqtyng altyn tamyry emes pe! Sonday-aq osy mereytoy túsynda aqynnyng qarasózin qalanyng birneshe jerine iludi jospargha alghan edik, alayda onyng sany qysqaryp, ýsh sózi ghana ilindi.

- Al esesine kóshe-kóshening qiylysynda preziydentting týsiniksiz joldauy men «Biz elbasymen birgemiz» degen mәn-maghynasyz jarnama-qalqandar qaptap ketti - ókpeniz oryndy ekenin týsinemin... Degenmen sizding ekinshi qyzmetiniz - sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary qauymdastyghynyng tóraghalyghy. Ýkimet tarapynan osy qauymdastyqtyng júmysyna qanshalyq kónil bólinip jatyr?

-Qazir búl sharua da aqsap túr. Ángime bylay: 2000 jyly preziydent Nazarbaev sayasy qughyn-sýrgin qúr­bandaryna arnap ýlken múrajay ke­she­nin ashuymyzgha rúqsat berip, ózi bas bolyp, qújatqa qol qoyghan bolatyn. Keshenge Almatynyng Qarasay batyr jәne Nauryzbay batyr kóshelerining qi­y­lysqan jerindegi búryn NKVD-nyng ishki týrmesi bolghan ghimaratty jәne qasyndaghy sayabaqty kirgizgen bolatyn. Alayda 2005 jyly Imanghaly Tasmaghambetov Almatygha әkim bolyp kelgennen keyin, ghimaratty «Almatydamu korparasiyasyna» alyp berdi. Qanshama sottastyq, shyqqan ónimi - ayaday eki bólme. Áueli 2000 jyly alghash júmys bastaghan kezimizde múrajay ashyp edik, keyin ony amalsyzdan japtyq. Men osy mәseleni kóterip, qaqpaghan esigim, jazbaghan aryzym qalmady. Ótken jyly preziydentting tikeley efirdegi súhbatyna da jazgham. Úiymdastyrushylardan habarynyzdy aldyq degen jauap keldi. Biraq Na­zarbaevqa onyng jetken-jetpegenin bil­meymin, aryzym sol kýiinde qaldy. Keyde preziydentti ózi qol qoyghan qú­jatqa ózining shamasy kelmeytin bol­ghany ýshin ayaytyn siyaqtymyn...

Qajygeldinder - sayasy qughyn qúrbandary

- Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryna sayasy bagha bere almay otyrghanymyzdyng sebebi ne ekenin bile aldynyz ba?

- Meninshe, búl mәsele taghy da últtyng ruhyna sayatyn siyaqty. Óitkeni qa­zaq - orys patshasy ókimetinen kóp­ qasiret shegip, janshylyp qalghan halyq. Mәselen, 1921 jyly Orynbor qalasynda basylghan Salojinkov degen tarihshynyng kitabynda «1911 jyly qazaqtardyng sany 8 million 200 myngha juyq bolghan», - dep jazylady. Alayda osy kórsetkish 1939 jylgha barghanda 2 million 400 myngha kemigen. Demek, jiyrma jylgha jetpeytin uaqytta qazaqtyng 71 payyzy adam qolymen jasalghan týrli sayasattyng qúrbandyghy bolghan.

Bizding elding tarihyna qatysty kóp­ qasiretke sayasy bagha berilgen joq.­ Mәselen, 1930 jyldardaghy ash­ar­shylyqqa, songhysy Jeltoqsan kóte­rilisine eshqanday sayasy bagha berilmedi. Óitkeni múnday qasiretterding artynda mýddeli memleket nemese jeke túlgha túruy әbden mýmkin. Sondyqtan shyndyq ashylmaydy jәne óz uaqytymen bagha berilmeui - sonyng saldary.

- Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryna tәuelsizdikten keyin aluan týrli sebeptermen shetke ketken Qazaqstan azamattary jata ma? Mәselen, Qazaqstannyng túnghysh ýkimet basshysy  Ákejan Qajygeldiyn, BTA bankining basshysy Múhtar Ábilәzov, «DVK» qozghalysyn qúrushylar Ghalymjan Jaqiyanov pen Tólen Toqtasynov siyaqty elge enbegi singen ýlken azamattar elge orala almay jýr ghoy. Biraz mansaptyng basyn mújyghan Viktor Hrapunov ta qashyp ketti...

- IYә, búl azamattar da - sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary. Óitkeni olar óz ýkimetinen opa tappay shetke ketti. Búl arada búrynghy sayasy qughyn-sýrgin qúr­bandarynan tek uaqyttyq aiyrma ghana bar. Biraq siz ataghan azamattardyng ishin­degi Hrapunovty búl tizimge kirgizuge bolmaydy. Onyng ornyna Múhtar Jә­ki­­shevti atasanyz kelisip ketetin edi.­ Óitkeni aty men zaty bolmaghan «Qazatompromdy» býkil dýnie jýzine tanytu - ekining birining qolynan kelmeytin sharua. Qajygeldin men Ábilyazevting ekeui de - bilgir azamattar. Biraq shetelde jan saughalap jýr. Múnday tizimdi jalghastyryp aita beruge әbden bolady. Qalay aitsaq ta, Otany- nan opa taba almay ketken, últy ýshin sýiikti úldardyng bәri - saya­sy qughyn-sýrgin qúrbandary. Alayda olardyng tirisin de, ólisin de baghalaugha dәrmensizbiz.

