Zaman talabynan tuyndaghan

HÝII-ghasyrda qazaq handyghyna jan-jaqtan qaupip tónip, elding auyzbirligi әlsirey bastaydy. Osy tústa Tәuke han handyqty nyghaytugha kýsh saldy. Búl ýshin myqty biylik pen birlikti qamtamasyz ete alatyn jana zandar jýiesi qajet boldy. Tәuke han qazaq halqynyng ejelden kele jatqan dәstýrli әdep-ghúryptary men ózinen búrynghy handardyng túsynda qabyldanghan «Qasym hannyng qasqa joly» men «Esim hannyng eski jolyn» negizge alyp, jana zang jýiesin jaryqqa shyghardy. Kýltóbening basynda Tóle bi, Qazybek bi, Áyteke biyler bas qosyp, «Tәuke hannyng Jeti jarghysy» degen ataugha ie bolghan zandar jiyntyghyn qabyldady. 

2.Jarghy jeti jana tarmaghymen erekshelengen 

«Jeti jarghynyn» tolyq núsqasy saqtalmaghan. Onyng ýzindilerin K.Shýkirәliyevting (1804), Ya.Gaverdovskiyding (1806), A.Levshinning (1832) jazbalarynan oqugha bolady. Sonday-aq, N.Grodekov, L. A. Slovohotov, A. P. Chuloshnikov tәrizdi orys ghalymdarynyng zertteuleri shejireshi Á.Qaynarbayúlynan alynghan núsqagha jaqyn keledi. Atalghan núsqada Jeti jarghynyng ataluy Tәuke han engizgen jeti ózgeriske baylanysty degen tújyrym jasalynghan. Búl ózgeristerde tóreler men qojalargha erekshe qúqyq beru arqyly biylikti nyghaytu maqsaty kózdelgeni aiqyn bayqalady. 

3. Saylaugha qaru asynyp kelu mindettelgen 

«Jeti jarghy» zandar jinaghy negizinde qazaqtyng taypa, ru basylary jylyna bir ret jinalghan. Búl jiyndarda memleketting syrtqy jәne ishki jaghdayyna baylanysty mәseleler dauys beru negizinde sheshildi. Jiyngha qaru asynyp kelgen azamattardyng ghana dauys beru qúqyqtary boldy. Sonymen birge qaru ústap kelgen azamat jylyna óz baylyghynyng jiyrmadan bir bóligin salyq retinde memleketke beruge mindetteldi. Jiyngha qatysushy әr rudyng óz tanbasy boldy. Búl tanbalar qúryltayda memlekettik rәmiz dәrejesinde bekitildi. 

4. Tórt týlik malmen qún tólegen 

Jazalaudyng eng kóp taralghan týri — qún tóleu bolghan. Qylmyskerding jәne ólgen adamnyng әleumettik jaghdayyna baylanysty qún mólsheri ózgerip otyrghan. Mysaly, ólgen er adamnyng qúny 1000 qoy bolsa, әiel adamnyng qúny 500 qoy bolghan. Ólgen adamnyng әleumettik jaghdayy eskerilgen, aqsýiek bolsa qún mólsheri jeti ese ósken, yaghny súltan nemese qoja túqymynan óltirilgenderge jeti adamnyng qúnyn tólegen. «Súltan» nemese «qojagha» til tiygizgeni ýshin 9 mal, qol júmsaghany ýshin 27 mal tólenetin boldy. Qúldyng qúny býrkitting nemese tazy itting qúnymen tenesken. Dene mýshelerine zaqym keltirgen qylmysker-de belgili mólsherde qún tólegen. Atap aitqanda, bas barmaq — 100 qoy, shynashaq 20 qoy bolghan. Úrlyq jasalghan kezde úrlanghan zattyng qúny iyesine «ýsh toghyz» etip qaytarylghan. Mysaly, úrlanghan 100 týie 300 jylqygha nemese 1000 qoygha tenelgen. Búl baptardan biz «Jeti jarghygha» say qylmys istegen әr әleumettik taptyng qúqyqtary zandastyrylghanyn kóremiz. 

5. Auyr qylmys jasaghan adam ólim jazasyna kesilgen 

«Jeti jarghyda» qylmysty is-qúqyq normalaryna ýlken oryn bólingen. Qylmys retine: kisi óltiru, mertiktiru, әieldi zorlau, soqqygha jyghu, qorlau, úrlyq isteu jәne taghy basqalary jatqan. Kinәliler jasaghan qylmys-dengeyine say әrtýrli jazagha kesilgen. Búl jinaqta «qangha qan» zany saqtaldy. Ólim jazasynyng eki týri bolghan: dargha asu jәne tas atyp óltiru. Sonday-aq, memleket ishindegi býlikshiler men satqyndar ólim jazasyna kesilgen. 

6. Qylmystyq isterdi biyler soty qaraghan 

Biyler soty barysynda eki jaq kelisui boyynsha ólim jazasyn qún tóleumen almastyrugha mýmkindik bolghan. Qún tóleu tórt jaghdayda rәsimdengen. Olar: eger әieli kýieuin óltirse jәne kýieuining tuystary ony keshirmegen jaghdayda; eger әiel nekesiz tughan balasyn óltirgen jaghdayda; júbaylar arasyndaghy «kózge shóp salushylyq» dәleldengen jaghdayda; «qúdaygha til tiygizgeni anyqtalghan jaghdayda». Al, әkesine qol júmsaghan úl balany qara siyrgha teris otyrghyzyp masqaralaghan. Ata-anasyna dauys kótergen qyz balanyng jazasyn sheshesi sheshken. 

7. «Jeti jarghy» HIH ghasyrdyng ortasyna deyin qoldanylghan 

«Jeti jarghyny» qazaq halqy HIH ghasyrdyng ortasyna deyin paydalanyp keldi. Al keybir zandar Qazan tónkerisine deyin qoldanyldy. Jogharyda atap ótkenimizdey, bizding zamanymyzgha «Jeti jarghynyn» týpnúsqasy jetken joq. Alghash ret orys ghalymy G. Spasskiy jappas ruynyng starshyny Kýbek Shýkiraliyevting mәlimetteri negizinde «Jeti jarghynyn»11 ýzindisin 1820-shy jyly «Sibirskiy vestniyk» baspasózining betinde jariyalady. «Jeti jarghynyn» ekinshi núsqasy (34 ýzindi) A.Levshinning zertteulerinde beriledi. Búl núsqalar «Jeti jarghy» jaryqqa shyqqannan keyin 100 jyldan song halyq auyz әdebiyeti janrynda jariyalanghan.

Avtory: Gýljanat ÁBDIMOMYNOVA

el.kz