1. ۇلتىما ادال قىزمەت ەتتىم بە؟..

مانساپ، بيلىك، لاۋازىم، اتاق، داڭق، قوشەمەت پەن قۇرمەت – باسقا ۇلتتاردى قايدام، مىنا ءبىزدىڭ قازاقتىڭ تانىمال دەگەن ادامدارىن، تۇلعالارىن كىسى تانىماستاي ەتىپ، قاتتى وزگەرتىپ جىبەرەدى ەكەن. مۇنداي وسالدىق ءبىزدىڭ بارىمىزگە دە ءتان قىلىق سياقتى ما، قالاي؟.. 

...بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، مىنا مەن دە الماتى قالالىق اكىمدىگىنە ەكى رەت قىزمەتكە بارىپ، كادىمگىدەي ەلمەن جۇرە سويلەسەتىن، ۋادە بەرگىش دارەجەگە جەتكەن كەزدەرىم دە از بولماعان ەكەن... 

ونداي قاتتى وزگەرگەنىمدى ءوز باسىم بايقاي قويعام جوق ارينە. الگى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ: «سەمىزدىكتى - قوي عانا كوتەرەدى» دەگەن ماقالى تازا شىندىق ەكەن... 

وسى ءبىر وسالدىعىما قاراماستان مەن تۋرالى كىم، قالاي دەسە دە، تۋعان ۇلتىما ادال قىزمەت ەتۋگە تىرىسقانىم، انىق.

1991-1995 جىلدارى زامانبەك نۇرقادىلوۆ اكىم بولىپ تۇرعان تۇستا، الماتى قالالىق اكىمدىگىنىڭ ۇلتارالىق قاتىناس جانە قوعامدىق ساياسي ۇيىمدارمەن جۇمىس ىستەۋ بولىمىندە قىزمەتتە جۇرگەنىمدە الماتى تۇبىندەگى «شاڭىراق»، «التىن بەسىك»، «تاۋگۇل»، «دۋمان»، ت.ب. جەرلەردەگى جيىنى 12000 قازاق جاستارىنا جەر تەلىمدەرىن تەگىن ۇلەستىرىپ بەرگەنىمىز، قۇجاتتارىن زاڭدى راسىمدەگەنىمىز - جۇرتتىڭ ەسىندە بولار دەيمىن. سول قىزمەتىمىز ءۇشىن مىنا ءبىز، ىشىندە مەن دە بارمىن، ەشكىمنەن ەشتەڭە دە العامىز جوق. 

ەكىنشى رەت، 1999-2004 جىلدار ارالىعىندا الماتى قالالىق اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم باسقارماسىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىمدە، الماتىدا تىركەلگەن ەلەكتروندى اقپارات قۇرالدارىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورىندالۋى بارىسىن تەكسەرىپ، كتك، 31-ارنا، حابار، «شاحار»، «الماتى»، ت.ب. ارنالاردى تەكسەرىپ، كوپشىلىگىنە ايىپپۇلدار سالدىرعانىمدى، ولاردىڭ امالسىزدان قر ء«تىل تۋرالى» زاڭىنىڭ تالاپتارىن ورىنداعانىن جۇرت بىلەدى. ال، قازىر، وسى تاڭدا ولاردىڭ ءتىل تۋرالى زاڭىمىزعا پىسقىرىپ تا قارامايتىنىن، ءبارىمىز كورىپ، ءبىلىپ جۇرسەك تە، اۋىز اشپايتىنىمىز نەلىكتەن ەكەن؟ 

قازاق تەلەۆيزياسىندا قىزمەت ىستەگەن جىلدارى ءوزىمنىڭ اۆتورلىق تەلەباعدارلامام «تۇرىك دانالارى» ارقىلى بارشا تۇرىك حالىقتارىنىڭ ورتاق ۇلى تۇلعالارى جايىندا ءار قايسىسى  30 مينۋتتان 40-تان استام دەرەكتى فيلمدەر جاساپپىن. سول سەريالدارىم ءۇشىن حالىقارالىق يۋنەسكو سىيلىعىن الدىم.

بيىل تۋرا 30 جىلدىعى بولاتىن  الماتىداعى 1986 جىلعى ايگىلى جەلتوقسانعا قاتىسىپ ، قاندى وقيعانىڭ ءىزى سۋىماي جاتىپ، «زوبالاڭ» اتتى داستان جازىپ، ونىمدى كەڭەس وداعى كەزىندە «ازاتتىق» راديوسىنان الەم تولقىنىن شارلاتقانىم تاعى ءبىر...

ايتا بەرسەم، اڭگىمە كوپ...

