جۇمابەك اشۋۇلى، حالىقارالىق اباي قورىنىڭ ديرەكتورى: قازاقتىڭ باسى مەن تامىرى كەسىلگەن
«دات، تاقسىر» ايدارىنىڭ بۇگىنگى قوناعى - قازاق ۇلتىنا قاتىستى قوس قىزمەتتىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعان ازامات. بىراق ەكى قىزمەتىنىڭ دە تىزگىنى بولعانىمەن، ەر-تۇرمانسىز، اتى بار - زاتى جوق، جايداق جۇمىس. ولاي بولاتىنى، ءبىر قىزمەتى - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى بولسا، ونىڭ ءوزى بۇگىنگى بيلىك پەن شەنەۋنىكتەرگە قاجەتى شامالى ەكەنىن قوناعىمىز ءوزى اڭگىمەلەدى. ال ەكىنشى جۇمىسى - حالىقارالىق اباي قورىنىڭ ديرەكتورلىعى. مۇنىڭ دا كەسە-كولدەنەڭ ماسەلەسى شاش ەتەكتەن.
ابايعا قيانات - قازاققا قيانات
-جۇمابەك مىرزا، ءسىز حالىقارالىق «اباي» قورىن باسقاراسىز. قوردىڭ سوڭعى ۋاقىتتارداعى جۇمىستارى قالاي، رەسمي باسپاسوزدە ايتا المايتىن، شەشىم كۇتىپ تۇرعان ماسەلەلەرى بار ما؟
-قوردىڭ اتى زاتىنا ساي ەمەس. ويتكەنى سوڭعى ۋاقىتتاردا ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى قۇرعان قوردىڭ ءحالى مۇشكىل. بۇل - پرەزيدەنت تاپسىرماسىنا جانە حالىقتىڭ ابايداي اسىل ۇلىنىڭ رۋحىنا جاسالعان قياناتپەن پاراپار دۇنيە.
-قانداي قيانات ەكەنىن اشىق ايتا كەتىڭىزشى...
«دات، تاقسىر» ايدارىنىڭ بۇگىنگى قوناعى - قازاق ۇلتىنا قاتىستى قوس قىزمەتتىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعان ازامات. بىراق ەكى قىزمەتىنىڭ دە تىزگىنى بولعانىمەن، ەر-تۇرمانسىز، اتى بار - زاتى جوق، جايداق جۇمىس. ولاي بولاتىنى، ءبىر قىزمەتى - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى بولسا، ونىڭ ءوزى بۇگىنگى بيلىك پەن شەنەۋنىكتەرگە قاجەتى شامالى ەكەنىن قوناعىمىز ءوزى اڭگىمەلەدى. ال ەكىنشى جۇمىسى - حالىقارالىق اباي قورىنىڭ ديرەكتورلىعى. مۇنىڭ دا كەسە-كولدەنەڭ ماسەلەسى شاش ەتەكتەن.
ابايعا قيانات - قازاققا قيانات
-جۇمابەك مىرزا، ءسىز حالىقارالىق «اباي» قورىن باسقاراسىز. قوردىڭ سوڭعى ۋاقىتتارداعى جۇمىستارى قالاي، رەسمي باسپاسوزدە ايتا المايتىن، شەشىم كۇتىپ تۇرعان ماسەلەلەرى بار ما؟
-قوردىڭ اتى زاتىنا ساي ەمەس. ويتكەنى سوڭعى ۋاقىتتاردا ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى قۇرعان قوردىڭ ءحالى مۇشكىل. بۇل - پرەزيدەنت تاپسىرماسىنا جانە حالىقتىڭ ابايداي اسىل ۇلىنىڭ رۋحىنا جاسالعان قياناتپەن پاراپار دۇنيە.
-قانداي قيانات ەكەنىن اشىق ايتا كەتىڭىزشى...
