Narkom N. Ejov pen gensek I. Staliyn

«37» degen qandy sifrdy sovet zamanynda júrt ýreymen, onashada ghana sybyrlasyp atasatyn. Búl jyl halqymyzdyng sanasyna tarihtyng eng qasiretti betterining biri retinde shegelenip jazylyp qoyylghan edi. Búl jyly memlekettik sayasat dәrejesine kóterilgen jappay terror ózining shyrqau shynyna shyqqan-dy. Al memlekettik sayasatty el biyleushi partiyanyng kósemderi  belgilegen bolatyn. Solardyng jetekshiligimen jәne sheber úiymdastyruymen ótken Býkilodaqtyq Kommunistik (bolishevikter) partiyasy Ortalyq   Komiytetining 1937 jylghy aqpan-nauryz Plenumy kenestik qoghamdy «bóten pighyldylardan» keng auqymda tazartu júmysyn – halyqtyng basyna qara búlt ýiirgen nauqandy bastaugha «batasyn» berdi.

Búl partiyalyq forumnyng Ýlken terror tarihyndaghy alatyn orny men mәn-manyzy erekshe.  Ótkenine biyl 80 jyl tolatyn osy jabyq ta qúpiya Plenumnyng stenogrammasymen biz túnghysh ret jarty ghasyrdan astam uaqyt ótkennen son, Kenes Odaghy ydyrap, memlekettik tәuelsizdikke qol jetkennen keyin ghana, Mәskeuden shyghatyn «Voprosy istoriiy» jurnalynyng 1992 jylghy 2–3-sanyndaghy jariyalanym boyynsha tanysqan edik. Plenumnyng kýn tәrtibine mynanday alty mәsele shygharylypty: 1) Buharin men Rykov isi; 2) KSRO Jogharghy Sovetine jana saylau jýiesi boyynsha saylau ótkizuge partiya úiymdaryn   dayyndau jәne partiyalyq-sayasy júmysty tiyisinshe qayta qúru; 3) Buharin men Rykov isi boyynsha qarar jobasyn dayarlaytyn komissiyanyng bayandamasy; 4) japon-nemis-troskister agentterinin  auyr ónerkәsip jәne qatynas joldary halyq komissariattary boyynsha ziyankestik, diyversiyalyq jәne shpiondyq is-әreketterining sabaqtary; 5) japon-nemis-troskister agentterining NKVD boyynsha ziyankestik, diyversiyalyq jәne shpiondyq is-әreketterining sabaqtary; 6) partiyalyq kadrlardyng sayasy tәrbiyesi jәne partiya úiymdaryndaghy troskistermen, ózge de ekijýzdilermen kýres sharalary turaly. Osy belgilengen mәseleler boyynsha jasalghan bayandamalar men jaryssózderding mazmúny Sovet Odaghynda  «diyversant, shpion, ziyankesterdin» tolyp ketkeni, olardyn  elimizdegi eng joghary lauazymdargha jetip alghany jayynda boldy. Resmy bayandamalardy Sayasy Buro mýsheleri: ishki ister halyq komissary N.I. Ejov, Leningrad oblystyq jәne qalalyq partiya komiytetining birinshi hatshysy A.A. Jdanov, KSRO Halyq Komissarlary Kenesining tóraghasy V.M. Molotov jәne Bas hatshy IY.V. Stalin jasady.

Plenum minberine alghashqy mәsele boyynsha bayandamamen  kóterilgen Ejov sózin Ortalyq Komiytetting ótken Plenumynda onshyldardyng antiykenestik úiymy jóninde ózining aitqanyn eske saludan bastady. Cosyn osy antisovettik úiym ortalyghynyng Buharin bastaghan mýsheleri antiykenestik troskiylik-zinovievtik birikken astyrtyn bloktyng jәne osynday troskiylik paralleli ortalyqtyng baryn bilgenin,  osy eki úiymnyng partiya men sovet ýkimetine qarsy kýreste terror, diyversiya, ziyankestik tәsilderge kóshkeninen, troskiylik-zinovievtik bloktyng shetel fashistik interventterining kómegimen KSRO-da kapitalizmdi restavrasiyalaugha baghyttalghan opasyzdyq platformasynan habardar bolghanyn, aqyrynda, olardyng tap sol platformada túryp, óz onshyl úiymynyng antisovettik qyzmetin troskister úiymymen baylanystyrghany jóninde bayandaghanyn aitty.  «Buharin men Rykovqa taghylghan aiyptyng eleuli boluyna baylanysty, – dedi sosyn Ejov, – partiyanyng Ortalyq Komiytetining osydan búrynghy plenumy, Stalin joldastyng úsynysy boyynsha, BK(b)P OK mýsheligine kandidattar Buharin men Rykovtyng naqty aiyptary jónindegi mәseleni osy plenumgha auystyrugha qauly alghan edi». Sol qaulygha sәikes onshyldar úiymynyng qyzmeti jәne oghan  Buharin men Rykovtyng qatystylyghy tergelgende ne anyqtalghany jóninde bas chekist bayandamasynda jýielep bayandap beredi.

