Senbi, 23 Qarasha 2024
Alashorda 8492 0 pikir 28 Qarasha, 2016 saghat 11:10

Túrsyn JÚRTBAY. MÚHTAR MEN KÁMILANYNG TOYY (jalghasy)

Jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng (surette) «Besigindi týze!..» kitabynyng jalghasy. Ótken bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

Shynghys bolysynyng azamaty, qart pedagog Núrpeyis Ysmaghúlov:

“1919 jyl. Semeyding búrqyraghan borany, ysqyrghan ayazy bet qaratpay túrghan kez. Aqtar men qyzyldardyng shayqasy qyzu jýrip jatqan. Ataman Annenkov toby Semeyden shúbyra qashyp Janasemeyge toqtaghan. Ertisting múzy qatsa da, eki qalynyng qatynasy joqtyng qasy. Beysauat jýrgenderdi kórse-aq aqtar jaghy ústap alyp atyp tastaydy, nemese eshkimge kórsetpey qamap qoyady. Osynday jaghdayda Janasemeyde túratyn oqyghan qazaq jastary kýpi tymaq kiyip jasyrynyp, Semeyge (qyzyldargha) ketip jatty. Sonday jastardyng bir toby songhy jyldary Abay muzeyi bolyp kelgen ýidi panalady. Basshysy – Múhan.

Olar Janasemeyde qalghan joldas-joralarynyng jaqyn tuystarynyng habaryn bilu ýshin qyrdan kelgen eleusiz ýsh-tórt adamdy Janasemeyge júmsap otyratyn. Sonyng biri men, endi – Júmaghaly Omarov (1975 jyly qaytys boldy).

Bir kýni Janasemeydegi ýiine jasyrynyp kelip, kesh qaranghysynda qalagha qaytyp bara jatqan Ydyrys Mústambaevty bir saudagerding ymdauymen aq jendetter ústap aldy da, ózderining shtaby ornalasqan Dýisekening ýiine aparyp jauyp qoydy. Sonynan birge barghan Mústambay aqsaqaldy úryp-soghyp quyp jiberedi. Artynan barghan әielderge “ol múnda joq, biz bilmeymiz” dep jauap bermey qoyady. Osydan birer kýn búryn Qabdolla Qosqaev pen Ghalymjan (úmytpasam) Ýisinbaev degen múghalimderdi mektepten ústap alyp, aralgha aparyp atyp tastaghan. Sondyqtan da biz Ydyrystyng jayyn biluge asyqtyq. Tanerteng elen-alanda eki adam jasyryn kelip astynghy ýiding terezesinen qarasaq, Ydyrys sonda eken. Bizdi kóre sala sausaghymen terezining әinegine “Múhtar” dep jazdy da, qolymen soghan bar degendey isharat etti.

Biz kelsek, Múhang úzyn oryndyqtyng ýstinde ayaghyn kósile salyp otyr eken. Tegi, sonda kiyimsheng úiyqtap otyrghangha úqsaydy. Bizdin mәn-jaydy súrady. Sóitkenshe, qaydan shyqqandaryn bilmeymin, bes-alty jas jigit kelip ýiirile qaldy. Múhang shashyn sipap biraz ýndemey otyrdy da, joldastaryna qaray sóilep ketti. Sol kezde óz attaryn jasyryp bir-birin Búirabas, Tayshúbar, Taymas Tapal, Qaytpas qara, taghy sol siyaqty ataytyn.

– Qaytpas qara ekeumiz týngi saghat 3-te qayttyq. Armanymyzdy, tilegimizdi tolyq bayandadyq. Jaqsy tyndady, jyly sóilesti. Bolishevikter bizdi Annenkovtyng jemtigi qylmaydy. Jazyqsyz momyn halqymyzdy qorghaydy. Biz oghan senip qayttyq. Senetin dәlelimiz bylay, - dedi de, odan әri oryssha sóilep ketti Múhan. Sóitip, jastar Ydyrysty bosatu ýshin bolishevikter kómegine sýienbek boldy.

– Asyqpay, saspay, jýgirmey jýrinder, - dedi bizge Múhan. – Ar jaqqa baryndar. Músekeng aqsaqal Dýiseke ýiining manynan biz barghansha ketpesin. Ydyrysty ol ýiden әketse, qayda aparghanyn anyqtap bilip qalsyn. Kóp keshikpey bolishevik joldastardan soldat alyp biz de jetemiz. Qyzyldardyng kómeginsiz ony bosatu qoldan kelmeydi. Biz turaly eshkimge jón aitpandar.

Shynynda da, osylay boldy. Múhang bastaghan jastar qyzyldardyng kýshimen Ydyrysty bosatyp aldy”.