-اۋەلى 1995 جىلى ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى وتكەننەن كەيىن، پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن وسى قور ءوز جۇمىسىن باستاعان بولاتىن. الايدا سول جىلدارى قازاقستاندا قاپتاعان قورلار قۇرىلدى. ناتيجەسىندە زاڭ بۇزۋشىلىق ورىن الدى. مۇنى بايقاعان ۇكىمەت ءوز كۇندەرىڭدى وزدەرىڭ كورىڭدەر دەپ، قورلاردىڭ ءبارىن ۇكىمەتتىك ەسەپتەن شىعارىپ تاستادى. ءسويتىپ، اباي قورى جۇرتتا قالعان كۇشىكتەي قاراۋسىز كۇيگە ءتۇستى. ال قازىرگى جۇمىسىمىز ابايدى ناسيحاتتاۋ ەمەس، جىلىنا ءبىر رەت تۋعان كۇنىن اتاپ ءوتۋ عانا. باسقا قوماقتى دۇنيە ىستەپ جاتقان جوقپىز. وعان قول قىسقا.
-شەتەلدەن اباي ەسكەرتكىشىن اشۋ، كوشە اتتارىن بەرۋ جۇمىستارى - سىزدەردىڭ اتقارعان شارۋالارىڭىز ەمەس پە؟
-ءيا، ونىڭ ءبارى ءبىزدىڭ قور مەن ۇكىمەتتىڭ بىرلەسكەن جوباسى عوي. الايدا بۇل قىزمەتتەر دانىشپان ابايعا كەمدىك ەتەدى. ويتكەنى ءبىز اباي ارقىلى ۇرپاق تاربيەلەۋگە، جالپى قازاقتىڭ رۋحىن وياتۋعا، اتىن الەمگە تانىتۋعا دارمەنسىزبىز. قارجى ماسەلەسى شەشىلمەگەن سوڭ، جۇمىستا نە بەرەكە بولسىن.
ابايدى الەمگە تانىتۋ ءۇشىن، ۇلكەن ورتالىق جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس دەپ ويلايمىن. وندا اقىننىڭ مۇراجايى، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى، اۋدارما بولىمدەرى، كىتاپتارىن شىعاراتىن باسپالارى جۇمىس ىستەۋى شارت. سوندا عانا ابايدى تانۋىمىزعا، قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرۋگە ءبىر قادام كەلىستى شارۋا اتقاراتىن بولار ەدىك. اباي قورى ارقىلى قايسى-ءبىر جىلدارى ءبىز ءال-فارابيدىڭ تولىق ەڭبەكتەرىن شەتەلدەن الدىرىپ، پرەزيدەنتتىڭ كىتاپحاناسىنا تاپسىرعان بولاتىنبىز. بىراق سول 4 تومدىق اسا قۇندى دۇنيە قازاقشاعا اۋدارىلماي، سارتاپ بولىپ پرەزيدەنتتىڭ كىتاپحاناسىندا جاتىر.
جالپى العاندا، اباي قورى ۇساق-تۇيەك جۇمىستارمەن اينالىسىپ، ءۇلكەن شارۋالارعا بەل شەشىپ كىرىسە الماي كەلەدى. كەيدە قازاقتىڭ كازينو جاعالاپ، قىز قۋعان قالتالى ازاماتتارى مەن شەنەۋنىكتەرىنە قارنىم اشادى.
اسىلى اباي ارقىلى ۇلتتى تاربيەلەۋگە، قازاقتىڭ جانشىلىپ قالعان رۋحىن وياتۋعا بولاتىن ەدى عوي. الايدا وعان شەندى-شەنسىز قالتالىلاردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ قۇلقى جوق. ويتكەنى ولاردىڭ وزدەرى ابايدى تانىمايدى. ابايدى بىلمەگەن جۇرتتا ۇلتتىڭ رۋحى بولمايدى. مەن ۇكىمەتكە، پرەزيدەنتكە اباي قورى تۋرالى قانشاما حات جازدىم. بىراق بىردە-بىرەۋىنەن جاۋاپ كەلمەدى.