Biz ruhy óshken elmiz

- Elimizding «Kedendik odaqqa» kirgenine bir aidan asty. Reseyding tarihy kórshi ekeni ras. Biraq tarihta osy kórshimizden qazaq halqyna qanshama qasiret kelgenin jaqsy bilesiz. Búl odaqqa qarsy shyqqandardyng kóbi  keshegi Sovet Odaghynyng qúramyna ótip ketemiz be degen qauip aitady. Siz qalay oilaysyz, osy odaqtyng maqsaty eki elding sauda-sattyghyn damytu ma, joq әlde basqaday qiytúrqysy bar ma?

-Búl Odaqqa qarsy dauys kóterip, qol qoyghandardyng biri - menmin. Bizding elge Reseymen baylanys ornatugha bir­neshe týrli jol bar edi. Mysaly, ekonomikalyq nemese sauda-sattyq odaq qúrugha bolady. Al biz onday jolgha barmay, «Kedendik odaqty» qúrdyq. Meninshe, onyng týpki maqsaty - ortaq valuta jasap, ortaq el qúru boluy mýmkin. Biz jeri úlan-ghayyr, baylyghy mol memlekette otyryp, әlemge qalay ómir sýrmeuding ýlgisin kórsetip otyrghan el­miz. Halqyn sheneunigi mazaqtap, hal­qy basshysyn ótirik maqtap, jan baghyp otyrghan memleketpiz. Onyng ýstine, qo­ghamdy «komandalyq jýie» degen auru esen­giretip boldy. Sondyqtan da kózi ashyq sheneunikter men ziyaly qauym «Kedendik odaqtyn» ziyanyn kórip, bilip otyryp, qarsy dauys kótermeydi. Bәriniki - «lәppay, taqsyr»!

- Qazaq últynyng últtyq qasireti orysqa bodan bolghan sonau Ábilhayyr hannyng zamanynan  bastau alghanyn tarihshylar aityp jýr. Alayda qazir tәuelsiz memleketpiz ghoy. Solay bola túra, qazaq әli búrynghy bishara kýiinen arylmaghan siyaqty. Búghan búryn orys pen kenestik jýie kinәli dedik. Al qazir kim kinәli?

- IYә, qazaq әli mesheu. Ony kókiregi oyau azamattardyng bәri moyyndaydy. Qazaqty osynday kýige týsirgen jagh­day - tarihy qasiretter. Qazaq sol qa­siretterden әbden janshylyp, taptalyp qalghan. Ony tәuelsizdikten keyin sybaylasqan biylik tipti ezdi, iyledi.

Ruh - jannyng dauysy. Ruhy óshken júrtta namys, jiger bolmaydy. Biz sol ruhy óshken elmiz. Býgingi kýni barlyq qazaq Abay siyaqty úly túlghalaryn, batyrlaryn tanyp-biluge, solardyng enbekterimen ruhyn oyatugha tiyis. Sonda ghana qazaq últ retinde ózin-ózi tanyp, óz qúqyn ózi qorghap, basshysy men otanynan óz enshisin talap ete alady. Qazaqqa 1937 jylghy    repressiya auyr tiydi. Qasiretti jyldary qazaqtyng mandayaldy azamattarynyng atylghany atylyp, jer audarylyp, tegi myqtylar el tamyrynan kesilip qaldy. Sóitip, elde basy joq, tegi әlsiz tobyr ómir sýre bastady. Sonyng zardaby Qazaqstandy әli esengiretip otyr. Músa payghambar qúldyq sana boylaryn әbden mendegen evreylerdi 40 jyl boyy iyesiz qúm ara­latqan eken. Nәtiyjesinde sanasy ta­zarghan evrey úrpaqtary qazir býkil әlem­­di alaqanynda oinatady. Bizge de qúm aralamasaq ta, Abay siyaqty úly­lardy oqyp-tanyp, sanany, ruhty tazartuymyz qajet.

- Dúrys aitasyz, sanasy ulanghan, basy men tamyry kesilgen elde ne ruh bolsyn...Endi eldegi sayasiy-qoghamdyq jaghdaydy kórip, saraptap jýrsiz ghoy, osy taqyrypqa auysayyq. Osy orayda kez kelgen memlekette oppozisiyanyng ýkimetke qarsy bolatynyn bilesiz. Óz elimizdegi oppozisiyanyng býgingi qareketine kóniliniz tola ma?

- Kez kelgen memlekette oppo­zisiyanyng boluy - zandylyq. Alayda biz­ding Qazaqstandaghy «basqasha oi­lay­tyndardyn» kýshi tym әlsiz. Sonymen birge aralarynan bas kóterip, halyqty artynan ertip shyghatyn últtyq túlgha joq. Sondyqtan qazirshe oppozisiyadan dәmeli emespin.

- Osy orayda «Dat, taqsyr!» dep, aitarynyz bar ma?

- Bizding memleketting boyyndaghy en­ asqynghan dert - sybaylasqan «ko­mandalyq tәrtip» bolyp ketti. Meninshe, bizding preziydentimizden bastap, qú­qyq qorghau oryndarynyng barlyq sala­­sy osy sharuagha aralasugha tiyis. Áyt­­pese, preziydentting ózi aitqanday, ministrlikterde bala-shaghalar qaptap ketti. Saliqaly el boluymyz ýshin, sanaly tәrtip qyzmet etuge tiyis.

- Ángimenizge raqmet!

Júqamyr ShÓKE,

«Obshestvennaya pozisiya» gazeti (proekt «DAT» № 28 (65) 18 tamyz 2010 j.