Qystyng alghashqy kýni, yaghny jeltoqsannyng I kýni qala aqtardan tolyq tazaryp, әskery radiostansiya arqyly: “Joldastar, jauap berinizder! Men – kóterilisshil Sovettik Semeymin. Shúghyl baylanys qajet. Tótenshe habar bar. Jauap berinizder, estip túrsyzdar ma? Barlyq komandarmgha! Semeyden. Baylanys qajet. Generaldardyng ókimeti qúlady. Operasiya ayaqtalghan joq. Shúghyl kómek kerek. Semeyding әskeriy-revolusiyalyq shtaby”- dep Qyzyl armiya qúramyna habar berdi. 18 jeltoqsanda oblystyq revolusiyalyq komiytet qúrylyp, “RSFSR konstitusiyasynyng negizinde sovet qúrylghansha azamattyq ókimet oblrevkomnyng qolyna kóshirildi”- dep №1 búiryqty jariyalady. №2 búiryq – auyl, seloda revolusiyalyq komiytetterdi úiymdastyru turaly boldy. “Stepnaya pravda” gazeti: “...Músylman túrghyndarynyn, sovettik rossiyanyng júmysshy-sharua ókimetin tolyq qoldaytyndyghy әri yrzalyghy bayqaldy. Kolchak qoljaulyqtarynyng qanauy men talauyna týsken músylman júrtshylyghy kimning shyn dos, kimning jau ekenine qazir kózi jetip otyr”,- dep jazdy.

Qazaq halqynyng ayauly úldarynyng biri, eli ýshin ýsh ret týrmening esigin ashap ólim qaqpasynan qaytqan Álimhan Ermekov te sol dýrmekte auyr syndy Múhtarmen birge basynan keshti.

– “IYә, ol shynynda da qauyrt ta, qauipti kez edi. Aq-qazaqtar beybit elge qyrghisha tiyip qútyrynyp túrghan. Eng aldymen oqyghan azamattardy óltiretin. Mine, osynday tústa aq terrordan qashyp uaqytsha Semeyden ketuge, auyl-auyldargha bas saughalaugha tura keldi. Sodan auylda bir-birimizben habarlasyp Semeyge jasyryn keluge keltistik te men jolgha shyqtym. Qala manynda bir ýige týn jamylyp úrlanyp keldim. Sóitsem men keler aldyna ghana osy auylgha “pikarilar” – qazaq oqyghandaryn qúrtugha arnalghan aq-qazaqtar otryady kelip ketken eken. Qaladaghy Múhtargha habar berip Semeyge barugha bola ma dep súradym. Múhtar maghan habar jiberip:

– Sizge kel dep te, kelme dep te aita almaymyn. Kel deyin desem jazatayym pikarilargha úshyrasanyz ol orny tolmas qaza. Al kelme desem – júmys kóp, bir ózim ýlgere alatyn emespin. Qalagha Sibir revkomynyng mýshesi bolishevik Qosarev keldi. Semeyde gubkom qúrylatyn týri bar, - depti.

...Sodan men shópshi qazaqtyng kiyimin auystyryp qalagha keldim. Ertenine revkom ókiline baryp jolyghyp sóilestik. (Búl belgili revolusioner Qosarevting әkesi bolatyn.) Sodan keyin bolisheviktermen birigip portqa baryp Semey júmysshylarynyng revolusiyalyq komiytetin sayladyq. Oghan men mýshe bolyp endim. Osylaysha bolishevikter platformasyna birjolata óttim. Alashorda komiytetindegi әriptesterime: «Biz kommunist partiyasyna mýshe bolugha tiyispiz. Sonda ghana halyq qamyn shyn oilaytyn bolamyz», - dedim. Olardyng bir toby meni qoldady da, ekinshi toby: «partiyagha mýshe bolmay-aq halyq baqyty ýshin kýresuge bolady. Óitkeni mýshe bop engen son, bizdermen qazaq halqynyng naghyz ókilderi retinde olar sanaspay ketui mýmkin», -dedi».

Aq pen qyzyldyng ayaghynda taptalghan qazaq halqynyng taghdyrynyng qyl ýstinde túrghan shaghy edi. On altynshy jyldyng qyrghynynan jýregi shaylyqqan qalyng elding qayghy-qasiretine em bolu ýshin basyn bәigege tigip qalada qalghan Múhtardyng jastyq shaghyndaghy osynau erligine sýiinesin. Álimhan Ermekovting qystalang kezde jarq ete qalghan sәulening úshyn ústap bolishevikter partiyasyna ótu turaly úsynysyn Múhtar da qabyldady. Halyq múny ýshin qaruly kýshke arqa sýiegisi keldi. Odan basqa aila-amal joq edi. Odan bas tartqandardy da týsinuge bolady. Olar bir iydeologiyanyng qolshoqpary boludan saqtandy. Keyin Álimhannyng búl úsynysyn: «Alashordashylar» partiyany ishten irituge әrekettendi»- dep baybalam salyp, olardy jappay jazalaugha kóshti, «Týrkiyanyn, Japoniyanyn, Aghylshynnyn, keyin Nemisting shpiondary»- dep óneshi ýzilgenshe aiqaylady. Aqan – Ahmet Baytúrsynov aitqanday, «Búl elder ózining is-әreketi ýshin qazaqpen aqyldaspaytyn». Ony bile túrsa da, әiteuir qaralaytyn adamgha min tabylatyn.