-جۇكە، ءسىز، قالاي ويلايسىز، ءبۇگىنگى بيلىكتىڭ اقىن مۇرالارىن ناسيحاتتاۋعا پەيىلسىزدىگى - ابايعا جانە اقىننىڭ ارتىنداعى ميلليونداعان قازاققا دەگەن نەمقۇرايدىلىق ەمەس پە؟
-كەيدە وزىمدە ونداي بوتەن ويلار بولادى. سەبەبى، ابايدى قازاقتىڭ پرەزيدەنتى مەن شەنەۋنىكتەرى عانا ەمەس، الەم تانيدى. سولاي بولا تۇرا، اقىنعا دەگەن سۋىقتىق ءوز ەلىمىزدە ءورشىپ تۇر. مۇمكىن، ولار ابايدى تانىعان قازاقتان قورقاتىن شىعار. ويتكەنى ابايدى تانىعان جۇرتتىڭ رۋحى ويانادى. ءبىزدىڭ بيلىككە ونداي قازاقتىڭ كەرەگى جوق. شەنەۋنىكتەر «ايدالادان اق وتاۋ» سالسا، سونىڭ ءوزىن پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىن ورىندادىق! دەپ، ايداي الەمگە جار سالادى. ال اباي قورىن پرەزيدەنتتىڭ ءوزى باس بولىپ، نۇسقاۋ جاساپ قۇرىپ ەدى عوي. ول دا - نازارباەۆتىڭ تاپسىرماسى. وندا نەگە وسى قوردىڭ ۇكىمەت تاراپىنان ەشقانداي قورۋسىز قالعانىن تۇسىنبەدىم!
جىل سايىن ابايدىڭ تۋعان كۇن كەشىن ءداستۇر بويىنشا الماتى قالاسىنىڭ اكىمى كەلىپ بەتاشار سوزىمەن اشاتىن. بىراق بيىل كەلگەن جوق. اباي - قازاقتىڭ ۇلى تۇلعاسى. سوعان ولاردىڭ اقىلدارى جەتپەيدى عوي دەيسىز بە؟ جوق، ولاردىڭ اقىلىنان ەش نارسە اسقان ەمەس. بىراق سوندا دا ابايعا كەلگەندە قۇلىقسىز. اباي: «اتىمدى ادام قويعان سوڭ، قايتىپ نادان بولايىن»، - دەپ، ءسوزدىڭ تورەسىن سويلەگەن اقىلگوي. دەگەنمەن ءبىز سونىڭ قادىرىنە جەتە الماي ءجۇرمىز-اۋ!
قورلار اقشا ۇرلاۋمەن اينالىسادى
-ءيا، جۇكە، ءبىز كەشە كوزى ءتىرى ابايىن ايالاي الماعان، بۇگىن ارۋاعىن ريزا قىلا الماعان جاسىق ەل بولدىق قوي. بۇل قايعى كوزى اشىق ەلدىڭ دە قابىرعاسىنا باتادى... وسى كۇندەرى جۇرت اراسىندا ەكىنىڭ ءبىرى قور قۇرىپ، قوعامدىق جۇمىس ىستەيتىن بولىپ الدى. بىراق تىندىرىپ جاتقان شارۋالارى شامالى. ءسىز قالاي ويلايسىز، قور قۇرۋ - اقشا تابۋدىڭ كوزىنە اينالعان جوق پا؟
- قازىر قور قۇرۋدىڭ اقشا تابۋدىڭ كوزىنە اينالعانى راس. ماسەلەن، كەيبىر قورلار اقشا ۇرلاۋمەن نەمەسە باسقالاي جولدارمەن ايلا تاۋىپ جاتادى. بىراق وزگە قورلار ءۇشىن بۇدان ارتىق اڭگىمە ايتۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. ال ءبىزدىڭ «اباي قورىمىز» جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي، اقىن مۇرالارى ءۇشىن جۇمىس جاساپ كەلەدى. ءوزىم 13 جىلدان بەرى وسى قوردان بىردە-ءبىر رەت ايلىق العان ەمەسپىن. بىراق اقىن ارۋاعىن سىيلاپ، قازاقتىڭ اتىنان اسا الماعاندىعىم ءۇشىن قىزمەتتەن كەتكەن جوقپىن.