 Ejov silteme jasaghan Ortalyq Komiytetting ótken Plenumy 1936 jylghy 4 jәne 7 jeltoqsan kýnderi bolghan eken. Kýn tәrtibine eki mәsele qoyylypty: biri – KSRO-nyng ekinshi Konstitusiyasynyng jobasy turaly, ekinshisi – «Antisovettik, troskistik jәne onshyl úiymdar haqyndaghy»  Ejovtyng bayandamasy.  Alghashqy mәsele 5 jeltoqsanda Jogharghy Sovette stalindik Konstitusiyanyng qabyldanuymen tiyanaqtalghany mәlim, al ekinshi mәseleni talqylau eki kýnge sozyldy. Ejovtyng bayandamasynda «onshyldar» Stalinge jәne basqa da basshylargha qarsy terrorlyq aktilerding dayyndalyp jatqanyn bilgeni jәne sonday әreketterdi maqúldaghany sóz boldy. Buharin múnday aiyptaugha jauap bere kele, Kamenev pen basqa da aiyptalushylardy nege atyp tastaugha asyqtyndar, nege bizben bettestirmedinder degen saual tastady. Staliyn: «Biz obektivti týrde, bayyppen aiqyndap alugha tiyispiz. Bizge shyndyqtan basqa eshtenening keregi joq, eshkimning de bireuding qolynan qaza tabuyna jol bermeymiz. Biz barlyq shyndyqty obektivtilikpen, adal jәne jýrektilikpen ashyp alghymyz keledi. Búl rette bizdi kóz jasymen de, óz-ózine qol salumen de qorqytu mýmkin emes», – dedi. Al  7 jeltoqsandaghy otyrysta Sayasy Buro mýshelerining ózine Buharin men Rykov isi boyynsha habarlama jasaudy tapsyrghanyn, búl eki aiyptalushyny otyrystar arasyndaghy ýzilisterde olargha jala jabushy ýsh tútqynmen bettestirgenderin aitty. «Bizde mynanday pikir qalyptasty, – dedi ol,  – Buharin men Rykovke senimsizdik bildire otyryp, olardy OK qúramynan shygharu kerek bolar.  Bәlkim, búl shara jetkiliksiz bolyp shyghar,  búl sharanyng tym qatal bop qaluy da yqtimal. Sondyqtan Sayasy Buro mýshelerining pikiri mynaghan sayady – Rykov pen  Buharinning isi ayaqtalghan joq dep sanalsyn. Odan әri tekserudi jәne kózbe-kóz bettestirudi jalghastyryp,  sheshim jasau OK-nyng kelesi plenumyna  qaldyrylsyn».  Bas hatshynyng sózine sәikes qauly qabyldandy («Ejovtyng habarlamasy qaperge alynsyn, Stalin joldastyn:  Rykov pen  Buharinning isi ayaqtalghan joq dep sanalsyn degen  úsynysy  qabyldansyn, tekseru jalghastyrylsyn, sheshim qabyldau OK-nyng kelesi plenumyna deyin qaldyrylsyn»). Stalin taghy: «Plenum jayynda gazetterde habarlanbasyn», – degen úsynys (tapsyrma dep úghynyz – B.Q.) bildirdi. Plenum qaulysyna sәikes, VChK-OGPU-NKVD bop damyghan qúpiya polisiya nysanaly tergeuin jalghastyrdy...