Biraq ta múnday qauip-qaterdi oilamady, oilaugha mýmkindikteri de bolmady. 1920 jyly 5 aqpanda guberniyalyq revolusiyalyq komiyteti burosynyng sheshimi boyynsha qazaq bólimi ashyldy. Partiya-sovet qyzmetkerlerin dayarlaytyn ýsh ailyq kurs qúryldy. Jergilikti oqyghan azamattar basshylyq qyzmetke tartyldy.

1919 jyl. Jeltoqsan, Ishmúhamet Alin – Múhtardyng inisi Ahmet Áuezovpen 5 klastyq orys mektebin, múghalimder gimnaziyasyn birge oqyghan: «Jazushylyqpen qosa Múhtar qoghamdyq, memlekettik júmysqa da ýnemi aralasty. 1919 jyly 1 jeltoqsanda aqtar quylyp, Semey qalasynda sovet ókimeti qayta ornady. Guberniyalyq revolusiyalyq komiytet (gubrevkom) qúryldy. Onyng janynan qazaq júmystaryn basqaratyn bólim (kirot delupravleniye) ashyldy da, onyng mengerushiligine Múhtar taghayyndaldy.

Múhtardyng bedeli júrtshylyq arasynda kýnnen-kýnge óse týsti. Semey guberniyasynyng jeri aqtardan týgeldey tazartylghannan keyin, 1920 jyly aqpanda Semeyde Qúryltay sezi ashyldy. Ol kezde Semey jәne Aqmola guberniyalary Omby qalasyndaghy Sibiri ólkelik revolusiyalyq komiytetine (Sibrevkom) baghynatyn. Sezge Sibrevkomnyng qazaq, tatar bólimining mengerushisi Samat Sharafutdinov degen kisi ókil retinde qatysty.

Sezd eki tilde jýrgizildi. Múhtar sezding prezidiumyna saylanghan edi. Sharafutdinov qazaqsha sózge shorqaq bolghandyqtan, jogharyda aitylghan mәseleler jóninde týsinikterdi Múhtar bayandap túrdy. Delegattardyng súraqtaryna da jauapty sol berdi.

Momynbay bolysynan kelgen (qazirgi Pavlodar oblysy, Lebyajy audany) ókil Asylbek Ázbaevtyn: «Myna búirabas qara tory jigiting – súmdyq qoy! Alysqa barady! Baqytty bol, jolyng ongharylsyn, qazaqtyng qara balasy!»- dep sýiine aitqan sózi mening esimde jaqsy saqtalypty. Osynau erkelete aitylghan sýiinishti sózding Múhtargha jarasa ketkeni sonday, sezden keyin de ony dos-qúrdastary úzaq uaqyt «Qara bala» dep atap jýrdi».

Sol kýnderi Múhtar bolishevikter partiyasyna qabyldandy. Kenes ókimetining eng zәru mәselesi – kadr, onyng ishinde últ mamandary boldy. Qater tóngen qarbalas tústa olar qaladan bezip, qyrgha shyghyp ketti. Semey gubkomynyng organy «Qazaq tili» gazeti arqyly Múhtar 1920 jyly 5 qantar kýni «Qazaq oqyghandaryna ashyq hat» jariyalady. Onda óz pikirin:

«Qazaqtyng oqyghany elding qamyn shynymen jeytin bolsa, qay kýnde bolsyn payda keltire alarlyq shaghuly jerin andu kerek emes pe? Qazirgi zaman qazaqtyng basyna kelip túrghan әri eng qiyn, әri eng paydaly jayly zaman, qúr elding múny tyndalmaytyn biren-saran kisining basyna ghana jayly, et azu kelgen zamanda ghana ony isteymin, múny isteymin dep, anyghynda esh nәrseni istey almay, shaghuly zaman kelgende qashyp jýrsek, elding qamy degen sózdi aityp ne kerek. Osy kýnde ne qylsa da oqyghannyng bәri de baryn salyp enbek qylyp, osy ókimetti sendiru kerek. Sonymen býgingi mekeme ataulyda bos qalyp jýrgen qazaqtardyng mún-múqtajyn oryndau kerek. Qashyp-búghudyng eshbir sebebi joq. Sovet ókimeti ýlken jazyghy bar adamdardy da qataryna kirip paydaly qyzmetimdi isteymin dese qumaydy.

Eger qazaq oqyghandary sovet ókimetining qabaghynan qorqyp qashsa, aitatyn sózimiz osy: oqyghannyng qaysysy bolsa da azghantay payda keltire alarlyghy bolsa, tezinen qala-qalagha kelip qyzmetke kiruine kerek. El shaqyryp otyr. Talay-talay paydaly júmystar sheshiluin kýtip dayyn otyr. Qazaqtyng qamyn jeytin oqyghan bolsa, qashqany bolsyn, qashpaghany bolsyn, qyrda bos jýrgenning bәri kelui kerek»,- dep týiindeydi.