1995 جىلى ابايدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى وتكەننەن كەيىن ءبىر شەنەۋنىكتەر اباي قورىن جاۋىپ تاستاۋعا نيەتتەندى. ونىڭ بىرەۋى - بەيبىت يساباەۆ دەگەن قازىر ەلشىلىك قىزمەتتە جۇرگەن ازامات. ەكىنشىسى - سول جىلدارى الماتى قالالىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باستىعى بولعان - ەلەۋسىز جانپەيىسوۆ دەگەن جىگىت. سول ەكەۋىنىڭ قوردى جابۋعا نەگە سونشاما ولەرمەندەنگەندەرىن تۇسىنبەدىم. الدە ابايدان اسقاق بولعىسى كەلگەن جوعارىداعى بىرەۋدىڭ تاپسىرماسى سولاي بولدى ما؟ مەيلى، قازىر ولار قانداي ءۋاج ايتسا دا، سول كەزدەگى قىلىقتارىندا ابايعا قارسىلىق بولدى.
ابايعا قىرىن قاراۋ - جالپى قازاققا وق اتقانمەن بىردەي. كەشە عانا اقىننىڭ 165 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتتىك. جاسىراتىنى جوق، جەتىم قىزدىڭ تويىنداي بولدى. وسىدان ءبىر ايدىڭ الدىندا عانا «استانا كۇنى» دەپ، شەتەلدەن ءانشى الدىرىپ، پرەزيدەنتتىڭ تۋعان كۇنىن دۇرىلدەتىپ ەدىك قوي. استانا - قازاقستاننىڭ جۇرەگى بولسا، اباي - ارعى-بەرگى ەل تاريحىنىڭ، قازاقتىڭ التىن تامىرى ەمەس پە! سونداي-اق وسى مەرەيتوي تۇسىندا اقىننىڭ قاراسوزىن قالانىڭ بىرنەشە جەرىنە ءىلۋدى جوسپارعا العان ەدىك، الايدا ونىڭ سانى قىسقارىپ، ءۇش ءسوزى عانا ءىلىندى.
- ال ەسەسىنە كوشە-كوشەنىڭ قيىلىسىندا پرەزيدەنتتىڭ تۇسىنىكسىز جولداۋى مەن «ءبىز ەلباسىمەن بىرگەمىز» دەگەن ءمان-ماعىناسىز جارناما-قالقاندار قاپتاپ كەتتى - وكپەڭىز ورىندى ەكەنىن تۇسىنەمىن... دەگەنمەن ءسىزدىڭ ەكىنشى قىزمەتىڭىز - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعالىعى. ۇكىمەت تاراپىنان وسى قاۋىمداستىقتىڭ جۇمىسىنا قانشالىق كوڭىل ءبولىنىپ جاتىر؟
-قازىر بۇل شارۋا دا اقساپ تۇر. اڭگىمە بىلاي: 2000 جىلى پرەزيدەنت نازارباەۆ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ارناپ ۇلكەن مۇراجاي كەشەنىن اشۋىمىزعا رۇقسات بەرىپ، ءوزى باس بولىپ، قۇجاتقا قول قويعان بولاتىن. كەشەنگە الماتىنىڭ قاراساي باتىر جانە ناۋرىزباي باتىر كوشەلەرىنىڭ قيىلىسقان جەرىندەگى بۇرىن نكۆد-نىڭ ىشكى تۇرمەسى بولعان عيماراتتى جانە قاسىنداعى ساياباقتى كىرگىزگەن بولاتىن. الايدا 2005 جىلى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ الماتىعا اكىم بولىپ كەلگەننەن كەيىن، عيماراتتى «الماتىدامۋ كورپاراتسياسىنا» الىپ بەردى. قانشاما سوتتاستىق، شىققان ءونىمى - اياداي ەكى بولمە. اۋەلى 2000 جىلى العاش جۇمىس باستاعان كەزىمىزدە مۇراجاي اشىپ ەدىك، كەيىن ونى امالسىزدان جاپتىق. مەن وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، قاقپاعان ەسىگىم، جازباعان ارىزىم قالمادى. وتكەن جىلى پرەزيدەنتتىڭ تىكەلەي ەفيردەگى سۇحباتىنا دا جازعام. ۇيىمداستىرۋشىلاردان حابارىڭىزدى الدىق دەگەن جاۋاپ كەلدى. بىراق نازارباەۆقا ونىڭ جەتكەن-جەتپەگەنىن ءبىلمەيمىن، ارىزىم سول كۇيىندە قالدى. كەيدە پرەزيدەنتتى ءوزى قول قويعان قۇجاتقا ءوزىنىڭ شاماسى كەلمەيتىن بولعانى ءۇشىن ايايتىن سياقتىمىن...