Buharin men Rykov taghdyry Ortalyq Komiytetting 1937 jylghy 23 aqpan – 3 nauryz aralyghynda ótken  plenumynda sheshildi. Búl plenumdaghy bayandamasynda Ejov ózining arnayy kensesi jýrgizgen tergeu júmystarynyng materialdary men qújattargha sýiene otyryp, onshyldardyng antiykenestik úiymynyng payda boluyn jәne damuyn ýsh kezenge jiktegen-di. Birinshi kezeng retinde 1924–1927 jyldardy atady. Búl kezde bir jaghynan Buharinning mektepsymaqtary, ekinshi jaghynan Tomskiyding tred-ngnionistik baghyttaghy kәsipodaqshyldary týrinde onshyldar úiymy tudy dedi ol. 1927–1930 jyldarghy ekinshi kezende Buharinning mektepsymaqtaryna, kәsipodaqshyldargha kenestik apparattaghy Rykov, kәsipodaqtaghy Tomskiy, Mәskeu partiya úiymyndaghy Uglanov bastaghan barlyq opportunistik toptar aghylghanyn aitty. Olardyng bәri 1928 jylghy mausymdaghy OK plenumyna deyin óz platformasy, ishkifraksiyalyq tәrtibi jәne ortalyqtandyrylghan basshylyghy bar kәdimgidey úiysqan fraksiya qúrghan eken. 1930–1937 jyldarghy ýshinshi kezende onshyldar úiymy óz kózqarastaryn ashyq qorghaudan bas tartty da, partiya baghytyna, partiya basshylyghyna óz qatynastaryn ekijýzdilikpen kólegeylep, astyrtyn júmysqa ketti, birtindep terror taktikasyna, derevnyada kóterilis úiymdastyru, ereuilder úiymdastyru, aqyrynda halyq sharuashylyghynda diyversiyalar men ziyankestik qyzmetter jýrgizuge auysty dedi. Sodan tuyndatyp, «japon-german-troskiyshilder agentterining ziyankestik qyzmetinen, diyversiyalarynan jәne shpiondyqtarynan tuyndaytyn sabaqtardy» taratyp bayandady. Buharin búrynghy solshyldardy – troskiyshilder men zinovievshilderdi, sonday-aq «onshyl-auytqushylardy» biriktirudi kózdegen «onshyl-solshyl» oppozisiya qúrmaq boldy, Stalinge qarsy terror  jasaudy astyrtyn týrde josparlady dep aiyp  taqty. Ejov osylay bastap bergen terror taqyryby Jdanovtyng partiyalyq, Molotovtyng ekonomikalyq mәseleler jayyndaghy bayandamalarynda da qauzaldy. Alghashqysy partiyadan shygharudyng búrys tәsilderi, ekinshisi ziyankestikter men diyversiyalar turaly әngimeledi. Al Stalin «Partiya júmysyndaghy kemshilikter jәne troskiyshilder men ózge de ekijýzdilerdi joy sharalary turaly» bayandama jasap,  sosialistik qúrylys barysynda taptyq kýresting shiyelenise týsetini jayyndaghy búrynyraq tújyrymdaghan doktrinasyn qaytalady. Ol óz sózinde «halyq jaularynyng ekijýzdilikke salynatyny», sonday jymysqy әreketpen «bolisheviyk, partiyashyl bolghansyp» qúbylatyny, «bizding senimimizge kiru ýshin, bizding úiymdarymyzgha ózderine jol ashu ýshin» shyn kelbetterin kórsetpey, týpki niyetin býrkep aldausyratatatyny jayyndaghy   alghashqy eleuli eskertu «Kirov joldasty qaskýnemdikpen óltiru»  oqighasymen jasalghanyn aityp ótti. «Qazirgi ziyankester men diyversanttar, troskister – kóp bóligi partiyashyl, qaltasynda partiya biyleti bar adamdar, yaghni, formalidy týrde bizge bóten emes adamdar» dedi. Solardyng «sovet ókimetine dos bolyp kórinip,  bizding adamdardy sayasy túrghyda aldaytynyn, senimdi asyra paydalanyp, ýn-týnsiz ziyankestik jasaytynyn jәne bizding memlekettik qúpiyalarymyzdy ashyp jatqanyn» atap aitty. Ayyptalushy Buharin qorghanghan sózinde ózine terrorshyldyq qyzmetpen shúghyldandy degen derekterding NKVD tergeushileri úryp-soqqylap moyyndatuy saldarynan payda bolghanyn aityp, jala dep mәlimdegen edi. Onyng búl mәlimdemesi Stalin tarapynan – «sovettik qúrylysty qaralaushylyq», al jalagha qarsylyq bildirip ashtyq jariyalauy – «troskiyshildik әdis» dep baghalandy. Talqylaulardan keyin, 27 aqpanda, Ejovtyng bayandamasy boyynsha: «1) Buharin men Rykov BK(b)P OK mýsheligine kandidattar qúramynan jәne BK(b)P qatarynan shygharylsyn; 2) Buharin men Rykov isi  NKVD-gha berilsin», – degen qarar qabyldanyp,  ekeui plenum ýstinde tútqyndaldy...  