1920 jyl. Kóktem. Búl kóktem Múhtardyng jeke basyna este qalarlyqtay ózgeris әkeldi.

Músatay Aqynjanov: «Jazgha salym Múhtar qaladan qaytyp keldi. Múhtardyng auylgha kelui zor meyram boldy. Tek qoja auyldarynyng jastary emes, barlyq bauyr auyldaryng jastary jinalyp qarsy aldy. Jastar ghana emes, bauyrdaghy auyl ýlkenderi de kelip Múhtardan qala әngimelerin sýiip tyndaytyn edi.

1920 jyldyng kóktemi. Shynghys eli tau bauyrynan syrttaghy jaylauyna kóship baryp ornalasa bastaghan kez. Múhtar qasyna ergen on eki adammen jaylaugha attandy. Baratyn auyly – jogharydaghy Qabdesh auyly. Men osy toptyng ishinde әngimeshi jigit qataryndamyn. Al qalghan ony – biri әnshi, biri kýishi, biri oiynshy, endi birazy bәige atymen ardaqtalady. Sol әngimening ayaghy tausylghansha, Ashysudyng jazanyn basyp ótip, Eraly basyna jaqyndap qalyp edik. Erkeqara atyna qamshy tartyp, «Oyboy, bauyrym, Kebek-ay!» – dep, shyghys jaqtaghy kishkene Araltóbege qaray shaba jóneldi. Erigip kele jatqan júrtqa keregi de sol edi, onyng artynan biz de shaptyq. Biz jetkenshe Erkeqara atynan týsip, qúran oqy bastady. Júrttyng bәri tandanyp, biri kýlip, biri súrlanyp túr eken. Jәy shoqyraqpen sonynan kelgen Múhtar ekeuimiz attan týsip jatqanda:

– Erkeqara qúran bilmeytin edi, Búl, tegi, bir kýlkini erte oilap tapqan bolar,-dedi Múhtar. Aytqanynday kelip tyndap túrsaq «Enlik-Kebek» poemasynyng edәuir jerine kelip qalghan eken. Múhtargha qarap:

– Qonyr tóre, han, qajynyng emes, sening qúranyndy oqyp jatyrmyn, – dep júrtty du kýldirdi».

Búl seruenning ózindik sebebi de bar edi. 1919 jyly Múhtardyng aghasy Razaq jәne Abay úrpaqtary Qarauylgha kóship baryp, sonda qystap shyghady. Sol joly Múhtar Kәmilamen taghy da tabysady. Jýrekting eski jarasy qaytadan syzdaydy. Kәmila – ózining naghashysy, tughan sheshesi Marjannyng bauyry Músabay úly Shynybaygha úzatylghan. Janaghy kóktemdegi seruende Kәmilagha jolyghyp ishtey sóz baylasqan siyaqty. Tipti, olardyng kim arqyly baylanys jasaghany da belgili.

Ishaghy (Isjan) Jaghypar qyzy Maghauiya nemeresi: «Uәsiylә tәtem qaytys bolardan búryn Ómirzaq Aghaev degen kisi izdep keldi. Múhana habarlasty. Sóitsek, Kәmila men Múhtardyng alghashqy ghashyq kezinde ekeuining «jengetayy» bolghan adam eken. Múhtar agha ýiine shaqyryp qonaq etip, kostum-shalbar kiygizdi. Ol – Shymkentting Shayan audanynda túratyn. Bir kýtpegen oqigha, sol Ómirzaq Almatygha komandirovkagha kelip, bizding ýige týsti. Kenet qan qysymynan qaytys boldy. Múhana zvondadyq. Bar shyghynyn sol kisi kóterip, óz qolynan qoydy. Basyna eskertkish ornatty. Búl da bir asyl kýnderine degen qúrmeti bolar.

Al, Kәmilanyng kýieui Shynybaydyng qaryndasy Dәmetken Siyrbaeva maghan: «Kәmila bizding ýide kóp túrghan joq. Ol ylghy pәueske minip jýretin. Bizdi: «Ýige baryp kelem» - dep aldap ketti Aqshoqygha. Múhtarmen búryn kelisken ghoy. Aghayym Shynybay keyin Jarmada múghalim qyzgha ýilendi» - dep aityp edi. Abaydyng Kýlbadan degen sýiikti qyzyn bilesiz ghoy. Sonyng qyzy Hadisha Iskakova myna әngimeni maghan syr ghyp aitty. Kamila kýieuinen qashyp kelgen song (soghymdy syltauratyp) biz týni boyy bólmede syrlastyq. Múhtarmen ekeuining arasyna Ómirzaq Aghaev hat tasidy eken. Keyde kýledi, keyde jylaydy. Kýlbadan apam: «Týnde týs kórdim» - dep Múhtardyng Kәmilagha jazghan hatyn aityp beripti. Kәmesh: «Oybay, apa, eshkimge aita kórme týsindi» dep qúshaqtay alypty».