مەن، قايدا، قاشان، بۇل تۋعان ۇلتىم الدىنداعى اتقارعان ازدى، كوپتى قىزمەتتەرىمدى ول كەزدە دە، بۇگىن دە، بۇلداعان ەمەسپىن. جانە سول ىستەگەن قىزمەتىم ءۇشىن ءوز تۋعان ۇلتىمنان تۇك تە دامەتپەيمىن. ويتكەنى، مەن ەڭ ءبىرىنشى، سول قازاقتىڭ قاتارداعى ءبىر ۇلى ەمەسپىن بە؟ تۋعان ۇلتىمنان بىردەمە دامەتۋىم بىلگەن جانعا ۇيات قوي...

مەن مۇنىڭ بارلىعىن دا ماقتان ءۇشىن ايتىپ وتىرعامىن جوق. ويتكەنى، ءبىزدىڭ قازاقتى بۇزىپ جۇرگەن ءبىر سوراقىلىق: سول «ماقتاۋ» مەن «ماقتانۋ» ءۇشىن ەمەس، جۇرت ءبىلسىن دەپ ايتىپ وتىرمىن. جانە دە مەن «سۇتتەن اق، سۋدان تازا» پەرىشتە دە ەمەسپىن. باسقا ۇلتتا شارۋام جوق، ال، ءبىزدىڭ قازاقتا ءمىنسىز، كەمشىلىكسىز ءبىر پەندە جوق. مەن دە سولاردىڭ ءبىرىمىن. ىزدەگەن ادامعا ماقتاۋعا دا، داتتاۋعا دا جەتەرلىك قوقىس تابىلادى... 

2. 300 جىل سوققان ۇسكىرىك...

كەزىندە اتتى، سوتتادى،

كوپىردى، استى، وتتادى...

300-دە جىلدان اسىپتى،

ورماننان ىزعار سوققالى.

ەرىمنىڭ باسىن كەسكەلى،

جەرىمنىڭ تاسىن تەسكەلى،

300 جىل، ياكي، ءۇش عاسىر،

وكپەمدى ىزعار تەسكەلى.

اداسقان تۇلپار ۇيىردەن،

قورباڭداپ ايۋ يىرگەن.

300 جىل مەڭدەپ كەلەدى

سول شانشۋ تيگەن بۇيىردەن.

ۇلتىمنىڭ تاڭى اتقانمەن،

بىردەي بوپ كۇنى باتقانمەن،

300 جىل، مىنە، ۇرەيمەن،

ۇيقىعا ەلىم جاتقانمەن،

تيتتەي ءبىر ءۇمىت بولماي تۇر،

ورتا دا كوڭىل تولماي تۇر،

300 جىل مەنى دەمەگەن،

ءتاڭىرىم تاعى قولداي تۇر؟

300 جىل بويى جەركەنەر،

سول ورمان ءبىر كۇن ورتەنەر.

قازاقتىڭ شىنداپ تاڭى اتىپ،

اسىر ساپ ۇرپاق ەركەلەر...

كورسەتپەي جارا، داقتى ولار،

ىدىسقا  ءسويتىپ، اق تولار.

300 جىل بولماي، ءۇش كۇن دە،

ۇلتىما  كەنەت باق قونار...

بۇل تاعدىر نەسىن ۇسىنباق،

تاعى دا جۇرەك قىسىلماق.

قۇتىلعانمەنەن ىزعاردان،

تۇرعان نە اناۋ ىسىلداپ؟..

جۇرەككە تاعى كۇش ءتۇستى،

ءۇمىتىم نەگە بۇك ءتۇستى؟

و قۇداي، ساعان نە جازدىق،

سىنارداي ءبىزدى ءۇستى-ءۇستى؟..

3. بارلىق ادام - ەكى ءجۇزدى مە؟..

ءبىزدىڭ قازاقتا ءبىر كەرەمەت ماقال بار. كوپ جاعدايدا ونىڭ تەرەڭ ماعىناسىنا بويلاي بەرمەيتىنىمىز تاعى بار. ول ماقال:

«قازاقتىڭ ءتىرىسىنىڭ امانى جوق، ءولىسىنىڭ جامانى جوق» دەگەن. شىرقىراعان قىزىل شاقا شىندىقتى بۇدان ارتىق قالاي ايتۋعا بولادى؟

بۇدان شىعاتىن تاعى ءبىر قورىتىندى: ءار پەندەنىڭ ەكى ءتۇرى، بولمىسى، مىنەزى بار دەگەندى اڭعارۋ قيىن ەمەس. قۇدايعا بارابار، كورگەن ادام كەلبەتىنە، ويىنىڭ تەرەڭدىگىنە ءتانتى بولاتىن كەرەمەت تۇلعالار بولادى. ال سول «ۇلىلاردىڭ» كوبىنىڭ باسقا جاعدايدا مۇلدەم باسقا پەندە ەكەنىن نەگە ەستەن شىعارامىز؟..

