1991 jylghy 16—jeltoqsanda «Qazaqstan Respublikasynyng Memlekettik tәuelsizdigi turaly» Konstitusiyalyq zany qabyldandy. Tәuelsizdik — tәnirding bizding úrpaqqa bergen ýlken baqyty, halqymyzdyng mәngilik qúndylyghy. Biz býginge deyingi barlyq jetistikterimizge tәuelsizdikting arqasynda qol jetkizdik. Jiyrma jyldan astam uaqyt ishinde elding әl—auqatyn kóterip, tól mәdeniyetimiz ben memlekettik tildi janghyrtu isinde qyruar júmystar jasadyq. Elimizde bilim, ghylym, densaulyq, sport salalary airyqsha damu ýstinde. Tәuelsizdik—bizding en basty iygiligimiz, bagha jetpes qúndylyghymyz. Jas memleket tarihyndaghy jana dәuir dәl osy tәuelsizdikten bastau alady [1].

Qazaq halqynyng egemendikke úmtylghan qadamy sәtimen jýzege asty. Dýniyege jana memleket—Tәuelsiz Qazaqstan Respublikasy, derbes qazaq eli keldi. 1991 jyldyng 17—jeltoqsanynda Almatydaghy Ortalyq alanda Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigi jariyalanuyna jәne 1986 jylghy jeltoqsan oqighasynyng bes jyldyghyna arnalghan miting boly ótti. Jinalghan san myndaghan adamnyng aldyna Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev bylay dep sóz sóiledi: «Derbes memleket qúru qazaq halqynyng ghasyrlar boyy ansaghan armany edi. Mine, endi sol kýnge de jettik... Tәuelsizdik tabaldyryghynda túrghan osy jan tebirenter sәtte qazaq elining erkindigi, bostandyghy jolynda bas tikken azamattardyn, solardyng qatarynda búl kýnge jete almay, tughan Qazaqstannyng egemendi el, tәuelsiz memleket bolghanyn kóre almay ómirden ótken jeltoqsan qúrbandarynyng ruhyna taghzym etip, eske aludy paryz sanaymyn... Tәuelsizdikting bizding bәrimizge artar mindeti mol. Endi enseli el boludyng jolyna shyndap týsuimiz kerek. Áuletimizding asuy da, dәuletimizding tasuy da óz qolymyzda. Ken—baytaq jerimizding baylyghy osy dalanyng týpkilikti halqyna da, taghdyr qosyp birge ómir sýrip jatqan ózge últ ókilderine de molynan jetedi. Ne istesek te aqylmen isteyik, arzan úrangha ermeyik, úshpa sezimge erik bermeyik degim keledi. Ásirese jastar salqynqandylyqtan, ýlkendi syilaudan, sózge toqtaudan ainymasa, qashanda dostyqqa adal bolsa, bauyrmashyl, kenpeyil bolsa, halyqtyng atyna sóz keltiretin ústamsyzdyq ataulydan aulaq jýrse dep tileyik. Tarih kóshi úzaq. Asyqsaq ta aptyqpayyq. Qazaqstannyng kóp últty halqynyng júldyzy joghary bolatynyna, tughan elimizde dәuletti de sәuletti ómir ornaytynyna kәmil senemin» [2, 3 b.].

Qazaqstannyng Tәuelsizdigin resmy týrde en alghash bolyp múhittyng arghy jaghynda jatqan Amerika Qúrama Shtattary moyyndady, ekinshi bolyp aidaharday aibarly Qytay, sonan song Úlybritaniya moyyndady. Onyng artynan Mongholiya, Fransiya, Japoniya, Ontýstik Koreya jәne Iran Islam memleketi moyyndady. Iran — Qazaqstannyng tәuelsizdigin moyyndaghan alghashqy músylman memleketi. Al «Tәuelsizdigimizdi en alghash bolyp bauyrlas Týrkiya memleketi moyyndady» degen sózding aqiqat emestigin bilgenimiz jón. Týrkiya alghash bolyp Qazaqstanda óz elshilin ashty, biraq tәuelsizdigimizdi moyyndauda on jetinshi boldy. Búl derekti elimiz Tәuelsizdik alghannan keyin Syrtqy ister ministrining orynbasary qyzmetin atqarghan, elding syrtqy sayasat tújyrymdamasy avtorlarynyng biri bolghan Vyacheslav Ghizzatov keltirgen. Alghashyqy kýnderi әlemning salmaqty elderi moyyndap, keyinnen basqa da elder moyyndap jatty. Osylaysha әlemdik sayasat arenasynda QAZAQSTAN degen memleket tәi—tәy basty. Nebary birneshe aptanyng ishinde әlemning kóptegen bedeldi elderi Qazaq elining tәuelsizdigin moyyndap, diplomatiyalyq qatynastar bastaldy [3, 58 b.].