Búl da taghdyrdyng búralang jolynyng bir toraby. Áytpese, qos ghashyqtyng tileuin tilep, basyn qaterge tigip jýrgen pysyq ta epti Ómirzaq kýnderding kýninde, otyz tórt jyldan song jolaushylap jýrip dýniyeden óterin, Múhtardan topyraq búiyraryn kәperine aldy deysing be.

Ýilengennen bastap jyldyng on aiyn qalada ótkizgendikten aralary suyq tartty ma, joq, qúlay sýigen alghashqy mahabbattyng jarasy jazylyp bitpegendikten be, әiteuir Múhtar Qarauylgha kelisimen, aghasy Razaqqa tosyn tilek bildirdi. Áyel tendigining qatty qolgha alynyp, bas erkindigine bostandyq berilgen shaghy edi. Auyl aralay jýrip Kәmilagha jolyghyp, ekeui Túraghúl rúqsat berse, biri – әielinen, biri – kýieuinen ajyrasyp, ýilenuge uәdelesipti. Razaq qatty qinalyp, daghdaryp qalypty. Sebebi: Rayhannyng ghana emes, Múghamila men segiz ailyq Shoqan atty úldyng jaghdayy qabyrghasyna batty. Uәde – ardyng isi. Múhtar qaytpady. Jebireyil arqyly Túraghúlgha jýginip, razylyghyn súraydy.

Mәken Túraghúl qyzy: «Kәmeshting úzatylyp ketken jerinen qaytaryp alu turaly Múhtar Túrash aghagha sóz salypty. Ony Áygerim apam arqyly jetkizipti. Sonda Túrash aghamyz:

– Múhtar, aqyly tolghan, oqyghan azamatsyn. Áyel zatynyng kórkine emes, kóniline ýnil. Osy Kәmesh sening tening emes-au. Men solay topshylaymyn. Sen oqyghansyn. Saghan ilese ala ma. Ózinning bilimine say jar kerek. Men soghan qauiptenem. Tek baqyttaryng ashylsyn, - dedi».

Ádettegidey jaz aiynda emes, kóktemde Qarauylgha demalysqa keluining mәnisi de sol Kamilany barghan jerine qaytaryp alu jәne Rayhan ekeuining nekesin búzu, yaghny búrynghy әielimen zandy týrde ajyrasu bolsa kerek. Ol kezde guberniyany basqaryp otyrghan ókimet adamy ýshin múnday oiyn jýzege asyru onsha qiyndyqqa soqpaytynyn Múhtar, әriyne, bilgen. Adal mahabbatymen qosylu ýshin «qyzmet babyn da paydalanghan». Ol ýshin Múhtar jazyqty emes. Odan basqa amaly da qalmaghan. Búl oqighanyng basy-qasynda bolghan Kәmilanyng әri tuysy, әri qúrbysy Aqylbaydyng nemeresi Qauash Álimqúl qyzy Baymaghambetovanyng (әigili ertegishi Baymaghambetting kelini) hat arqyly joldaghan esteligi mynaday:

«1920 jyly kókek aiynyng ishinde Múhtar Qarauylgha keldi. Sol joly ol bizding ýige týsti. Qasynda bir-eki joldasy bar. Sodan keyin mening shesheme (Aqylbaydyng úly Álimqúldyng әieli): «Bigha jeneshe, men Kәmeshti Aqshoqydan osynda aldyramyn» - dedi... Ýi-ishining bәri aqyldasyp, naghashymyz Saduaqas degen kisige bir at mingizip, bir at jetektetip, Kәmeshti alyp keluge jiberdi. Saduaqas moynyna myltyq asynyp aldy. Kәmeshting qayyn júrty bilip qoyyp, tartyp alugha әrekettense, aibat shegip, qorqytu ýshin solay jasady. Bir tәulikting ishinde Kәmeshting ýstine shapan, basyna tymaq, ayaghyna etik kiygizip, erkekshe kiyindirip alyp keldi. Múhtarlar ony tosyp alyp, biraz uaqyt ótken song Kәmeshting basyn Shynybaydan birjolata sot arqyly bosatyp aldy. Sodan keyin Múhtar shúghyl júmysy boldy da qaytadan qalagha ketti. Kәmeshti mening shesheme tapsyryp: «Bigha jeneshe, men kelgenshe Kәmeshti Aqshoqygha jiberme, óz qolynda, óz ýiinde bolsyn» - dedi.