ءيا، ادام بالاسى دا اسپانداعى ايدىڭ بەتى سياقتى ءبىر بەتى اق، ءبىر بەتى قارا بولىپ كەلەتىنىن نەگە مويىنداعىمىز كەلمەيدى؟

ءالى ادام مىنەزى قالىپتاسا قويماعان: ءسابي، بالا، بوزبالا، ءتىپتى، جىگىت پەن بويجەتكەن شاقتا ادامنىڭ ءبارى تاپ-تازا ءموپ-ءمولدىر بولىپ كەلەتىنىن دە ەستەن شىعارماعان ابزال. بالەنىڭ ءبارى اقىل تولىسقان، «بار» مەن «جوقتى» تانىعان تۇستا شىعادى.

باسقاشا ايتقاندا، ءبىز «جاقسى» ادامدى دا، «جامان» ادامدى دا ءوزىمىز قولدان كوبىنە قيالىمىزدان جاساپ الامىز. دالىرەك سيپاتتاساق، ءوزىمىز ويدان قۇراعان وتىرىككە ءوزىمىز سەنىپ قالامىز.

سوندا بارلىق ادام ەكى ءجۇزدى بولىپ شىققانى ما؟..

مىنە، مىنا جالعاننىڭ ناعىز اششى شىندىعى دەپ وسىنى ايتۋىمىز كەرەك سياقتى...

4. تەكسىزدەر - كىم ەكەن؟..

تەكسىزدىك - جاماندىق بىتكەننىڭ زورى ەكەن،

ءبىر ۇلتتىڭ قازىلعان كورى مەن ورى ەكەن...

تەكسىزدەن - تەكسىزگە بۇيىرسا ول بيلىك

سول ۇلتتىڭ قايناعان سورى ەكەن!

ءبىر ويلى قالماستان اقىلدى، ەرىكتى،

تەكسىزگە امالسىز تىزگىندى بەرىپتى...

بۇل قازاق - ءدال سونىڭ اۋمايتىن ءوزىنىڭ،

تۇرىنە، بار بولمىس كەبىنە ەنىپتى.

قازاقتا تەكسىزدەر - ءشۇرشىتتىڭ قالدىعى،

تەكسىزدەر - جىلاننان قورلانىپ قاڭعىدى. 

تەكسىزدەر - قالاي دا قاپىسىن جىبەرمەي،

ءبىر كۇنى كىرەتىن تەسىكتى اڭدىدى.

ول يتتەر - قالاي دا  تۇساۋ بوپ اساۋعا،

ۇرلاۋدا، توناۋدا، توقتاۋسىز اساۋدا...

مىنە، سول تەكسىزدەر ءماز بولىپ، ماسايراپ،

ۇلتىمدى بۇعاۋلاپ، مازاعى جاساۋدا...

***

...مەن سەنەم، باعىمىز قونادى اينالىپ،

ەشقاشان جاتۋعا بولمايدى جايلانىپ...

بۇگىندە تەكسىزدەن قۇتىلار كۇن جاقىن،

سوندىقتان جاسى ما، ءجۇنجى مە، قايران ۇلت!..

5. قازاق - «جاقسى» ۇلت پا، جوق «جامان» ۇلت پا؟»

ءبىزدىڭ قازاقتىڭ «جاقسىسى» كوپ پە، جوق، «جامانى» كوپ پە؟

الدىنداعى ەكى دارىسىمدەگىدەي قازاقتىڭ بۇل ەكى قىرىن پايىزعا بولمەيمىن. مەنىڭشە، قازاقتىڭ «جامانىنان» «جاقسىسى» كوپ.

سونىمەن بىرگە ءبىزدىڭ قازاق ەكى جاعىمىزداعىلار سياقتى «قانىشەر»، «جاۋىز» ۇلت ەمەس. اق كوڭىل، اشىق، ءسال ماقتانشاقتاۋ، تىم قوناقجاي، ءوزى وتىرعان ءتورى مەن توسەگىن جاۋى بولسا دا «قوناق» دەپ سىيلاي سالاتىن، بالالارىنا قيماعان ءدامدىسىن قوناعىنان ايامايتىن، قىزىل سوزگە قۇمار، ەشكىمنىڭ كوڭىلىن قالدىرعىسى كەلمەيتىن اسا كەڭ ۇلت.

جەر بەتىندە قازاقتاي دارحان ۇلت جوق دەسە دە بولادى. ال، قازاقتىڭ وسى مولىنان پىشىلگەن كەڭ پەيىلدىلىگى ءوزىنىڭ «باعى ما؟»، جوق، «سورى ما؟»

بۇل، مۇلدەم باسقا اڭگىمە...

جۇماش كوكبورى

Abai.kz