BK(b)P Ortalyq Komiytetining 1937 jylghy 23 aqpannan 3 nauryzgha deyin júmys istegen osy Plenumynda Ýlken terrordyng iydeyalyq negizi qalandy. Ejovtyng basshylyghymen ishki ister halyq komissariaty (NKVD) sovet ókimetine qastandyq әreket jasaushylardy әshkereleu men jazalaudyng keng kólemdi josparyn jasap, jýzege asyrudy qolgha aldy. Búl rette jergilikti jerlerdegi basshy qyzmetkerlerding bastamashylyghyn úiymdastyru jәne soghan arqa sýieu tәsili qoldanyldy. NKVD-ning 1937 jylghy 30 shildede shygharylghan әigili № 00447 búiryghy boyynsha «halyq jaularyn» belgili merzim ishinde jazagha tartu ýshin respublikalar men oblystargha týsirilgen  kvota (jospar) da, ony asyra oryndaudy kózdegen jana mindettemeler de tómennen kelgen úsynystar negizinde qalyptastyryldy. Keyingi jyldary mәlim bolghan derekterge qaraghanda, sayasiy-qughyn sýrginge aiyptylardyng bel ortasynda Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy Levon Mirzoyan da jýrgen bop shyqty. L. Mirzoyannyn  Qazaqstandaghy «halyq jaularyn» әshkereleuge belsenuining  bir sebebi ony Ortalyq Komiytetting aqpan-nauryz plenumynda Bas hatshynyng synauynda jatqan ba dersin. Stalin Mirzoyangha kadr sayasaty jóninen syn aitqan edi: «Kadrlardy dúrys tandap alu degen ne... Bolishevikter búl isti bylay týsinedi. Kadrlardy dúrys tandap alu degenimiz qyzmetkerdi, birinshiden, onyng partiya isine berilgendigine, ol sayasy senim artugha túra ma, soghan  qaray, ekinshiden, iskerlik belgilerine, yaghny múnday iske ol jaramdy ma, soghan qarap tandau degen sóz. Búl – týsindirudi qajet etpeytin aksiomalyq ereje. Bizde osy ereje búzyldy. ...Men osy bolisheviktik erejening búzyluyn eki mysalmen kórsetsem deymin, adamdardyng keyde sayasy jәne iskerlik prinsippen emes, jeke tanystyq túrghysynan, jeke basyna berilgendik, dostyq qatynastar túrghysynan, jalpy toghysharlyq sipattaghy belgileri boyynsha, bizding praktikada jol beruge bolmaytyn belgiler boyynsha iriktep alynatynyn kórsetetin mysaldar arqyly ashyp bersem deymin. Mirzoyan joldasty alayyq. Ol Qazaqstanda isteydi, búryn ol úzaq uaqyt Ázirbayjanda istegen, al Ázirbayjannan keyin Oralda istedi. Men oghan: ózinning sonynnan óz dostaryndy Ázirbayjannan da, Oraldan da sýiretkendi qoy, adamdardy Qazaqstannan kóter, Qazaqstandaghy jergilikti adamdardan ózindi oqshaulama dep birneshe ret eskerttim, óitkeni  ózinmen birge Qazaqstanmen týbegeyli baylanysy joq dostaryng men tanystarynnyng tútas bir tobyn Ázirbayjannan әkelu ne degen sóz? Búl sening jergilikti úiymdardan birqatar tәuelsizdik aldyng degen sóz, kerek deseniz, Ortalyq Komiytetten birshama tәuelsizdik aldyng degen sóz. Onyng óz toby bar, mening óz tobym bar, olar mening jeke basyma adal, berilgen».  