AQSh, Qytay, Úlybritaniya, Germaniya, Fransiya, t.b. iri—iri memleketter Qazaqstannyng tәuelsizdigin 1991 jyldyng sonyna deyin moyyndady.

Qazaqstan tәuelsizdik alghannan keyin derbes memleket retinde halyqaralyq arenagha shyqty. 1992 jyly 2 nauryzda BÚÚ-na kirdi. Sonymen qosa Halyqaralyq valuta qoryna, Halyqaralyq rekonstruksiya jәne damu bankisine, Dýniyejýzilik banktin, Halyqaralyq damu assosiasiyasynyn, Investisiyagha kepildik beretin kópjaqty agenttiktin, Investisiyalyq talastardy sheshu jónindegi halyqaralyq ortalyqtyn, dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng mýshesi boldy.

Osydan jiyrma jyl búryn Qazaqstannyng memleketik tәuelsizdigi turaly zang qabyldanghannan keyin ghana halqymyz óz memlekettigin, shynayy tarihy men mәdeniyetin qayta týletuge jigerlene qúlshynyspen kiristi, elding ishki jәne syrtqy sayasatyn, ózimiz búryn ómir sýrgen qoghamnan týbirinen ózgeshe jana, demokratiyalyq qogham qúru prinsipterin derbes aiqyndady. Áriyne, en aldymen búrynghy jýiening qúlauynyng zardaptaryn, әleumettik—ekonomikalaq kýireu men daghdarysty bastan keshirdik. Soghan qaramastan Qazaq memleketi órkendeude óz jolyn taba bilip, órkeniyetke óz ýlesin qosa bastady.

Býgingi kýnde Qazaqstan Respublikasynyng Parlament Senatynyng deputaty, sol uaqyttarda tәuelsiz memleketimizding túnghysh ýkimetining mýshesi, Premier—Ministrding orynbasary qyzmetterin abyroymen atqaryp, halyqymyzdyng senimine kirgen qogham qayratkeri Quanysh Súltanov ózining 2005 jaryq kórgen «Serpindi kezen» atty enbeginde elimizding damu qarqynyna bylaysha bagha beredi: «Quatty sayasi, ekonomikalyq, әleumettik jәne demokratiyalyq qayta qúrular kóp ghasyrlyq tarihymyzdyng qoynauynda ótken zamannyng eshbir kezeninde bolmaghan mýlde jana ýrdis, tyng qúbylys jaghdayynda damyp keledi. Biz sayasy túraqtylyqty saqtap qana qoymay, sonymen birge ony nyghayta týsuge jәne ózimizding qazaqstandyq últaralyq kelisim ýlgisin jasaugha qol jetkizdik. Totalitarlyq jýiening qúldyrauymen birge KSRO—nyng últtyq sayasatynyng tym iydeologiyalandyrylyp jiberilgen, týbirimen qate últtyq strategiyasyn 1986 jylghy Almatydaghy Jeltoqsan kóterilisi ayausyz әshkerlep bergen bolatyn. Sondyqtan ayaghynan endi ghana túrghan Qazaqstan memleketi ýshin mýldem jana ishki sayasat jýrgizui tiyis edi. Osy túrghydan kelgende Qazaqstan últaralyq jәne konfessiyaaralyq qogham qúrudyng tiyimdi jolyn qalyptastyrdy. Bizding Respublika etnosaralyq janjaldardy qazir de, bolashaqta da boldyrmaugha bolatynyn býkil әlemge senimdi týrde dәleldedi. Últaralyq týsinistikting qazaqstandyq modeli qalyptasyp, nәtiyjeli júmys jasap keledi. Ári oghan basqa memleketter de qyzyghushylyqtaryn bildirip otyr. Búl bir ekonomikalyq formasiyadan basqa, ýlken ekonomikalyq qiyndyqtar men әleumettik problemalargha ótuding kezindegi kedergilerge qaramastan adamdar arasyndaghy bir—birine degen senimning bolghandyghynyng jarqyn kórinisi bolyp tabylady» [4, 149 b.].