قاجىگەلديندەر - ساياسي قۋعىن قۇرباندارى
- ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا ساياسي باعا بەرە الماي وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبى نە ەكەنىن بىلە الدىڭىز با؟
- مەنىڭشە، بۇل ماسەلە تاعى دا ۇلتتىڭ رۋحىنا ساياتىن سياقتى. ويتكەنى قازاق - ورىس پاتشاسى وكىمەتىنەن كوپ قاسىرەت شەگىپ، جانشىلىپ قالعان حالىق. ماسەلەن، 1921 جىلى ورىنبور قالاسىندا باسىلعان سالوجينكوۆ دەگەن تاريحشىنىڭ كىتابىندا «1911 جىلى قازاقتاردىڭ سانى 8 ميلليون 200 مىڭعا جۋىق بولعان»، - دەپ جازىلادى. الايدا وسى كورسەتكىش 1939 جىلعا بارعاندا 2 ميلليون 400 مىڭعا كەمىگەن. دەمەك، جيىرما جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىتتا قازاقتىڭ 71 پايىزى ادام قولىمەن جاسالعان ءتۇرلى ساياساتتىڭ قۇرباندىعى بولعان.
ءبىزدىڭ ەلدىڭ تاريحىنا قاتىستى كوپ قاسىرەتكە ساياسي باعا بەرىلگەن جوق. ماسەلەن، 1930 جىلدارداعى اشارشىلىققا، سوڭعىسى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ەشقانداي ساياسي باعا بەرىلمەدى. ويتكەنى مۇنداي قاسىرەتتەردىڭ ارتىندا مۇددەلى مەملەكەت نەمەسە جەكە تۇلعا تۇرۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان شىندىق اشىلمايدى جانە ءوز ۋاقىتىمەن باعا بەرىلمەۋى - سونىڭ سالدارى.
- ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن الۋان ءتۇرلى سەبەپتەرمەن شەتكە كەتكەن قازاقستان ازاماتتارى جاتا ما؟ ماسەلەن، قازاقستاننىڭ تۇڭعىش ۇكىمەت باسشىسى اكەجان قاجىگەلدين، بتا بانكىنىڭ باسشىسى مۇحتار ءابىلازوۆ، «دۆك» قوزعالىسىن قۇرۋشىلار عالىمجان جاقيانوۆ پەن تولەن توقتاسىنوۆ سياقتى ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن ۇلكەن ازاماتتار ەلگە ورالا الماي ءجۇر عوي. ءبىراز مانساپتىڭ باسىن مۇجىعان ۆيكتور حراپۋنوۆ تا قاشىپ كەتتى...
- ءيا، بۇل ازاماتتار دا - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى. ويتكەنى ولار ءوز ۇكىمەتىنەن وپا تاپپاي شەتكە كەتتى. بۇل ارادا بۇرىنعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنان تەك ۋاقىتتىق ايىرما عانا بار. بىراق ءسىز اتاعان ازاماتتاردىڭ ءىشىندەگى حراپۋنوۆتى بۇل تىزىمگە كىرگىزۋگە بولمايدى. ونىڭ ورنىنا مۇحتار ءجاكىشەۆتى اتاساڭىز كەلىسىپ كەتەتىن ەدى. ويتكەنى اتى مەن زاتى بولماعان «قازاتومپرومدى» بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تانىتۋ - ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن شارۋا. قاجىگەلدين مەن ابىليازەۆتىڭ ەكەۋى دە - بىلگىر ازاماتتار. بىراق شەتەلدە جان ساۋعالاپ ءجۇر. مۇنداي ءتىزىمدى جالعاستىرىپ ايتا بەرۋگە ابدەن بولادى. قالاي ايتساق تا، وتانى- نان وپا تابا الماي كەتكەن، ۇلتى ءۇشىن سۇيىكتى ۇلداردىڭ ءبارى - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى. الايدا ولاردىڭ ءتىرىسىن دە، ءولىسىن دە باعالاۋعا دارمەنسىزبىز.