Sosyn Mirzoyangha kinә etip taghyp tújyrymdaghan oiyna mysaldar keltirdi: Ontýstik Qazaqstan obkomynyng ORPO (jetekshi partiya organdary bólimi) mengerushisi Badabashiyan – Ázirbayjannan, Qostanay obkomynyng hatshysy Saakyan – Ázirbayjannan, Djata-Goriyskiy (Jetighara) aukomynyng hatshysy Sarkisyan – Ázirbayjannan,  Saysan (?) aukomynyng hatshysy Pouzbikyan – Ázirbayjannan,  Lenin aukomynyng hatshysy Ayrapetyan  – Gruziyadan. «Men OK apparatynyng anyqtamasyn oqyp túrmyn», – dep jalghastyrdy Staliyn. Mirzoyannyng qamqorlyghymen «onda Qarsaqpay audandyq komiytetining hatshysy bolyp Ázirbayjannan aldyrylghan j. Shirazyan otyr, ólkekom ORPO mengerushisi bolyp Bakuden aldyrylghan j. Saumov otyr. Almaty qalasyndaghy Stalin audandyq komiytetining hatshysy bolyp Sarkisova otyr, Almaty qalalyq komiytetining hatshysy Yusupov – búl adamdardyng bәri Bakuden. Qaraghandy obkomynyng hatshysy bop otyrghan Pinhasik Sverdlovskiden aldyrylghan.  Sverdlov degen bireu, qazir Shyghys Qazaqstan obkomynyng hatshysy, ol da Bakuden aldyrylghan.  Aldymen Bakuden Oralgha, sodan song osynda, Qazaqstangha sýirep әkelingen. Almaty obkomynyng hatshysy bolyp Kiyselev otyr, ol da Oraldan alynghan. Soltýstik Qazaqstan obkomynyng tóraghasy bop otyrghan Stepanov Azov-Qaratenizden. Shymkent obkomynyng hatshysy Kuliyev – Ázirbayjannan әkelingen. Qazólkekom Auylsharuashylyq bólimi mengerushisinin  orynbasary bolyp Kamakidze otyr... Oghan belsendi troskizmge qatysy bar degen kýdik keltiriledi. Jalpy, búl adamdardyng bәri aldyrylghan respublikalarynda azdy-kópti kýdikke ilikken. ... Narkomhozdyng orynbasary Rzaev – ÁzGPU-ding búrynghy tóraghasy... Ol da Ázirbayjannan әkelingen. Qazaqstan Sovnarkom (Halkomkenes) Tóraghasynyng orynbasary Aliyev Teymur Ázirbayjannan aldyrylghan.  Gosplan (Memlekettik josparlau komiyteti) Tóraghasynyng orynbasary Baranov  Ázirbayjannan әkelingen. Ol ony әueli Oralgha auystyrghan, sol jaqtan ózimen birge Qazaqstangha әkelgen...    Búl ózi ne nәrsege úqsaydy? Adamdardy osylay irikteuge bola ma eken! Búl qayda aparady, múnda qanday jaqsylyq  boluy mýmkin – men sizderden súraymyn. Men j. Mirzoyangha eskertkenmin, ózindi búlay ústaugha bolmaydy degenmin, kadrlardy jergilikti adamdardan irikteu kerek degenmin. Al ol, kórdinizder me, jeke ózine berilgen adamdardan óz tobyn qúrdy, adamdardy bolisheviktik prinsippen tandaghan joq, al olardyng ishterinde troskiyshilder de bar. Biraq ol ýmittenedi, olar ózine berilgen bolsa, olar ózimen mәngi birge isteytin bolady dep senedi. Al eger ol onda bolmay qalsa she? ...Ózine adal adamdardy syrttan әkelip, top qúru degen ne? Búl – jergilikti kadrlargha senimsizdik bildiru degen sóz».

   R. Konkvest Mәskeude. 1990 j.

Búl syn, sol kezdegi ahual túrghysynan qaraghanda, Levon Isaevichting tóbesinen tóngen qúddy Damokl semseri tәrizdi edi. Sodan qútylu maqsatynda ol NKVD kvotasyn qalyptastyrugha  belsendilikpen atsalysqan tәrizdi.  Býginde onyng әr saladaghy kóptegen «halyq jaularyn» jazalaugha ortalyqtan rúqsat súraghan jedelhattary mәlim bolyp otyr. Osynday belsendi әrekettermen ýstemelene kele, Ýlken terror jyldary respublikamyzda 120 mynday adam qughyn-sýrginge tap bolyp, onyng 25 myndayy atylyp ketti. Biraq repressiyanyng qara qanjarynan onyng ózi de bәribir qútyla almady...

OK-nyng 1937 jylghy aqpan-nauryz plenumy júmysynyng bastauy bolghan N.IY. Buharin men A.IY. Rykov isi antisovettik onshyl-troskiyshildik dep atalghan blok ýstinen 1938 jyldyng 2–13 nauryzyndaghy sot ýderisimen qorytyndylanghan edi. Sol shamada, dәlirek aitqanda 6–12 nauryzda Almatyda da jabyq sot bolghanyn «Sosialistik Qazaqstan» gazeti habarlapty. Gazet ózining 1938 jylghy 22 nauryzdaghy sanynda  «Qazaq halqynyng ejelgi jaulary» degen taqyryppen bergen maqalasynda  partiya-kenes qyzmetindegi 19 «últshyl-fashist, troskiyshil jәne buharinshil»   basshylar sottalghanyn jazdy. Olar  «Otangha opasyzdyq jasaghany ýshin, Qazaqstandy SSSR-den bólip әketuge, sóitip ony shetel imperializmining koloniyasyna ainaldyrugha tyrysqan әreketteri, terrorshyldyq isteri, ziyankestik  jәne diyversiyalyq júmystary, sheteldik shpionaj jasaghany ýshin» atu jazasyna kesildi jәne ýkim oryndaldy dep kórsetildi. Ýnparaq odan әri    «qazaq halqyn baqytty, qyzyq dәureninen aiyrugha tyrysqan» osy bir  «últshyl-fashist, troskiyshil-buharinshil shpion banditterdi der kezinde әshkerelegen danqty chekisterge» rizashylyghyn bildirdi. Olargha jәne «olardyng stalinshil narkomy N.I. Ejov joldasqa Qazaqstan halqy kóp-kóp alghys aituda» ekenin ayan etti. Respublikanyng basshy oryndaryna kirip ornyghyp alghan  «últshyl-fashist, troskiyshil-buharinshil shpion banditterdin»  «Qazaqstandy SSSR-den bólip әketuge», shetel otary etuge tyrysuy saldarynan «baqytty, qyzyq dәureninen airylyp qala jazdaghan» «Qazaqstan halqy» endi, búdan bylay onday әreketke jol bermes ýshin, «jaulardy týgel joyda NKVD oryndaryna әrqashan jәrdemdesip otyrugha dayyn» bop túrghanyn jariyalap, barshany sendirdi.