Tәuelsizdikting alghashqy kýnderinen bastap Respublikanyng sayasy basshylyghy óz azamattarynyng qúqyqtarynyng saqtaluyn qamtamasyz etuge airyqsha nazar audardy. Keshe ghana 30—tamyzda qabyldanghanyna 16 jyl bolghan elimizding Konstitusiyasynda adamdy tegine, әleumettik, lauazymdyq jәne mýliktik jaghdayyna, nәsiline, diny kózqarasyna baylanysty eshqanday kemsituge bolmaytyndaghy anyq aitylghan.

Elimizde Preziydent qyzmetining engiziliui qoghamdyq—sayasy ómirde tereng sayasy reformalar jýrgizuge mýmkindik berdi. Qazaqstanda bir partiyalyq jýiening ornyna kóppartiyalyq jýie qalyptasa bastady. 1996 jyldyng 30—qantarynan bastap eki palataly parlament júmys jasap keledi. Búqaralyq aqparat qúraldaryna erkindik berildi. Tauar tapshylyghy joghalyp, ónim sapasy jaqsardy. Qazaqstan Respublikasynyng azamattary ekonomikalyq erkindikting arqasynda menshik iyelerine ainaldy. 1993 jyly 15—qarashada Últtyq valuta—tenge ainalymgha shyqty. Osy kýnde tengemiz túraqty, senimdi qarjy birligi boldy. Jana Tәuelsiz Qazaqstan Respublikasy halyqtyng jana tiyimdi túrmysyn qalyptastyru jolyndaghy kýrdeli ekonomikalyq reformalardy óte sәtti jýzege asyra aldy. Múnday orasan zor ózgeris onayshylyqpen kelgen joq edi. Jetpis jyldan astam qalyptasqan sanany, dýniyetanymdy ózgertu mindeti de onaygha soqpady. Menshikke qatysty kózqarastyng ózgeruine ómirding ózi týrtki bolghandyqtan, jappay jekeshelendiru ekonomikalyq qayta qúru jolyndaghy alghashqy batyl qadam boldy. Syrtqy saudany odan әri yryqtandyrugha jәne eldi dýniyejýzilik sharuashylyq jýiesine engizuge baghyttalghan syrtqy ekonomikalyq qyzmet reformasy tabysty jýrgizildi. Bank jýiesi batyl týrde reformalandy, halyqtyng bankke degen senimi arty jәne jeke túlghalardyng bank jýiesindegi salymdary túraqty týrde ósti.

Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev elimizding Qaruly Kýshterin qúrdy. BÚÚ-nyng sheshimimen tariyhqa «Beybitshilik missiyasy» retinde engen, Semey yadrolyq poligonyn jabu sekildi ghalamdyq manyzgha iye sharalargha qol jetkizdi.

Elimizdegi asa ózekti әri kezek kýttirmes basty mәselemizding bir bolyp sanalatyn — til sayasatyn tәuelsizdikting alghashqy kýnderinen bastap biz parasatty bayyptylyq tanytyp jýrgizip kele jatyrmyz. Degenmen, Qazaqstan halqy mynany týsinuleri kerek: qazaq tili osy memleketting negizgi qoldanys tili. Búl til osy memleketten basqa eshbir elde damy almaydy, búl tilding basqa Otany joq. Memlekettik sayasatta búl tilge aldaghy uaqytta da basymdylyq beriledi. Qazaqstandy óz Otanym dep esepteytin әrbir azamat búl tildi biluge mindetti. Tipti qazaqstandyq patriotizm bizdi osyghan jeteleui qajet.

Qazaqstan Respublikasyndaghy últ sayasatynyng baghdarlamasy sayasy túraqtylyqtyng kepili bolyp qala bermek. 2030 jylgha deyingi damu strategiyasyndaghy úzaq merzimdi jeti basym baghyttyng ishinde últtyq qauipsizdikten keyingi ekinshi orynda kórsetilgen. Barlyq qazaqstandyqtardyng tendigin qamtamasyz etu ýshin әdilettik prinsip pen últaralyq tatulyq sanasyn qalyptastyru manyzdy. Ol ýshin Qazaqstanda birinshi qazaq halqynyng týpkilikti últtyq mýddeleri dúrys sheshilgende ghana ózge últtar men etnostyq toptardyng damuyna jol salynady. Ár bir azamat Qazaqstan — mening Otanym, mening elim degen úrannyng manayyna toptasuy kerek.