Eki jaqtyng ong qabaghyn tanytyp, niyetin qabyldaghan song Shynghys bolysynyng «Halbiykesi» (Halyq biyler kenesining bastyghy, sot) revolusiyalyq qozghalysqa belsene aralasqan kórshi Abyraly audanynyng azamaty Jaqsylyq Telenov pen Núrke Tinәlinge ózining tilegin aityp, aryz beredi. Semeyden ertip kelgen eki adamy – osylar bolsa kerek. 1945 jyly Qarauylda Abaydyng jýz jyldyq toyynda aradaghy úzaq ýzilisten song kezdesken Múhtar men Jaqsylyqtyng jylap kórisip, osy oqighany esterine alghandyghy turaly Saparghaly Begalinning esteligi «Mәdeniyet jәne túrmys» jurnalynyng 1977 jylghy № 12 sanynda jariyalandy. Al Núrke Tinәlin Almatyda jetpisinshi jyldary qaytys boldy. Sol Múhtar men Kәmilanyng aryzyn qanaghattandyryp, ekeuining de búrynghy nekelerin búzyp, janadan nekelik beredi.

Múghamila Múhtar qyzy Áuezova: «Búl oqighanyng mәn-maghynasy onsha kónildi emes qoy. Shyndyq ýshin qajet te shyghar. Men ol uaqytta eki ýsh jasta ekemin. Tilim shyghyp, papa, tәtelep jýrippin. Menen bir kishi bauyrym Shoqandy sheshem emshek sýtimen kóteripti. Jasqa tolar-tolmas kezi. Halyq biyi: «úl – әkege, qyz – sheshege barsyn» dep sheshipti. Sheshem Rayhannyng aituy boyynsha, bilgenim mynau. Nekeni búzu turaly ýkim shyqqanda sheshem shymyldyqtyng ishinde jylap otyrypty. «Nege bylay ettin?» - dep súraugha iymenip, әkemnin, betine qaraugha qorghana beripti. «Jazyghym – oqymaghanym. Qala ómirine ylayyq emes shygharmyn» - dep oilapty. Janyna qatty batqany 8 ailyq Shoqannan aiyrylu bolypty. «Shoqan – Múhtardyng ózinen ainymaytyn, mandayy ken, qaryn shashynyng ózi búira, kózi ýlken edi. Meni alyp ketuge alty agham men jengelerim, sheshem keldi. Sheshem betti, aduyn adam edi. Kele barlyghynyng shanyn qaghypty. «Jazyqsyz jiberdin» - dep bidayday quyryp, maghan bergen jasaudyng barlyghyn tiyep jatty. Aghalaryma da namys, órttey tútanyp jýrdi. Abyr-sabyr... Seni kiyindirip (Múghamilany) qoygham. Esi-dertim – Shoqan, qúshaghymnan shyghara almaymyn. Razaq aghanyng ýi-ishi de meni qimaydy. Múhtar onasha túr, eki kózi jasqa tolyp ketipti. Shoqandy ainalyp-tolghanyp jýrgende bayqamappyn. Pәueskege minerde seni bir-aq izdedik... Múhtar bir atqa minipti de, seni aldyna alyp, qu dalagha shaba jónelti. Kóz jazyp qaldyq. Sheshem qamshymen jer sabap qala berdi» - deytin Rayhan sheshem. Ákem meni sodan keyin qalagha әkeldi. Kәmila apaydy kórsetip, «Endi sening shesheng osy, tәtә dep ait» - dedi. Kәmesh tәte – óndi, shashy úzyn, әdemi adam edi. Qolynda erkin óstim. Suretimiz de bar. Shoqan – Razaq aghanyng ýiinde qaldy. Ol kisining balasy kóp edi. Jýrip jýrgen kezinde ish sýziginen qaytys boldy. Tiri jýrse, kim biledi... Rayhan sheshem – úzyn boyly, aqqúba, taldyrmash, ayaly janarly kisi. 1976 jyly Almatyda, ózimning qolymda dýniyeden qaytty. Ýstirt aitsam osy. Qalghanyn qozghap qaytemiz. Taghdyr solay búiyrghan shyghar».

Shyndyqtyng betine tura qarau – qiynnyng kiyny. Keyde adam retinde qinalatynyng da ras. Jany nәzik jandardyng jýregin shymshylaghyng da kelmeydi. Biraq maqsatyna ainalghan kәsibing oghan erik bermeydi. Qysylyp-qymtyryla otyryp Múhtardyng alghashqy nekesi turaly Valentina Nikolaevnanyng esteligin oqyrmannan jasyryp qala almadym. Ol kisi de jasyrmay shyndyqty aitypty.

«Birinshi әielinen Múghashtan basqa Shoqan atty úly bolypty, ol sәby kezinde shetinep ketipti, olar ajyrasqan kezde bala emshekte eken. Balany Mәkejan (Razaqtyng әieli) bauyryna salady, onyng ózining de dәl sonday emshektegi sәbii bar edi. Ekeui de balalardyng sýzek siyaqty júqpaly auruynan qaytys bopty. Múhtar Omarhanúlynyng aituy boyynsha maghan belgili jaylar osy. Men odan búrynghy semiyalyq ómiri turaly súraghan emespin, tipti birinshi әielining atyn da bilmeytinmin, keyin onymen Múghashtyng ýiinde jýzdestim. Múhtar Omarhanúlynyng ýlken qyzy Múghash ol Leningradta oqyp jýrgende Semeyde boldy, bir orys múghalimasy orys tilin ýiretip, mektepke dayyndady, al ol memlekettik bankting qyzmetkeri Ahmetbek Shiykibevtyng ýiinde túrdy, әielining aty Kene edi, olardyng ózderinde bala bolmady. Keyin men Búlarmen Almatyda tanystym. Muzeyge men bergen Múhtar Omarhanúlynyng kishkentay Múghashpen birge týsken suretinde olar da bar. (Aytpaqshy ondaghylardyng kim ekenin bilesing be, – bilmesen, – bәrin de aityp bere alamyn.) Búdan keyingi, ýshinshi jәne songhy әieli men boldym» - dep jazypty Valentina Nikolaevna. Múndaghy «kim ekenin bilesing be?» - dep menzep otyrghany osy surettegi Kәmila bolatyn.

Múhtar qyrdaghy qam-qaraketke qaraylamay, Semeyge shúghyl attanyp ketuining sebebi de bar edi. Shilde aiynda guberniyalyq qúryltay jinalasyna dayyndyq jýrip jatqan bolatyn. Oghan Múhtardyng mindetti týrde qatysuy kerek-tin.

Ishmúhambet Aliyn: «Sol jyly shilde aiynda Kazrevkomnyng mýshesi, soghys komissary Avdeev Orynbordan Semeyge keldi. Jauapty qyzmetkerlermen mәjilis ótkizip. Aldy túrghan mindetterdi týsindirdi. Búl mәjilisti oidaghyday úiymdastyrugha Múhtar da erekshe belsene qatysty. Erteninde keshke qazaq, tatar qyzmetkerleri Avdeevti Janasemeydegi Aqmady Onalbaev degenning ýiine qonaqqa shaqyrdy. Osy qonaqta Ámire Qashaubaev, Temirbolat Arghynbaev jәne Abay auylynyng әnshisi Álmaghambet bolyp, týni boyy әn saldy, dombyra tartty, skripka, garmoni oinady. Soghys komissary Avdeev te Qazaqstan jerinde tughan eken, qazaqsha sóiley biledi. Sondyqtan әngime birynghay qazaq tilinde ótti. Qazaqtyng túnghysh Qúryltay sezine deputattar saylau jóninde Semey gubrevkomynyng janynan saylau komissiyasy qúryldy. Onyng mýshesining biri – Múhtar Áuezov. Saylau ótkizu ýshin bolystargha, uezderge núsqaushy-ýgitshiler jiberildi. 1920 jyly 29 shildede Múhtar qol qoyghan 2373-nomerli mandat boyynsha men de Basqaraghay, Aqqúm bolystaryna kettim. Múhannyng qoly qoyylghan sol mandat qazir Múhtar Áuezov muzeyinde saqtauly.

Semeyding túnghysh uezdik Sovetiter sezi qyrqýiekting basynda boldy. Ol kezde Semey uezine 22 bolys qazaq, 10 bolys orys qaraytyn. Osylardan sezge 190-day ókil jinaldy. Sezd qazaqtyng túnghysh qúryltayyna 10 adam delegat saylady. Onyng biri – Múhtar Áuezov. Biraq ol sol qarsanda auyryp qaldy da, sezge bara almady. Biz Nyghymet Núrmaqov, Ázimbay Lekerov, Mәnnan Túrghanbaev siyaqty birneshe adam Múhtardyng pәterine keldik. Ystyghy qatty kóterilip jatyr eken. Kónilin súraushylargha ol ózining qúryltay sezine bara alghmaghanyna ókinetindigin bildirdi.

Orynborgha 27 qyrkýiek kýni jetip, Nyghymet Núrmaqov arqyly Sәken Seyfullinmen tanystym. Ol Múhtardyng kele almay qalghanyna qatty renjidi. Birin-biri syrttay jaqsy biledi eken».

Osy manyzdy memlekettik sharualardyng qarbalasqa toly qily-qily júmystary Múhtardyng ansay qosylghan adamymen bal aiyn ótkizuge mýmkindik bermedi. Halyq sotynyng ýkimimen zandy týrde búrynghy kýieuimen ajyrassa da, Kәmilanyng auylda tynysh, alansyz ómir sýrui mýmkin emes-tin. Kenes zanyn qyr eli birde moyyndap, birde teris qarap jýrgen kez edi. Onyng ýstine әmengerlikting de, qalynmaldyng da kýshi joyylmaghan bolatyn. Sondyqtan da, jengesi Bighagha Aqshoqydaghy Jebireyilding ýiine Kәmeshti jibertkizbegeni, Razaqty Qarauylgha kóshirip aparuynyng ishki sebebi mynaday: Aqshoqy men Bórili – ordanyng bergi betinde, mamay ruynyng jerimen irgeles. Múhtar mamay júrtyna eki týrli qiyanat jasap otyrghandyqtan (Kәmila sol elding kelini, al shygharghan әieli Rayhan sol elding qyzy) olardan Kәmila neghúrlym alys jerde, qarauylda túrsa, – qauipsiz bolar dep sheship edi. Ári qarauyl júrty – jaylaugha Shynghysqa qaray shyghady, mamaylar kerisinshe shyghystaghy Arqat tauynyng ishine qonystanatyn. Degenmen de kónilining ornyna týspeui oryndy da edi.

Qauash Álimqúl qyzy: «Jer kóktesimen bizding auyl Kәmeshti alyp Kókshening Shymyldyqtauyna jaylaugha shyghyp ketti. Razaqtyng auyly da bizben qatarlasa kóship, qatar qondy. Jaylauda neshe týrli suyq habardy estip. Kәmesh ekeumizding zәremiz úshty. Mamaylardyn: «Jesirimizdi qaytaryndar, әitpese tartyp alamyz. Tipti bolmasa әiteuir bir qyzyn alyp qashyp ketemiz» - degen sәlemin úzyn qúlaqtan ýzbey estip jatyrmyz. Sheshem Kәmila ekeuimizge tamaq orap beredi de, tanerteng erte taugha tyghylugha jiberedi. Sebebi, Kәmeshti tartyp alyp ketedi dep qorqatyn. Sodan Kәmesh ekeumiz taudyng quysynda kýni boyy jatamyz. Men ýiden alghan etti pisirip, shay qaynatyp, qymyz qúiyp, dastarqan jayamyn. Tastyng quysynda otyryp tamaqtanamyz. Ýige qas qarayghanda qaytamyz. Kәmila arabsha jazylghan «Lәili-Mәjnýn» qissasyn oqidy.

Jaz boyy mamaylar jaylaugha kelgen joq. Kýzde «Oyqúdyq» degen ózimizding kýzekke keldik. Razaq ta bizben birge kóshti, qatar qonystandy. «Múhtar keledi» -dep dayyndalyp jatqanda jýzden asa atty adam kelip, eki auyldy malshy kedeyimen qosyp qorshap aldy. Basshysy – Qazanbay degen Daukes adam eken. «Jesirimizdi alamyz. Ne ózge qyzynnyng birin ber» - dep túryp aldy. El adamdary týgel habarlanyp ýlgerdi de, bәri bas qosyp, daudy «tóbeles-janjalsyz bitiremiz» desti. Eki jaq ózara aqyldasyp, bәtuagha kónip, mamay jaghy tynyshtyqpen aulyna qaytty. Ol kýni Kәmeshti bir-eki qyzben basqa ýige tyghyp tastady» - deydi.

Qúryltay sezining saylau komissiyasy saylau qortyndysyn shygharghan song shamamen tamyz aiynyng ortasynda Múhtar Shynghysqa attandy. Onda Kәmilamen ýilenu toyyn jasady. Sol jyly nauryzda «Alash» partiyasynyng qayratkerlerine VSIYK-ting keshirimi jariyalanghan edi. Tynystary sәl de bolsa kenigen olardyng birazy Túraghúl aulymen birge jaylaugha shyghyp, jazday Baqanastyng boyynda demaldy. Tamyzdyng orta túsynda Aqshoqygha, Oiqúdyqqa kýzekke týsedi. El-júrttyng aituynsha Múhtar men Kәmilanyng toyyna Álihan Bókeyhanov, Mirjaqyp Dulatov, Halel Ghabbasov, Daniyal Kәkitayúly, Seyit Toqymbaev, Jýsipbek Aymauytov, Ámire Qashaubaev qatysypty. Keyin «Alash» partiyasynyng qayratkerlerin toyyna shaqyrdy, sonda olardyng jasyryn qúryltayy ótipti-mys, degen jalagha qalatynyn, әriyne, Múhtar bilgen joq. Áyteuir, mamaylar Álimqúl auylyna atoy salghannan keyin Múhtar qalada kóp bógelmegeni. Abay úrpaqtary men Razaqtyng toy qamyna shúghyl kiriskeni anyq.

Qauash Álimqúl qyzy: «Mamaylar bitimmen tarasqannan keyin ile-shala Múhtar da keldi.

Qarqaralydan Ámire Qashaubaev pen Isa Bayzaqov, taghy basqa ónerpaz dostary kelip, toydy dýrildetip ótkizbekshi boldy. Múhtardyng aghasy Razaq alty qanat aq ýy tigip, jeke otau qúrdy. Toy malyn dayyndap, barlyq tuystyryn jinap, qatty dayyndaldy. 1920 jyldyng tamyz aiynda, Abay úrpaqtary men Múhtardyng tuysqandary birigip jasaghan Búl toy erekshe jaqsy, aitarlyqtay qyzyqty bop ótti. Sonynan Múhtardy el-júrt kezektesip shaqyryp, dәm tatqyzdy».

(jalghasy bar)

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1464
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3231
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5338