1. ÚLTYMA ADAL QYZMET ETTIM BE?..

Mansap, biylik, lauazym, ataq, danq, qoshemet pen qúrmet – basqa últtardy qaydam, myna bizding Qazaqtyng tanymal degen adamdaryn, túlghalaryn kisi tanymastay etip, qatty ózgertip jiberedi eken. Múnday osaldyq bizding bәrimizge de tәn qylyq siyaqty ma, qalay?.. 

...Biletinderding aituyna qaraghanda, myna men de Almaty qalalyq әkimdigine eki ret qyzmetke baryp, kәdimgidey elmen jýre sóilesetin, uәde bergish dәrejege jetken kezderim de az bolmaghan eken... 

Onday qatty ózgergenimdi óz basym bayqay qoygham joq әriyne. Álgi bizding Qazaqtyn: «semizdikti - qoy ghana kóteredi» degen maqaly taza shyndyq eken... 

Osy bir osaldyghyma qaramastan men turaly kim, qalay dese de, tughan últyma adal qyzmet etuge tyrysqanym, anyq.

1991-1995 jyldary Zamanbek Núrqәdilov әkim bolyp túrghan tústa, Almaty qalalyq әkimdigining últaralyq qatynas jәne qoghamdyq sayasy úiymdarmen júmys isteu bóliminde qyzmette jýrgenimde Almaty týbindegi «Shanyraq», «Altyn besik», «Tәugýl», «Duman», t.b. jerlerdegi jiyny 12000 qazaq jastaryna jer telimderin tegin ýlestirip bergenimiz, qújattaryn zandy rәsimdegenimiz - júrttyng esinde bolar deymin. Sol qyzmetimiz ýshin myna biz, ishinde men de barmyn, eshkimnen eshtene de alghamyz joq. 

Ekinshi ret, 1999-2004 jyldar aralyghynda Almaty qalalyq aqparat jәne qoghamdyq kelisim basqarmasynda qyzmet istep jýrgenimde, Almatyda tirkelgen elektrondy aqparat qúraldaryndaghy memlekettik tilding oryndaluy barysyn tekserip, KTK, 31-arna, Habar, «Shahar», «Almaty», t.b. arnalardy tekserip, kópshiligine aiyppúldar saldyrghanymdy, olardyng amalsyzdan QR «Til turaly» Zanynyng talaptaryn oryndaghanyn júrt biledi. Al, qazir, osy tanda olardyng Til turaly zanymyzgha pysqyryp ta qaramaytynyn, bәrimiz kórip, bilip jýrsek te, auyz ashpaytynymyz nelikten eken? 

Qazaq televiziyasynda qyzmet istegen jyldary ózimning avtorlyq telebaghdarlamam «Týrik danalary» arqyly barsha týrik halyqtarynyng ortaq úly túlghalary jayynda әr qaysysy  30 minuttan 40-tan astam derekti filimder jasappyn. Sol seriyaldarym ýshin Halyqaralyq YuNESKO syilyghyn aldym.

Biyl tura 30 jyldyghy bolatyn  Almatydaghy 1986 jylghy әigili JELTOQSANGhA qatysyp , qandy oqighanyng izi suymay jatyp, «Zobalan» atty dastan jazyp, onymdy Kenes odaghy kezinde «Azattyq» radiosynan әlem tolqynyn sharlatqanym taghy bir...

Ayta bersem, әngime kóp...

Men, qayda, qashan, búl tughan últym aldyndaghy atqarghan azdy, kópti qyzmetterimdi ol kezde de, býgin de, búldaghan emespin. Jәne sol istegen qyzmetim ýshin óz tughan últymnan týk te dәmetpeymin. Óitkeni, men eng birinshi, sol Qazaqtyng qatardaghy bir úly emespin be? Tughan últymnan birdeme dәmetuim bilgen jangha úyat qoy...

Men múnyng barlyghyn da maqtan ýshin aityp otyrghamyn joq. Óitkeni, bizding Qazaqty búzyp jýrgen bir soraqylyq: sol «maqtau» men «maqtanu» ýshin emes, júrt bilsin dep aityp otyrmyn. Jәne de men «sýtten aq, sudan taza» perishte de emespin. Basqa últta sharuam joq, al, bizding Qazaqta minsiz, kemshiliksiz bir pende joq. Men de solardyng birimin. Izdegen adamgha maqtaugha da, dattaugha da jeterlik qoqys tabylady... 

2. 300 JYL SOQQAN ÝSKIRIK...

Kezinde atty, sottady,

Kópirdi, asty, ottady...

300-de jyldan asypty,

Ormannan yzghar soqqaly.

Erimning basyn keskeli,

Jerimning tasyn teskeli,

300 jyl, yaki, ýsh ghasyr,

Ókpemdi yzghar teskeli.

Adasqan túlpar ýiirden,

Qorbandap an iyirgen.

300 jyl mendep keledi

Sol shanshu tiygen býiirden.