R. Konkvest. «Ýlken terror». 1968 jylghy aghylshynsha jәne 1974 jylghy oryssha núsqalary.

Qazaqstannyng sol kezgi nómiri birinshi resmy gazeti býgingi úrpaqqa óz zamanyndaghy halyqqa qarsy jasalghan memlekettik qylmystan – jiyrma bes mynnan astam jazyqsyz jandy qúpiya atyp tastaghan sayasy qughyn-sýrgin kezeninen tasqa basylghan osynday búrmalauly jalghyz ghana aqparat qaldyrghan bolatyn. Shyndyqtyng beti ashyluyna Qazaqstannyng erikti «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy (1989 jyly qúrylghan «Ádilettin»  әr kezgi tóraghalary – Sanjar Jandosov, Manash Qozybaev, Múrat Baymahanov, Kenes Núrpeyisov, atqarushy diyrektory  – Sәule Aytmambetova) kóp enbek sinirdi. Respublikadaghy «halyq jaularynyn» taghdyryn sheship beru maqsatymen Qazaqstangha KSRO Jogharghy Sotynyng әskery alqasy  keldi de, Almatyda 25 aqpannan bastap, kýnine 30-40 adamgha deyin atugha ýkim etken kóshpeli sessiyasyn birneshe ay boyy asqan shapshandyqpen ótkizip túrdy. Áskery alqanyng Almatyda 1938 jylghy 6–12 nauryzda ótkizgen kóshpeli sessiyasy jayynda (sessiya ayaqtalghannan on kýn ótken son) 22  nauryzda jariyalanghan gazet habarynyng shyndyqty jartylay ghana kórsetkeni býginde anyq bolyp otyr. Birinshiden, basshy qyzmetkerlerdi atu, sonyng ishinde әlgi gazette tizimi jariyalanghan azamattardy atyp tastau jabyq sot ashyldy degen kýnnen edәuir búryn bastalghan. Ekinshiden, sol jariyalanym jaryqqa shyqqangha deyin, respublika aumaghyn eseptemegende,  tek Almatyda ghana alty jýzdey bozdaq jendet oghyna baylanghan. Mәselen, «ýshtik» sheshimimen 1938 jylghy 15 aqpanda Alash qozghalysynyng qayratkeri, ústaz, zertteushi, kenestik mәdeniyet qyzmetkeri Qonyrqoja Qojyqov atyldy. Áskery kollegiya ýkimimen 25 aqpanda atylghan 39 adam qatarynda Sanjar Asfendiarov, Ghabdolhakim Bókeyhanov, Shәkir Diyveev, Sýleymen Esqaraev, Tel Jamanmúrynov, Qúdaybergen Júbanov, Temirbek Jýrgenov, Úzaqbay Qúlymbetov, Izmúhan Qúramysov, Seyitqaly Mendeshev, Iliyas Moldajanov, Hasen Núrmúhamedov, Qabylbek Sarymoldaev, Janaydar Saduaqasov, Sәken Seyfulliyn, Jaghypar Súltanbekov, Nyghmetolla Syrghabekov, Qaysar Tәshtitov, Ghabbas Toghjanov, Mirasbek Tólepov, Zeynolla Tóreghojin qúrban boldy. 26 aqpanda ishinde Iliyas Jansýgirov, Iliyas Qabylov, Asfendiyar Kenjiyn, Sәlemhat Kýlenov, Sәlimgerey Qaratileuov, Ázimbay Lekerov, Beyimbet Mayliyn, Ashat Seydaliyn, Júmat Shanin bar 37 adam atylghan. 27 aqpanda 41 adammen birge  Maghzúm Asanbaev, Boris Berliyn, Merghaly Qadilbekov, Sabyr Qapiyn, Álkey Ótekiyn, Vladimir Sluchak, Zarap Temirbekov, Múhamediyar Túnghashiyn, Mihail Chudochkiyn, Teljan Shonanov oqqa baylandy. 28 aqpanda atylghan 40 adamnyng arasynda Birmúhamed Aybasov, Áshir Býrkitbaev, Orazaly Jandosov (aghasy Oraz Jandosov 2 nauryzda atylghan), Múhamediyar Jankiyn, Múhtar Samatov, Múhametqaly Tәtimov boldy. 3 nauryzda Ibadolla Qúljanov, Maghazy Masanchi, Abdolla Rozybaqiyev, Rahym Sýgirov... barlyghy 38 adam, 7 nauryzda Núrtaza Eraliyn, Júmahan Kýderiyn, Núghman Manaev... barlyghy 43 adam, 8 nauryzda Ábilqayyr Dosov, Atlas Kәlmenov, Jaqsylyq Qúltasov, Hakimjan Núrymov... barlyghy 44 adam, 9 nauryzda atylghan 37 adam ishinde Ábdirahman Aysariyn, Ahmet Núraliyn, Shahzada Shonanova (Qarataeva), Anas Iliyasova bar... (1937 jyldyng kýzinde Alashtyng ar-ojdany Ahmet Baytúrsynov – Almatyda, últ kóshbasshysy Álihan Bókeyhanov, VSIK hatshysynyng orynbasary Nyghmet Núrmaqov, Saudiyadaghy túnghysh kenestik elshi Nәzir Tóreqúlov Mәskeude atyldy.   Sonday-aq Mәskeude 1938 jylghy erte kóktemde kenestik qayratkerler Túrar Rysqúlov, Súltanbek Qojanov, Sadyq Núrpeyisov, kýzge salym Batys Alash-Orda basshysy Jansha Dosmúhamedov, Ombyda Qoshke Kemengerov atyldy). «Ádilet» jinaqtaghan derekterge qaraghanda, 1937 jyly Almaty oblysynda jogharghy ýkimge kesilgender sany 440 bolsa, 1938 jyly mynnan asyp ketken, Jambyl oblysynda 1937 jyly 330 adam atylsa, 1938 jyly búl kórsetkish 510-gha jetken. Qúrbandardyng osynday ósui bar aimaqta oryn alghan. Qysqasy, Ýlken terrordyng ekinshi jylynda sayasy aiyppen qatang jazagha úshyratu meylinshe kýsheyip,  qazaq qoghamynyng betke ústarlaryn týgelge juyq joyyp jiberildi.