Tәuelsiz damu kezeninde últaralyq kelisimdi saqtau men nyghaytudyng óz elimizge ghana tәn ýlgisi qalyptasty. Osyghan oray Qazaqstan halqy Assambleyasynyng erekshe roli turaly aitpay ketuge bolmaydy. Ol shyn mәninde 16 jyldyq uaqyttan beri ózining basty mindeti, últaralyq qatynastardy ýilestiru ýshin barlyq etnostyq toptardyng mýddesin sәikestendiretin qyzmetti jýzege asyryp kele jatqan qúrylym bolyp tabylady. Qazaqstan Halqy Assambleyasynyng bedeli aitarlyqtay jogharylap, konstitusiyalyq úiymgha ainaldy. Parlamentke óz ókilin jiberuge mýmkindik aldy. Sondyqtan últaralyq kelisimning qazaqstandyq ýlgisi halyqaralyq qoghamdastyqtyng tarapynan joghary baghalanatynyna eshkimdi de tang qaldyrmasy anyq. 2010—jyly Qazaqstannyng EQYÚ-na tabysty tóraghalyq etuine jәrdemi tiygen negizgi derektermen, dәiekterding arasynda elimizding últaralyq jәne dinaralyq kelisim tәjirbiyesi bolghany qúpiya emes. Halqymyzdyng toleranttylyghy men danalyghyna negizdelgen salmaqty memlekettik sayasattyng nәtiyjesinde bizge ótken jyldar bederindegi qanday da bir qiyndyqtargha qaramastan, elimizde últaralyq kelisimdi saqtaugha mýmkindik berdi jәne búl sóz joq, bizding manyzdy strategiyalyq resursymyz. Tek birlik pen túraqtylyq jaghdayynda ghana keleshek damuymyzgha qatysty keng auqymdy mindetter qoya alamyz.

Bolashaqta elimiz әlemdegi bәsekege barynsha qabiletti 50 memleketterding qatarynan oryn alatynyna barlyq qazaqstandyqtar kýmәnsiz senedi. Osynday sekiris jasau ýshin barlyq qoghamdyq resurstardy toptastyru men júmyldyrugha tura keledi. Bay da baquatty Qazaqstan iydeyasy el kenistigindegi ishki últtyq yntymaqtastyqpen tiyimdi birtútas ruhani, mәdeni, ekonomikalyq jәne sayasy jýiening jelisin aiqyndap, olardyng qalyptasuyna on yqpalyn tiygizedi. Qazaqstan Respublikasy TMD memleketteri arasynda birinshi bolyp úzaq merzimge arnalghan strategiyalyq damuy josparyn tandap alghan elding biri boldy. 1997 jyldyng 11 qazanda «Qazaqstan—2030» atty úzaq merzimdi damuy strategiyalyq baghdarlamasyn qabyldady. Memleketting qauipsizdigin qamtamasyz etu ýshin en aldymen kórshiles shet eldermen eki aradaghy shekarany dәiektilikpen bekitti. «Qazaqstan-Qytay memlekettik shekara syzyghyn demarkasiyalau turaly hattamany bekitu» zanyna sәikes 1999 jyly memleket basshylary shekaralyq mәselelerdi tolyq rettep, qújatqa qol qoydy.

Búl kelisim-sharttyng tarihy manyzy erekshe zor edi. Sebebi Qytay 15 memleketpen shektesedi. Olardyng bizden basqa bir de bireuimen Qytaydyng tolyq shekaralyq kelisimi әli joq. Ghasyrdan ghasyrgha sozylghan shekaralyq daugha songhy nýkte qoyyldy. Endi 1782 shaqyrymdyq shekara syzyghyndaghy beldeu halyqaralyq dengeyde moyyndalghan zanmen qorghalady. Al 2005 jyly 18 qantarda әlemdegi en úzyn shekaralyq beldeu bolghan Qazaqstan—Resey shekarasy anyqtalyp, BÚÚ tarapynan moyyndaldy. Qazaqstan-Resey shekaralary qúrlyqtaghy en úzyn shekara bolyp tabylady. Onyng úzyndyghy — 7591 shaqyrymdy qúraydy. Qazaqstan men Resey arasyndaghy shekarany mejeleu siyaqty sayasy salmagha auyr mәsele әlemdik halyqaralyq qúqyqtyq tәjiriybede óte siyrek kezdesedi, soghan qaramastan qysqa uaqyt aralyghynda shekara syzyghynyng barlyq nýkteleri kelistirildi. Qazaqstannyng Respublikasynyng memlekettik shekarasy belgilendi [5, 163 b.].