ءبىز رۋحى وشكەن ەلمىز
- ەلىمىزدىڭ «كەدەندىك وداققا» كىرگەنىنە ءبىر ايدان استى. رەسەيدىڭ تاريحي كورشى ەكەنى راس. بىراق تاريحتا وسى كورشىمىزدەن قازاق حالقىنا قانشاما قاسىرەت كەلگەنىن جاقسى بىلەسىز. بۇل وداققا قارسى شىققانداردىڭ كوبى كەشەگى سوۆەت وداعىنىڭ قۇرامىنا ءوتىپ كەتەمىز بە دەگەن قاۋىپ ايتادى. ءسىز قالاي ويلايسىز، وسى وداقتىڭ ماقساتى ەكى ەلدىڭ ساۋدا-ساتتىعىن دامىتۋ ما، جوق الدە باسقاداي قيتۇرقىسى بار ما؟
-بۇل وداققا قارسى داۋىس كوتەرىپ، قول قويعانداردىڭ ءبىرى - مەنمىن. ءبىزدىڭ ەلگە رەسەيمەن بايلانىس ورناتۋعا ءبىرنەشە ءتۇرلى جول بار ەدى. مىسالى، ەكونوميكالىق نەمەسە ساۋدا-ساتتىق وداق قۇرۋعا بولادى. ال ءبىز ونداي جولعا بارماي، «كەدەندىك وداقتى» قۇردىق. مەنىڭشە، ونىڭ تۇپكى ماقساتى - ورتاق ۆاليۋتا جاساپ، ورتاق ەل قۇرۋ بولۋى مۇمكىن. ءبىز جەرى ۇلان-عايىر، بايلىعى مول مەملەكەتتە وتىرىپ، الەمگە قالاي ءومىر سۇرمەۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ وتىرعان ەلمىز. حالقىن شەنەۋنىگى مازاقتاپ، حالقى باسشىسىن وتىرىك ماقتاپ، جان باعىپ وتىرعان مەملەكەتپىز. ونىڭ ۇستىنە، قوعامدى «كوماندالىق جۇيە» دەگەن اۋرۋ ەسەڭگىرەتىپ بولدى. سوندىقتان دا كوزى اشىق شەنەۋنىكتەر مەن زيالى قاۋىم «كەدەندىك وداقتىڭ» زيانىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرىپ، قارسى داۋىس كوتەرمەيدى. بارىنىكى - «ءلاپپاي، تاقسىر»!
- قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق قاسىرەتى ورىسقا بودان بولعان سوناۋ ءابىلحايىر حاننىڭ زامانىنان باستاۋ العانىن تاريحشىلار ايتىپ ءجۇر. الايدا قازىر تاۋەلسىز مەملەكەتپىز عوي. سولاي بولا تۇرا، قازاق ءالى بۇرىنعى بيشارا كۇيىنەن ارىلماعان سياقتى. بۇعان بۇرىن ورىس پەن كەڭەستىك جۇيە كىنالى دەدىك. ال قازىر كىم كىنالى؟
- ءيا، قازاق ءالى مەشەۋ. ونى كوكىرەگى وياۋ ازاماتتاردىڭ ءبارى مويىندايدى. قازاقتى وسىنداي كۇيگە تۇسىرگەن جاعداي - تاريحي قاسىرەتتەر. قازاق سول قاسىرەتتەردەن ابدەن جانشىلىپ، تاپتالىپ قالعان. ونى تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن سىبايلاسقان بيلىك ءتىپتى ەزدى، يلەدى.