Jappay qughyn-sýrgin kezenin «Ýlken terror» dep atau shetel zertteushilerinen auysqany mәlim. Dәldep aitqanda, búl termindi әdebiyetke túnghysh engizgen – angliyalyq-amerikalyq tarihshy, aqyn jәne jazushy Robert Konkvest. Tughanyna  biyl 100 jyl tolady. 98 jasqa kelip, 2015 jyly dýnie salghan. «Ýlken terror» atty kitabynyng audarmashysy Leonid Vladimirov oryssha basylymgha bergen alghysózinde: «Aghylshyn jazushysy   Robert Konkvest – zamanymyzdyng eng tanghalarlyq әdebiyetshilerining biri, – dep jazdy. –  Konkvest ýsh poeziyalyq jinaqtyn, roman men povesting avtory, ol taghy alty ýlken tarihy zertteu jazghan. Onyng poeziyasyna bas iishiler bar, olar tipti Konkvest-tarihshy jayynda eshtene bilmeydi, sonday-aq әriptesteri tarihshy Robert Konkvest óleng jazghan eken degen sózge kýle qaraytyn ghalymdar da bar. Alayda búl jazushynyng tamasha ereksheligi sonda, onyng poeziyasynda da, prozasynda da, ghylymy júmystarynda da diyletanttyqtyng kólenkesi de joq – ol shyn mәnindegi professional jәne osy birinen biri alys jatqan әdebiyet salalarynyng bәrinde de talantty professional». Konkvestting kitaby túnghysh ret aghylshyn tilinde britaniyalyq baspadan «Ýlken terror: otyzynshy jyldarghy stalindik tazalaular»  degen atpen 1968 jyly, Chehoslovakiyadaghy kommunistik kósemderding qasang basqaru jýiesin jaqsartudy kózdegen reformatorlyq әreketin sovet tankteri býkil әlemning jaghasyn ústata taptaghan shaqtyng artynsha shyghyp, әlem júrtshylyghy nazaryn birden ózine audarghan.  Al búl kitap 1974 jyly orys tilinde Italiyada «Ýlken terror»  degen atpen jaryq kórdi. Kitaptyng Sovet Odaghyna ashyq jolmen әkelinuine birden tyiym salyndy. Qayta qúru jyldary ghana týrli әdispen azdap әkeline bastady da, 1991 jyly Latviyada eki tomgha bólinip basylyp shyqty.  Qyzyghy, avtor búl kitapty jazghangha deyin Sovet Odaghynda bolmaghan eken. Ol soghysqa deyin Evropanyng tandauly oqu oryndaryn bitirgen. Birtindep filosofiya, sayasat, ekonomika boyynsha  bakalavr jәne magistr, kenes tarihy boyynsha doktorlyq dәrejege ie bolghan. KSRO haqyndaghy tanymy jariyaly әdebiyetti oqu arqyly qalyptasypty. Ataqty kitabyna negizinen SOKP HH sezinen keyingi «Hrushevtik jylymyq» kezinde shyqqan jariyalanymdardy arqau etken. Britaniya syrtqy ister ministrligining qújattarymen tanysu, sonday-aq Batystan oryn tepken kenestik emigranttarmen jeke baylanys ornatu barysynda qosymsha material jinastyrghan kórinedi. Onyng paydalanghan derekkózderining kóbi sovet ókimeti qújattary men basylymdarynan, әrtýrli estelikterden alynghan. Ol jol arasynda jasyrylghan oilardy oqy alugha mashyqtanghan, shyndyq pen búrmalaulardy aiqyn ajyrata biluge daghdylanghan zertteushi bolatyn. Onyng әrbir tújyrymy dәleldi, tiyisti qújattarmen dәiektelip túr. Kitap sovettik zertteushiler ýshin bagha jetpes aqparat kózine ainaldy, óitkeni onda qozghalatyn kezeng jayynda Kenes Odaghyndaghy kópshilik eshtene de bilmeytin. Zertteushiler 1066 bettik «Ýlken terrorda»  týsindirmelerimen birge 2297 silteme baryn aitady. Búl jәit avtordyng zertteuin jazuy ýshin qanshalyqty manday terin tókkenin bayqatady. Kenestik tarihnamada narkom Ejovtyng atymen «ejovshina» dep atalyp kelgen 1937–1938 jyldarghy kezendi Konkvestting kitaby ghylymy ainalymgha engennen  keyin «Ýlken terror»  dep atau qoldanysqa endi.  Robert Konkvestting ózi Ýlken terrordy 1934 jylghy Kirov óltirilgen uaqyttan  bastalyp, 1939 jylghy nauryzda ótken HVIII partsezding ótuimen ayaqtaldy dep sanaghanyna qaramastan, bizding zertteushilerding kópshiligi Ýlken terror kezenine sayasy repressiya shyrqau shynyna shyqqan 1937–1938 jyldardy jatqyzghandy qosh kóredi. Dәlirek aitqanda, Ýlken terror 1937 jylghy 30 shildede qol qoyylghan  Ejovtyng 447-búiryghymen kýrt óristedi de, Ejov qyzmetinen alynyp, ornyna Beriya taghayyndalghan song basyldy, yaghny 1938 jyldyng ayaghyna deyin – barlyghy 17 aigha  sozyldy dep esepteydi.