Últymnyng tany atqanmen,

Birdey bop kýni batqanmen,

300 jyl, mine, ýreymen,

Úiqygha elim jatqanmen,

Tittey bir ýmit bolmay túr,

Orta da kónil tolmay túr,

300 jyl meni demegen,

Tәnirim taghy qolday túr?

300 jyl boyy jerkener,

Sol orman bir kýn órtener.

Qazaqtyng shyndap tany atyp,

Asyr sap úrpaq erkeler...

Kórsetpey jara, daqty olar,

Ydysqa  sóitip, aq tolar.

300 jyl bolmay, ýsh kýn de,

Últyma  kenet Baq qonar...

Búl taghdyr nesin úsynbaq,

Taghy da jýrek qysylmaq.

Qútylghanmenen yzghardan,

Túrghan ne anau ysyldap?..

Jýrekke taghy kýsh týsti,

Ýmitim nege býk týsti?

O Qúday, saghan ne jazdyq,

Synarday bizdi ýsti-ýsti?..

3. BARLYQ ADAM - EKI JÝZDI ME?..

Bizding Qazaqta bir keremet maqal bar. Kóp jaghdayda onyng tereng maghynasyna boylay bermeytinimiz taghy bar. Ol maqal:

«Qazaqtyng tirisining amany joq, ólisining jamany joq» degen. Shyrqyraghan qyzyl shaqa shyndyqty búdan artyq qalay aitugha bolady?

Búdan shyghatyn taghy bir qorytyndy: әr pendening eki týri, bolmysy, minezi bar degendi angharu qiyn emes. Qúdaygha barabar, kórgen adam kelbetine, oiynyng terendigine tәnti bolatyn keremet túlghalar bolady. Al sol «úlylardyn» kóbining basqa jaghdayda mýldem basqa pende ekenin nege esten shygharamyz?..

IYә, adam balasy da aspandaghy aidyng beti siyaqty bir beti aq, bir beti qara bolyp keletinin nege moyyndaghymyz kelmeydi?

Áli adam minezi qalyptasa qoymaghan: sәbi, bala, bozbala, tipti, jigit pen boyjetken shaqta adamnyng bәri tap-taza móp-móldir bolyp keletinin de esten shygharmaghan abzal. Bәlening bәri aqyl tolysqan, «bar» men «joqty» tanyghan tústa shyghady.

Basqasha aitqanda, biz «jaqsy» adamdy da, «jaman» adamdy da ózimiz qoldan kóbine qiyalymyzdan jasap alamyz. Dәlirek sipattasaq, ózimiz oidan qúraghan ótirikke ózimiz senip qalamyz.

Sonda barlyq adam eki jýzdi bolyp shyqqany ma?..

Mine, myna Jalghannyng naghyz ashy shyndyghy dep osyny aituymyz kerek siyaqty...

4. TEKSIZDER - KIM EKEN?..

Teksizdik - jamandyq bitkenning zory eken,

Bir últtyng qazylghan kóri men ory eken...

Teksizden - teksizge búiyrsa ol biylik

Sol últtyng qaynaghan sory eken!

Bir oily qalmastan aqyldy, erikti,

Teksizge amalsyz tizgindi beripti...

Búl Qazaq - dәl sonyng aumaytyn ózinin,

Týrine, bar bolmys kebine enipti.

Qazaqta teksizder - shýrshitting qaldyghy,

Teksizder - jylannan qorlanyp qanghydy. 

Teksizder - qalay da qapysyn jibermey,

Bir kýni kiretin tesikti andydy.

Ol itter - qalay da  túsau bop asaugha,

Úrlauda, tonauda, toqtausyz asauda...

Mine, sol teksizder mәz bolyp, masayrap,

Últymdy búghaulap, mazaghy jasauda...

***

...Men senem, baghymyz qonady ainalyp,

Eshqashan jatugha bolmaydy jaylanyp...

Býginde teksizden qútylar kýn jaqyn,

Sondyqtan jasy ma, jýnji me, qayran Últ!..

5. QAZAQ - «JAQSY» ÚLT PA, JOQ «JAMAN» ÚLT PA?»

Bizding Qazaqtyng «jaqsysy» kóp pe, joq, «jamany» kóp pe?

Aldyndaghy eki dәrisimdegidey Qazaqtyng búl eki qyryn payyzgha bólmeymin. Meninshe, Qazaqtyng «jamanynan» «jaqsysy» kóp.

Sonymen birge bizding Qazaq eki jaghymyzdaghylar siyaqty «qanisher», «jauyz» últ emes. Aq kónil, ashyq, sәl maqtanshaqtau, tym qonaqjay, ózi otyrghan tóri men tósegin jauy bolsa da «qonaq» dep syilay salatyn, balalaryna qimaghan dәmdisin qonaghynan ayamaytyn, qyzyl sózge qúmar, eshkimning kónilin qaldyrghysy kelmeytin asa keng últ.

Jer betinde Qazaqtay darhan últ joq dese de bolady. Al, Qazaqtyng osy molynan pishilgen keng peyildiligi ózining «baghy ma?», joq, «sory ma?»

Búl, mýldem basqa әngime...

Júmash Kókbóri

Abai.kz