Elimizde industriyaldyq—innovasiyalyq damu baghdarlamasy qarqyndy týrde jýzege asyrylyp jatyr. Qazaq elining dәl jýreginen, Euraziya kindiginen barsha qazaqstandyqtardyng maqtanyshy әri últtyq jetistigimiz—Astana qalasy boy kóterdi. N.Á. Nazarbaev Qazaqstan Respublikasyn jәne onyng Elordasy—Astanany býkil әlemge pash etti. Elordamyz—respublikanyng bas qalasy—Astana kýnnen—kýnge kórkeyip qanat jayyp keledi. Onyng býgingi beynesining ózi—aq kóz aldymyzgha Euraziyanyng keleshektegi júrtqa mәshhýr shaharyn elestetedi [6, 61 b.].

Tabysty jýrgizilgen syrtqy sayasattaghy jetistikterding arqasynda Qazaqstan Respublikasy BÚÚ, YuNESKO, EQYÚ, IYKÚ sekildi bedeldi halyqaralyq úiymdardyng salmaqty mýshesine ainalyp qana qoymay, memleketaralyq qarym-qatynastarda da elimizding mәrtebesin kóteretin sayasy oqighalargha, tarihy kezenderge de bastamashy boldy. 2010 jyldyng 1–2 jeltoqsanynda Qazaqstan Respublikasynyng tóraghalyghymen EQYÚ—nyng 56 memleketining basshylary elordamyzda bas qosyp, Astana doktrinasynyng birauyzdan qabyldady.

Múnday tarihy manyzy zor oqigha elimizding halyqaralyq dengeydegi talassyz bedelining arqasynda kelgenin jәne qazaq diplomatiyasynyng syrtqy sayasattaghy tabysty enbegining nәtiyjesi dep bilemiz. Ósip-órkendegen jәne quatty Qazaq eli Elbasy bastaghan janghyrulardyng maqsaty men mazmúny bolady. Elimizding nyghayyp halyqaralyq bedelining óskenin kórgen әrbir qazaqstandyqtyng keudesinde maqtanysh sezimi payda bolady. Qazir irgeli tәuelsiz el, demokratiyalyq dәstýrdi berik ústanghan quatty memleket boldyq.

Tarihty jasaytyn túlghalar taghlymy óskeleng úrpaqtyng últ mýddesine qyzmet etuine jol ashyp qana qoymay, әlemdik órkeniyetting damuyna da yqpal etedi. Elimiz tәuelsizdik alghannan keyin Qazaqstan halqy yntymaqtasyp, jalpyúlttyq, últaralyq birlikti nyghaytugha, ruhaniy—mәdeny janghyrugha qol jetkizildi. Qysqa merzim ishinde Tәuelsiz Respublikamyz Kenes imperiyasynan múra bolyp qalghan kóptegen ótkir de ózekti mәselelerding sheshimin tauyp, sayasi, ekonomikalyq jәne әleumettik—mәdeny salalargha da reformalar jýrgizildi.

Paydalanylghan әdebiyetter tizimi:

1. Qazaqstan Respublikasynyng Tәuelsizdik kýni // http: kk.wikipedia.org/wiki

 2. Ayaghan B.Gh., Ábjanov H.M., Mahat D.A. Qazirgi Qazaqstan tarihy. — Almaty: Rariytet, 2010. — 448 b.

3. Súltanov Q. Serpindi kezen. — Astana: Elorda, 2005. — 608 b.

4. Abrahmanov S. Tәuelsizdik shejiresi. — Almaty: Atamúra, 2006. — 392 b.

5. Nazarbaev N.Á. Núr Otannyng damuynda jana beles bastaldy. Memleket basshysy N.Á. Nazarbaevting «Núr Otan» partiyasy Sayasy kenesining keneytilgen otyrysynda sóilegen sózi // Egemen Qazaqstan. — № 21 — 18—qantar. — 2008.

6. Abdulpattaev S. Halyqaralyq qatynastar jәne Qazaqstannyng syrtqy sayasaty. — Almaty: Qarasay, 2006. — 216 b.

Karigulova S.S., oqytushy, № 61 orta mektep, Qaraghandy q.

Derekkózi: e-history.kz

Abai.kz