رۋح - جاننىڭ داۋىسى. رۋحى وشكەن جۇرتتا نامىس، جىگەر بولمايدى. ءبىز سول رۋحى وشكەن ەلمىز. بۇگىنگى كۇنى بارلىق قازاق اباي سياقتى ۇلى تۇلعالارىن، باتىرلارىن تانىپ-بىلۋگە، سولاردىڭ ەڭبەكتەرىمەن رۋحىن وياتۋعا ءتيىس. سوندا عانا قازاق ۇلت رەتىندە ءوزىن-ءوزى تانىپ، ءوز قۇقىن ءوزى قورعاپ، باسشىسى مەن وتانىنان ءوز ەنشىسىن تالاپ ەتە الادى. قازاققا 1937 جىلعى رەپرەسسيا اۋىر ءتيدى. قاسىرەتتى جىلدارى قازاقتىڭ ماڭدايالدى ازاماتتارىنىڭ اتىلعانى اتىلىپ، جەر اۋدارىلىپ، تەگى مىقتىلار ەل تامىرىنان كەسىلىپ قالدى. ءسويتىپ، ەلدە باسى جوق، تەگى ءالسىز توبىر ءومىر سۇرە باستادى. سونىڭ زاردابى قازاقستاندى ءالى ەسەڭگىرەتىپ وتىر. مۇسا پايعامبار قۇلدىق سانا بويلارىن ابدەن مەڭدەگەن ەۆرەيلەردى 40 جىل بويى يەسىز قۇم ارالاتقان ەكەن. ناتيجەسىندە ساناسى تازارعان ەۆرەي ۇرپاقتارى قازىر بۇكىل الەمدى الاقانىندا ويناتادى. بىزگە دە قۇم ارالاماساق تا، اباي سياقتى ۇلىلاردى وقىپ-تانىپ، سانانى، رۋحتى تازارتۋىمىز قاجەت.
- دۇرىس ايتاسىز، ساناسى ۋلانعان، باسى مەن تامىرى كەسىلگەن ەلدە نە رۋح بولسىن...ەندى ەلدەگى ساياسي-قوعامدىق جاعدايدى كورىپ، ساراپتاپ ءجۇرسىز عوي، وسى تاقىرىپقا اۋىسايىق. وسى ورايدا كەز كەلگەن مەملەكەتتە وپپوزيتسيانىڭ ۇكىمەتكە قارسى بولاتىنىن بىلەسىز. ءوز ەلىمىزدەگى وپپوزيتسيانىڭ بۇگىنگى قارەكەتىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- كەز كەلگەن مەملەكەتتە وپپوزيتسيانىڭ بولۋى - زاڭدىلىق. الايدا ءبىزدىڭ قازاقستانداعى «باسقاشا ويلايتىنداردىڭ» كۇشى تىم ءالسىز. سونىمەن بىرگە ارالارىنان باس كوتەرىپ، حالىقتى ارتىنان ەرتىپ شىعاتىن ۇلتتىق تۇلعا جوق. سوندىقتان قازىرشە وپپوزيتسيادان دامەلى ەمەسپىن.
- وسى ورايدا «دات، تاقسىر!» دەپ، ايتارىڭىز بار ما؟
- ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ بويىنداعى ەڭ اسقىنعان دەرت - سىبايلاسقان «كوماندالىق ءتارتىپ» بولىپ كەتتى. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدەن باستاپ، قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنىڭ بارلىق سالاسى وسى شارۋاعا ارالاسۋعا ءتيىس. ءايتپەسە، پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ايتقانداي، مينيسترلىكتەردە بالا-شاعالار قاپتاپ كەتتى. ساليقالى ەل بولۋىمىز ءۇشىن، سانالى ءتارتىپ قىزمەت ەتۋگە ءتيىس.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
جۇقامىر شوكە،
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى (پروەكت «DAT» № 28 (65) 18 تامىز 2010 ج.