 Alayda  qughyn-sýrgin is jýzinde odan bergi jyldarda da jalghasa berdi. Mәselen, Qazaqstan Respublikasy Últtyq qauipsizdik komiytetining «Ádiletke» bergen deregi boyynsha,  «halyq jaularyn әshkerelep» atu Almatyda 1946 jylgha deyin jýrgizilgen. Sol boyynsha 2012 jyly «Azaly kitap. Kniga skorbiy» tizbegining «Janalyq» qorymyna arnalghan 9-shy shygharylymy jaryqqa shyqty. Kitapqa 1937–1946 jyldary atylyp, Almaty týbindegi «Janalyq» qorymyna kómilgen  4219 qúrban jayynda ómirderekter keltirilgen.

«Ýlken terror» men oghan búdan 80 jyl búryn «bata bergen» partiyalyq forum jayyndaghy shaghyn әngimemizdi ayaqtay kele,  onyng әli de tolyq ashylmaghan qasiretti saldarlaryn tereng jәne jan-jaqty zerttey týsu qajet ekenin, onday júmystyng bolashaq úrpaq tәrbiyesi ýshin manyzy zor bolmaghyn taghy bir eske salghandy jón kóremiz. Jastardyng boyynda әdilettilikti, demokratiyalyq qúndylyqtardy baghalay biletin qasiyetterdi qalyptastyrugha atsalysu – paryz. Totalitarlyq dәuirdegi memlekettik terrordyn, jappay sayasy qughyn-sýrginderding qúrbandary aruaghyna býkil halyq bolyp qúrmet kórseteyik.

Beybit QOYShYBAEV, Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy tóraghasynyng orynbasary, jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz