ناركوم ن. ەجوۆ پەن گەنسەك ي. ستالين

«37» دەگەن قاندى تسيفردى سوۆەت زامانىندا جۇرت ۇرەيمەن، وڭاشادا عانا سىبىرلاسىپ اتاساتىن. بۇل جىل حالقىمىزدىڭ ساناسىنا تاريحتىڭ ەڭ قاسىرەتتى بەتتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە شەگەلەنىپ جازىلىپ قويىلعان ەدى. بۇل جىلى مەملەكەتتىك ساياسات دارەجەسىنە كوتەرىلگەن جاپپاي تەررور ءوزىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا شىققان-دى. ال مەملەكەتتىك ساياساتتى ەل بيلەۋشى پارتيانىڭ كوسەمدەرى  بەلگىلەگەن بولاتىن. سولاردىڭ جەتەكشىلىگىمەن جانە شەبەر ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك (بولشەۆيكتەر) پارتياسى ورتالىق   كوميتەتىنىڭ 1937 جىلعى اقپان-ناۋرىز پلەنۋمى كەڭەستىك قوعامدى «بوتەن پيعىلدىلاردان» كەڭ اۋقىمدا تازارتۋ جۇمىسىن – حالىقتىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيىرگەن ناۋقاندى باستاۋعا «باتاسىن» بەردى.

بۇل پارتيالىق فورۋمنىڭ ۇلكەن تەررور تاريحىنداعى الاتىن ورنى مەن ءمان-ماڭىزى ەرەكشە.  وتكەنىنە بيىل 80 جىل تولاتىن وسى جابىق تا قۇپيا پلەنۋمنىڭ ستەنوگرامماسىمەن ءبىز تۇڭعىش رەت جارتى عاسىردان استام ۋاقىت وتكەننەن سوڭ، كەڭەس وداعى ىدىراپ، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە قول جەتكەننەن كەيىن عانا، ماسكەۋدەن شىعاتىن «ۆوپروسى يستوري» جۋرنالىنىڭ 1992 جىلعى 2–3-سانىنداعى جاريالانىم بويىنشا تانىسقان ەدىك. پلەنۋمنىڭ كۇن تارتىبىنە مىنانداي التى ماسەلە شىعارىلىپتى: 1) بۋحارين مەن رىكوۆ ءىسى; 2) كسرو جوعارعى سوۆەتىنە جاڭا سايلاۋ جۇيەسى بويىنشا سايلاۋ وتكىزۋگە پارتيا ۇيىمدارىن   دايىنداۋ جانە پارتيالىق-ساياسي جۇمىستى تيىسىنشە قايتا قۇرۋ; 3) بۋحارين مەن رىكوۆ ءىسى بويىنشا قارار جوباسىن دايارلايتىن كوميسسيانىڭ بايانداماسى; 4) جاپون-نەمىس-تروتسكيستەر اگەنتتەرىنىڭ  اۋىر ونەركاسىپ جانە قاتىناس جولدارى حالىق كوميسسارياتتارى بويىنشا زيانكەستىك، ديۆەرسيالىق جانە شپيوندىق ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ساباقتارى; 5) جاپون-نەمىس-تروتسكيستەر اگەنتتەرىنىڭ نكۆد بويىنشا زيانكەستىك، ديۆەرسيالىق جانە شپيوندىق ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ساباقتارى; 6) پارتيالىق كادرلاردىڭ ساياسي تاربيەسى جانە پارتيا ۇيىمدارىنداعى تروتسكيستەرمەن، وزگە دە ەكىجۇزدىلەرمەن كۇرەس شارالارى تۋرالى. وسى بەلگىلەنگەن ماسەلەلەر بويىنشا جاسالعان باياندامالار مەن جارىسسوزدەردىڭ مازمۇنى سوۆەت وداعىندا  «ديۆەرسانت، شپيون، زيانكەستەردىڭ» تولىپ كەتكەنى، ولاردىڭ  ەلىمىزدەگى ەڭ جوعارى لاۋازىمدارعا جەتىپ العانى جايىندا بولدى. رەسمي باياندامالاردى ساياسي بيۋرو مۇشەلەرى: ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى ن.ي. ەجوۆ، لەنينگراد وبلىستىق جانە قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ا.ا. جدانوۆ، كسرو حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ.م. مولوتوۆ جانە باس حاتشى ي.ۆ. ستالين جاسادى.

پلەنۋم مىنبەرىنە العاشقى ماسەلە بويىنشا باياندامامەن  كوتەرىلگەن ەجوۆ ءسوزىن ورتالىق كوميتەتتىڭ وتكەن پلەنۋمىندا وڭشىلداردىڭ انتيكەڭەستىك ۇيىمى جونىندە ءوزىنىڭ ايتقانىن ەسكە سالۋدان باستادى. Cوسىن وسى انتيسوۆەتتىك ۇيىم ورتالىعىنىڭ بۋحارين باستاعان مۇشەلەرى انتيكەڭەستىك تروتسكيلىك-زينوۆەۆتىك بىرىككەن استىرتىن بلوكتىڭ جانە وسىنداي تروتسكيلىك پاراللەل ورتالىقتىڭ بارىن بىلگەنىن،  وسى ەكى ۇيىمنىڭ پارتيا مەن سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەستە تەررور، ديۆەرسيا، زيانكەستىك تاسىلدەرگە كوشكەنىنەن، تروتسكيلىك-زينوۆەۆتىك بلوكتىڭ شەتەل فاشيستىك ينتەرۆەنتتەرىنىڭ كومەگىمەن كسرو-دا كاپيتاليزمدى رەستاۆراتسيالاۋعا باعىتتالعان وپاسىزدىق پلاتفورماسىنان حاباردار بولعانىن، اقىرىندا، ولاردىڭ تاپ سول پلاتفورمادا تۇرىپ، ءوز وڭشىل ۇيىمىنىڭ انتيسوۆەتتىك قىزمەتىن تروتسكيستەر ۇيىمىمەن بايلانىستىرعانى جونىندە بايانداعانىن ايتتى.  «بۋحارين مەن رىكوۆقا تاعىلعان ايىپتىڭ ەلەۋلى بولۋىنا بايلانىستى، – دەدى سوسىن ەجوۆ، – پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ وسىدان بۇرىنعى پلەنۋمى، ستالين جولداستىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، بك(ب)پ وك مۇشەلىگىنە كانديداتتار بۋحارين مەن رىكوۆتىڭ ناقتى ايىپتارى جونىندەگى ماسەلەنى وسى پلەنۋمعا اۋىستىرۋعا قاۋلى العان ەدى». سول قاۋلىعا سايكەس وڭشىلدار ۇيىمىنىڭ قىزمەتى جانە وعان  بۋحارين مەن رىكوۆتىڭ قاتىستىلىعى تەرگەلگەندە نە انىقتالعانى جونىندە باس چەكيست بايانداماسىندا جۇيەلەپ بايانداپ بەرەدى.

 ەجوۆ سىلتەمە جاساعان ورتالىق كوميتەتتىڭ وتكەن پلەنۋمى 1936 جىلعى 4 جانە 7 جەلتوقسان كۇندەرى بولعان ەكەن. كۇن تارتىبىنە ەكى ماسەلە قويىلىپتى: ءبىرى – كسرو-نىڭ ەكىنشى كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسى تۋرالى، ەكىنشىسى – «انتيسوۆەتتىك، تروتسكيستىك جانە وڭشىل ۇيىمدار حاقىنداعى»  ەجوۆتىڭ بايانداماسى.  العاشقى ماسەلە 5 جەلتوقساندا جوعارعى سوۆەتتە ستاليندىك كونستيتۋتسيانىڭ قابىلدانۋىمەن تياناقتالعانى ءمالىم، ال ەكىنشى ماسەلەنى تالقىلاۋ ەكى كۇنگە سوزىلدى. ەجوۆتىڭ بايانداماسىندا «وڭشىلدار» ستالينگە جانە باسقا دا باسشىلارعا قارسى تەررورلىق اكتىلەردىڭ دايىندالىپ جاتقانىن بىلگەنى جانە سونداي ارەكەتتەردى ماقۇلداعانى ءسوز بولدى. بۋحارين مۇنداي ايىپتاۋعا جاۋاپ بەرە كەلە، كامەنەۆ پەن باسقا دا ايىپتالۋشىلاردى نەگە اتىپ تاستاۋعا اسىقتىڭدار، نەگە بىزبەن بەتتەستىرمەدىڭدەر دەگەن ساۋال تاستادى. ستالين: ء«بىز وبەكتيۆتى تۇردە، بايىپپەن ايقىنداپ الۋعا ءتيىسپىز. بىزگە شىندىقتان باسقا ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق، ەشكىمنىڭ دە بىرەۋدىڭ قولىنان قازا تابۋىنا جول بەرمەيمىز. ءبىز بارلىق شىندىقتى وبەكتيۆتىلىكپەن، ادال جانە جۇرەكتىلىكپەن اشىپ العىمىز كەلەدى. بۇل رەتتە ءبىزدى كوز جاسىمەن دە، ءوز-وزىنە قول سالۋمەن دە قورقىتۋ مۇمكىن ەمەس»، – دەدى. ال  7 جەلتوقسانداعى وتىرىستا ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ وزىنە بۋحارين مەن رىكوۆ ءىسى بويىنشا حابارلاما جاساۋدى تاپسىرعانىن، بۇل ەكى ايىپتالۋشىنى وتىرىستار اراسىنداعى ۇزىلىستەردە ولارعا جالا جابۋشى ءۇش تۇتقىنمەن بەتتەستىرگەندەرىن ايتتى. «بىزدە مىنانداي پىكىر قالىپتاستى، – دەدى ول،  – بۋحارين مەن رىكوۆكە سەنىمسىزدىك بىلدىرە وتىرىپ، ولاردى وك قۇرامىنان شىعارۋ كەرەك بولار.  بالكىم، بۇل شارا جەتكىلىكسىز بولىپ شىعار،  بۇل شارانىڭ تىم قاتال بوپ قالۋى دا ىقتيمال. سوندىقتان ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ پىكىرى مىناعان سايادى – رىكوۆ پەن  ءبۋحاريننىڭ ءىسى اياقتالعان جوق دەپ سانالسىن. ودان ءارى تەكسەرۋدى جانە كوزبە-كوز بەتتەستىرۋدى جالعاستىرىپ،  شەشىم جاساۋ وك-نىڭ كەلەسى پلەنۋمىنا  قالدىرىلسىن».  باس حاتشىنىڭ سوزىنە سايكەس قاۋلى قابىلداندى («ەجوۆتىڭ حابارلاماسى قاپەرگە الىنسىن، ستالين جولداستىڭ:  رىكوۆ پەن  ءبۋحاريننىڭ ءىسى اياقتالعان جوق دەپ سانالسىن دەگەن  ۇسىنىسى  قابىلدانسىن، تەكسەرۋ جالعاستىرىلسىن، شەشىم قابىلداۋ وك-نىڭ كەلەسى پلەنۋمىنا دەيىن قالدىرىلسىن»). ستالين تاعى: «پلەنۋم جايىندا گازەتتەردە حابارلانباسىن»، – دەگەن ۇسىنىس (تاپسىرما دەپ ۇعىڭىز – ب.ق.) ءبىلدىردى. پلەنۋم قاۋلىسىنا سايكەس، ۆچك-وگپۋ-نكۆد بوپ دامىعان قۇپيا پوليتسيا نىسانالى تەرگەۋىن جالعاستىردى...

بۋحارين مەن رىكوۆ تاعدىرى ورتالىق كوميتەتتىڭ 1937 جىلعى 23 اقپان – 3 ناۋرىز ارالىعىندا وتكەن  پلەنۋمىندا شەشىلدى. بۇل پلەنۋمداعى بايانداماسىندا ەجوۆ ءوزىنىڭ ارنايى كەڭسەسى جۇرگىزگەن تەرگەۋ جۇمىستارىنىڭ ماتەريالدارى مەن قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، وڭشىلداردىڭ انتيكەڭەستىك ۇيىمىنىڭ پايدا بولۋىن جانە دامۋىن ءۇش كەزەڭگە جىكتەگەن-ءدى. ءبىرىنشى كەزەڭ رەتىندە 1924–1927 جىلداردى اتادى. بۇل كەزدە ءبىر جاعىنان ءبۋحاريننىڭ مەكتەپسىماقتارى، ەكىنشى جاعىنان تومسكيدىڭ ترەد-يۋنيونيستىك باعىتتاعى كاسىپوداقشىلدارى تۇرىندە وڭشىلدار ۇيىمى تۋدى دەدى ول. 1927–1930 جىلدارعى ەكىنشى كەزەڭدە ءبۋحاريننىڭ مەكتەپسىماقتارىنا، كاسىپوداقشىلدارعا كەڭەستىك اپپاراتتاعى رىكوۆ، كاسىپوداقتاعى تومسكي، ماسكەۋ پارتيا ۇيىمىنداعى ۋگلانوۆ باستاعان بارلىق وپپورتۋنيستىك توپتار اعىلعانىن ايتتى. ولاردىڭ ءبارى 1928 جىلعى ماۋسىمداعى وك پلەنۋمىنا دەيىن ءوز پلاتفورماسى، ىشكىفراكتسيالىق ءتارتىبى جانە ورتالىقتاندىرىلعان باسشىلىعى بار كادىمگىدەي ۇيىسقان فراكتسيا قۇرعان ەكەن. 1930–1937 جىلدارعى ءۇشىنشى كەزەڭدە وڭشىلدار ۇيىمى ءوز كوزقاراستارىن اشىق قورعاۋدان باس تارتتى دا، پارتيا باعىتىنا، پارتيا باسشىلىعىنا ءوز قاتىناستارىن ەكىجۇزدىلىكپەن كولەگەيلەپ، استىرتىن جۇمىسقا كەتتى، بىرتىندەپ تەررور تاكتيكاسىنا، دەرەۆنيادا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ، ەرەۋىلدەر ۇيىمداستىرۋ، اقىرىندا حالىق شارۋاشىلىعىندا ديۆەرسيالار مەن زيانكەستىك قىزمەتتەر جۇرگىزۋگە اۋىستى دەدى. سودان تۋىنداتىپ، «جاپون-گەرمان-تروتسكيشىلدەر اگەنتتەرىنىڭ زيانكەستىك قىزمەتىنەن، ديۆەرسيالارىنان جانە شپيوندىقتارىنان تۋىندايتىن ساباقتاردى» تاراتىپ باياندادى. بۋحارين بۇرىنعى سولشىلداردى – تروتسكيشىلدەر مەن زينوۆەۆشىلدەردى، سونداي-اق «وڭشىل-اۋىتقۋشىلاردى» بىرىكتىرۋدى كوزدەگەن «وڭشىل-سولشىل» وپپوزيتسيا قۇرماق بولدى، ستالينگە قارسى تەررور  جاساۋدى استىرتىن تۇردە جوسپارلادى دەپ ايىپ  تاقتى. ەجوۆ وسىلاي باستاپ بەرگەن تەررور تاقىرىبى جدانوۆتىڭ پارتيالىق، مولوتوۆتىڭ ەكونوميكالىق ماسەلەلەر جايىنداعى باياندامالارىندا دا قاۋزالدى. العاشقىسى پارتيادان شىعارۋدىڭ بۇرىس تاسىلدەرى، ەكىنشىسى زيانكەستىكتەر مەن ديۆەرسيالار تۋرالى اڭگىمەلەدى. ال ستالين «پارتيا جۇمىسىنداعى كەمشىلىكتەر جانە تروتسكيشىلدەر مەن وزگە دە ەكىجۇزدىلەردى جويۋ شارالارى تۋرالى» بايانداما جاساپ،  سوتسياليستىك قۇرىلىس بارىسىندا تاپتىق كۇرەستىڭ شيەلەنىسە تۇسەتىنى جايىنداعى بۇرىنىراق تۇجىرىمداعان دوكتريناسىن قايتالادى. ول ءوز سوزىندە «حالىق جاۋلارىنىڭ ەكىجۇزدىلىككە سالىناتىنى»، سونداي جىمىسقى ارەكەتپەن «بولشەۆيك، پارتياشىل بولعانسىپ» قۇبىلاتىنى، ء«بىزدىڭ سەنىمىمىزگە كىرۋ ءۇشىن، ءبىزدىڭ ۇيىمدارىمىزعا وزدەرىنە جول اشۋ ءۇشىن» شىن كەلبەتتەرىن كورسەتپەي، تۇپكى نيەتىن بۇركەپ الداۋسىراتاتاتىنى جايىنداعى   العاشقى ەلەۋلى ەسكەرتۋ «كيروۆ جولداستى قاسكۇنەمدىكپەن ءولتىرۋ»  وقيعاسىمەن جاسالعانىن ايتىپ ءوتتى. «قازىرگى زيانكەستەر مەن ديۆەرسانتتار، تروتسكيستەر – كوپ بولىگى پارتياشىل، قالتاسىندا پارتيا بيلەتى بار ادامدار، ياعني، فورمالدى تۇردە بىزگە بوتەن ەمەس ادامدار» دەدى. سولاردىڭ «سوۆەت وكىمەتىنە دوس بولىپ كورىنىپ، ء بىزدىڭ ادامداردى ساياسي تۇرعىدا الدايتىنىن، سەنىمدى اسىرا پايدالانىپ، ءۇن-ءتۇنسىز زيانكەستىك جاسايتىنىن جانە ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك قۇپيالارىمىزدى اشىپ جاتقانىن» اتاپ ايتتى. ايىپتالۋشى بۋحارين قورعانعان سوزىندە وزىنە تەررورشىلدىق قىزمەتپەن شۇعىلداندى دەگەن دەرەكتەردىڭ نكۆد تەرگەۋشىلەرى ۇرىپ-سوققىلاپ مويىنداتۋى سالدارىنان پايدا بولعانىن ايتىپ، جالا دەپ مالىمدەگەن ەدى. ونىڭ بۇل مالىمدەمەسى ستالين تاراپىنان – «سوۆەتتىك قۇرىلىستى قارالاۋشىلىق»، ال جالاعا قارسىلىق ءبىلدىرىپ اشتىق جاريالاۋى – «تروتسكيشىلدىك ءادىس» دەپ باعالاندى. تالقىلاۋلاردان كەيىن، 27 اقپاندا، ەجوۆتىڭ بايانداماسى بويىنشا: «1) بۋحارين مەن رىكوۆ بك(ب)پ وك مۇشەلىگىنە كانديداتتار قۇرامىنان جانە بك(ب)پ قاتارىنان شىعارىلسىن; 2) بۋحارين مەن رىكوۆ ءىسى  نكۆد-عا بەرىلسىن»، – دەگەن قارار قابىلدانىپ،  ەكەۋى پلەنۋم ۇستىندە تۇتقىندالدى...  

بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1937 جىلعى 23 اقپاننان 3 ناۋرىزعا دەيىن جۇمىس ىستەگەن وسى پلەنۋمىندا ۇلكەن تەرروردىڭ يدەيالىق نەگىزى قالاندى. ەجوۆتىڭ باسشىلىعىمەن ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى (نكۆد) سوۆەت وكىمەتىنە قاستاندىق ارەكەت جاساۋشىلاردى اشكەرەلەۋ مەن جازالاۋدىڭ كەڭ كولەمدى جوسپارىن جاساپ، جۇزەگە اسىرۋدى قولعا الدى. بۇل رەتتە جەرگىلىكتى جەرلەردەگى باسشى قىزمەتكەرلەردىڭ باستاماشىلىعىن ۇيىمداستىرۋ جانە سوعان ارقا سۇيەۋ ءتاسىلى قولدانىلدى. نكۆد-ءنىڭ 1937 جىلعى 30 شىلدەدە شىعارىلعان ايگىلى № 00447 بۇيرىعى بويىنشا «حالىق جاۋلارىن» بەلگىلى مەرزىم ىشىندە جازاعا تارتۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالار مەن وبلىستارعا تۇسىرىلگەن  كۆوتا (جوسپار) دا، ونى اسىرا ورىنداۋدى كوزدەگەن جاڭا مىندەتتەمەلەر دە تومەننەن كەلگەن ۇسىنىستار نەگىزىندە قالىپتاستىرىلدى. كەيىنگى جىلدارى ءمالىم بولعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، ساياسي-قۋعىن سۇرگىنگە ايىپتىلاردىڭ بەل ورتاسىندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى لەۆون ميرزويان دا جۇرگەن بوپ شىقتى. ل. ميرزوياننىڭ  قازاقستانداعى «حالىق جاۋلارىن» اشكەرەلەۋگە بەلسەنۋىنىڭ ء بىر سەبەبى ونى ورتالىق كوميتەتتىڭ اقپان-ناۋرىز پلەنۋمىندا باس حاتشىنىڭ سىناۋىندا جاتقان با دەرسىڭ. ستالين ميرزويانعا كادر ساياساتى جونىنەن سىن ايتقان ەدى: «كادرلاردى دۇرىس تاڭداپ الۋ دەگەن نە... بولشەۆيكتەر بۇل ءىستى بىلاي تۇسىنەدى. كادرلاردى دۇرىس تاڭداپ الۋ دەگەنىمىز قىزمەتكەردى، بىرىنشىدەن، ونىڭ پارتيا ىسىنە بەرىلگەندىگىنە، ول ساياسي سەنىم ارتۋعا تۇرا ما، سوعان  قاراي، ەكىنشىدەن، ىسكەرلىك بەلگىلەرىنە، ياعني مۇنداي ىسكە ول جارامدى ما، سوعان قاراپ تاڭداۋ دەگەن ءسوز. بۇل – ءتۇسىندىرۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيومالىق ەرەجە. بىزدە وسى ەرەجە بۇزىلدى. ...مەن وسى بولشەۆيكتىك ەرەجەنىڭ بۇزىلۋىن ەكى مىسالمەن كورسەتسەم دەيمىن، ادامداردىڭ كەيدە ساياسي جانە ىسكەرلىك پرينتسيپپەن ەمەس، جەكە تانىستىق تۇرعىسىنان، جەكە باسىنا بەرىلگەندىك، دوستىق قاتىناستار تۇرعىسىنان، جالپى توعىشارلىق سيپاتتاعى بەلگىلەرى بويىنشا، ءبىزدىڭ پراكتيكادا جول بەرۋگە بولمايتىن بەلگىلەر بويىنشا ىرىكتەپ الىناتىنىن كورسەتەتىن مىسالدار ارقىلى اشىپ بەرسەم دەيمىن. ميرزويان جولداستى الايىق. ول قازاقستاندا ىستەيدى، بۇرىن ول ۇزاق ۋاقىت ءازىربايجاندا ىستەگەن، ال ءازىربايجاننان كەيىن ورالدا ىستەدى. مەن وعان: ءوزىڭنىڭ سوڭىڭنان ءوز دوستارىڭدى ءازىربايجاننان دا، ورالدان دا سۇيرەتكەندى قوي، ادامداردى قازاقستاننان كوتەر، قازاقستانداعى جەرگىلىكتى ادامداردان ءوزىڭدى وقشاۋلاما دەپ بىرنەشە رەت ەسكەرتتىم، ويتكەنى  وزىڭمەن بىرگە قازاقستانمەن تۇبەگەيلى بايلانىسى جوق دوستارىڭ مەن تانىستارىڭنىڭ تۇتاس ءبىر توبىن ءازىربايجاننان اكەلۋ نە دەگەن ءسوز؟ بۇل سەنىڭ جەرگىلىكتى ۇيىمداردان بىرقاتار تاۋەلسىزدىك الدىڭ دەگەن ءسوز، كەرەك دەسەڭىز، ورتالىق كوميتەتتەن ءبىرشاما تاۋەلسىزدىك الدىڭ دەگەن ءسوز. ونىڭ ءوز توبى بار، مەنىڭ ءوز توبىم بار، ولار مەنىڭ جەكە باسىما ادال، بەرىلگەن».  

سوسىن ميرزويانعا كىنا ەتىپ تاعىپ تۇجىرىمداعان ويىنا مىسالدار كەلتىردى: وڭتۇستىك قازاقستان وبكومىنىڭ ورپو (جەتەكشى پارتيا ورگاندارى ءبولىمى) مەڭگەرۋشىسى باداباشيان – ءازىربايجاننان، قوستاناي وبكومىنىڭ حاتشىسى سااكيان – ءازىربايجاننان، دجاتا-گوريسكي (جەتىعارا) اۋكومىنىڭ حاتشىسى ساركيسيان – ءازىربايجاننان،  سايسان (؟) اۋكومىنىڭ حاتشىسى پوۋزبيكيان – ءازىربايجاننان،  لەنين اۋكومىنىڭ حاتشىسى ايراپەتيان  – گرۋزيادان. «مەن وك اپپاراتىنىڭ انىقتاماسىن وقىپ تۇرمىن»، – دەپ جالعاستىردى ستالين. ميرزوياننىڭ قامقورلىعىمەن «وندا قارساقپاي اۋداندىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ ءازىربايجاننان الدىرىلعان ج. شيرازيان وتىر، ولكەكوم ورپو مەڭگەرۋشىسى بولىپ باكۋدەن الدىرىلعان ج. ساۋموۆ وتىر. الماتى قالاسىنداعى ستالين اۋداندىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ ساركيسوۆا وتىر، الماتى قالالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى يۋسۋپوۆ – بۇل ادامداردىڭ ءبارى باكۋدەن. قاراعاندى وبكومىنىڭ حاتشىسى بوپ وتىرعان پينحاسيك سۆەردلوۆسكىدەن الدىرىلعان.  سۆەردلوۆ دەگەن بىرەۋ، قازىر شىعىس قازاقستان وبكومىنىڭ حاتشىسى، ول دا باكۋدەن الدىرىلعان.  الدىمەن باكۋدەن ورالعا، سودان سوڭ وسىندا، قازاقستانعا سۇيرەپ اكەلىنگەن. الماتى وبكومىنىڭ حاتشىسى بولىپ كيسەلەۆ وتىر، ول دا ورالدان الىنعان. سولتۇستىك قازاقستان وبكومىنىڭ توراعاسى بوپ وتىرعان ستەپانوۆ ازوۆ-قاراتەڭىزدەن. شىمكەنت وبكومىنىڭ حاتشىسى كۋليەۆ – ءازىربايجاننان اكەلىنگەن. قازولكەكوم اۋىلشارۋاشىلىق ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ  ورىنباسارى بولىپ كاماكيدزە وتىر... وعان بەلسەندى تروتسكيزمگە قاتىسى بار دەگەن كۇدىك كەلتىرىلەدى. جالپى، بۇل ادامداردىڭ ءبارى الدىرىلعان رەسپۋبليكالارىندا ازدى-كوپتى كۇدىككە ىلىككەن. ... ناركومحوزدىڭ ورىنباسارى رزاەۆ – ازگپۋ-ءدىڭ بۇرىنعى توراعاسى... ول دا ءازىربايجاننان اكەلىنگەن. قازاقستان سوۆناركوم (حالكومكەڭەس) توراعاسىنىڭ ورىنباسارى اليەۆ تەيمۋر ءازىربايجاننان الدىرىلعان.  گوسپلان (مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتى) توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بارانوۆ ء ازىربايجاننان اكەلىنگەن. ول ونى اۋەلى ورالعا اۋىستىرعان، سول جاقتان وزىمەن بىرگە قازاقستانعا اكەلگەن...    بۇل ءوزى نە نارسەگە ۇقسايدى؟ ادامداردى وسىلاي ىرىكتەۋگە بولا ما ەكەن! بۇل قايدا اپارادى، مۇندا قانداي جاقسىلىق  بولۋى مۇمكىن – مەن سىزدەردەن سۇرايمىن. مەن ج. ميرزويانعا ەسكەرتكەنمىن، ءوزىڭدى بۇلاي ۇستاۋعا بولمايدى دەگەنمىن، كادرلاردى جەرگىلىكتى ادامداردان ىرىكتەۋ كەرەك دەگەنمىن. ال ول، كوردىڭىزدەر مە، جەكە وزىنە بەرىلگەن ادامداردان ءوز توبىن قۇردى، ادامداردى بولشەۆيكتىك پرينتسيپپەن تاڭداعان جوق، ال ولاردىڭ ىشتەرىندە تروتسكيشىلدەر دە بار. بىراق ول ۇمىتتەنەدى، ولار وزىنە بەرىلگەن بولسا، ولار وزىمەن ماڭگى بىرگە ىستەيتىن بولادى دەپ سەنەدى. ال ەگەر ول وندا بولماي قالسا شە؟ ...وزىنە ادال ادامداردى سىرتتان اكەلىپ، توپ قۇرۋ دەگەن نە؟ بۇل – جەرگىلىكتى كادرلارعا سەنىمسىزدىك ءبىلدىرۋ دەگەن ءسوز».

   ر. كونكۆەست ماسكەۋدە. 1990 ج.

بۇل سىن، سول كەزدەگى احۋال تۇرعىسىنان قاراعاندا، لەۆون يساەۆيچتىڭ توبەسىنەن تونگەن قۇددى داموكل سەمسەرى ءتارىزدى ەدى. سودان قۇتىلۋ ماقساتىندا ول نكۆد كۆوتاسىن قالىپتاستىرۋعا  بەلسەندىلىكپەن اتسالىسقان ءتارىزدى.  بۇگىندە ونىڭ ءار سالاداعى كوپتەگەن «حالىق جاۋلارىن» جازالاۋعا ورتالىقتان رۇقسات سۇراعان جەدەلحاتتارى ءمالىم بولىپ وتىر. وسىنداي بەلسەندى ارەكەتتەرمەن ۇستەمەلەنە كەلە، ۇلكەن تەررور جىلدارى رەسپۋبليكامىزدا 120 مىڭداي ادام قۋعىن-سۇرگىنگە تاپ بولىپ، ونىڭ 25 مىڭدايى اتىلىپ كەتتى. بىراق رەپرەسسيانىڭ قارا قانجارىنان ونىڭ ءوزى دە ءبارىبىر قۇتىلا المادى...

وك-نىڭ 1937 جىلعى اقپان-ناۋرىز پلەنۋمى جۇمىسىنىڭ باستاۋى بولعان ن.ي. بۋحارين مەن ا.ي. رىكوۆ ءىسى انتيسوۆەتتىك وڭشىل-تروتسكيشىلدىك دەپ اتالعان بلوك ۇستىنەن 1938 جىلدىڭ 2–13 ناۋرىزىنداعى سوت ۇدەرىسىمەن قورىتىندىلانعان ەدى. سول شامادا، دالىرەك ايتقاندا 6–12 ناۋرىزدا الماتىدا دا جابىق سوت بولعانىن «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتى حابارلاپتى. گازەت ءوزىنىڭ 1938 جىلعى 22 ناۋرىزداعى سانىندا  «قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى جاۋلارى» دەگەن تاقىرىپپەن بەرگەن ماقالاسىندا  پارتيا-كەڭەس قىزمەتىندەگى 19 «ۇلتشىل-فاشيست، تروتسكيشىل جانە ءبۋحارينشىل»   باسشىلار سوتتالعانىن جازدى. ولار  «وتانعا وپاسىزدىق جاساعانى ءۇشىن، قازاقستاندى سسسر-دەن ءبولىپ اكەتۋگە، ءسويتىپ ونى شەتەل يمپەرياليزمىنىڭ كولونياسىنا اينالدىرۋعا تىرىسقان ارەكەتتەرى، تەررورشىلدىق ىستەرى، زيانكەستىك  جانە ديۆەرسيالىق جۇمىستارى، شەتەلدىك شپيوناج جاساعانى ءۇشىن» اتۋ جازاسىنا كەسىلدى جانە ۇكىم ورىندالدى دەپ كورسەتىلدى. ۇنپاراق ودان ءارى    «قازاق حالقىن باقىتتى، قىزىق داۋرەنىنەن ايىرۋعا تىرىسقان» وسى ءبىر  «ۇلتشىل-فاشيست، تروتسكيشىل-ءبۋحارينشىل شپيون بانديتتەردى دەر كەزىندە اشكەرەلەگەن داڭقتى چەكيستەرگە» ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. ولارعا جانە «ولاردىڭ ءستالينشىل ناركومى ن.ي. ەجوۆ جولداسقا قازاقستان حالقى كوپ-كوپ العىس ايتۋدا» ەكەنىن ايان ەتتى. رەسپۋبليكانىڭ باسشى ورىندارىنا كىرىپ ورنىعىپ العان  «ۇلتشىل-فاشيست، تروتسكيشىل-ءبۋحارينشىل شپيون بانديتتەردىڭ»  «قازاقستاندى سسسر-دەن ءبولىپ اكەتۋگە»، شەتەل وتارى ەتۋگە تىرىسۋى سالدارىنان «باقىتتى، قىزىق داۋرەنىنەن ايرىلىپ قالا جازداعان» «قازاقستان حالقى» ەندى، بۇدان بىلاي ونداي ارەكەتكە جول بەرمەس ءۇشىن، «جاۋلاردى تۇگەل جويۋدا نكۆد ورىندارىنا ارقاشان جاردەمدەسىپ وتىرۋعا دايىن» بوپ تۇرعانىن جاريالاپ، بارشانى سەندىردى.

ر. كونكۆەست. «ۇلكەن تەررور». 1968 جىلعى اعىلشىنشا جانە 1974 جىلعى ورىسشا نۇسقالارى.

قازاقستاننىڭ سول كەزگى ءنومىرى ءبىرىنشى رەسمي گازەتى بۇگىنگى ۇرپاققا ءوز زامانىنداعى حالىققا قارسى جاسالعان مەملەكەتتىك قىلمىستان – جيىرما بەس مىڭنان استام جازىقسىز جاندى قۇپيا اتىپ تاستاعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىنەن تاسقا باسىلعان وسىنداي بۇرمالاۋلى جالعىز عانا اقپارات قالدىرعان بولاتىن. شىندىقتىڭ بەتى اشىلۋىنا قازاقستاننىڭ ەرىكتى «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى (1989 جىلى قۇرىلعان «ادىلەتتىڭ»  ءار كەزگى توراعالارى – سانجار جاندوسوۆ، ماناش قوزىباەۆ، مۇرات بايماحانوۆ، كەڭەس نۇرپەيىسوۆ، اتقارۋشى ديرەكتورى  – ساۋلە ايتمامبەتوۆا) كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. رەسپۋبليكاداعى «حالىق جاۋلارىنىڭ» تاعدىرىن شەشىپ بەرۋ ماقساتىمەن قازاقستانعا كسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري القاسى  كەلدى دە، الماتىدا 25 اقپاننان باستاپ، كۇنىنە 30-40 ادامعا دەيىن اتۋعا ۇكىم ەتكەن كوشپەلى سەسسياسىن بىرنەشە اي بويى اسقان شاپشاڭدىقپەن وتكىزىپ تۇردى. اسكەري القانىڭ الماتىدا 1938 جىلعى 6–12 ناۋرىزدا وتكىزگەن كوشپەلى سەسسياسى جايىندا (سەسسيا اياقتالعاننان ون كۇن وتكەن سوڭ) 22  ناۋرىزدا جاريالانعان گازەت حابارىنىڭ شىندىقتى جارتىلاي عانا كورسەتكەنى بۇگىندە انىق بولىپ وتىر. بىرىنشىدەن، باسشى قىزمەتكەرلەردى اتۋ، سونىڭ ىشىندە الگى گازەتتە ءتىزىمى جاريالانعان ازاماتتاردى اتىپ تاستاۋ جابىق سوت اشىلدى دەگەن كۇننەن ەداۋىر بۇرىن باستالعان. ەكىنشىدەن، سول جاريالانىم جارىققا شىققانعا دەيىن، رەسپۋبليكا اۋماعىن ەسەپتەمەگەندە،  تەك الماتىدا عانا التى جۇزدەي بوزداق جەندەت وعىنا بايلانعان. ماسەلەن، «ۇشتىك» شەشىمىمەن 1938 جىلعى 15 اقپاندا الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، ۇستاز، زەرتتەۋشى، كەڭەستىك مادەنيەت قىزمەتكەرى قوڭىرقوجا قوجىقوۆ اتىلدى. اسكەري كوللەگيا ۇكىمىمەن 25 اقپاندا اتىلعان 39 ادام قاتارىندا سانجار اسفەندياروۆ، عابدولحاكىم بوكەيحانوۆ، شاكىر ديۆەەۆ، سۇلەيمەن ەسقاراەۆ، تەل جامانمۇرىنوۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، ءىزمۇحان قۇرامىسوۆ، سەيىتقالي مەڭدەشەۆ، ءىلياس مولداجانوۆ، حاسەن نۇرمۇحامەدوۆ، قابىلبەك سارىمولداەۆ، جانايدار سادۋاقاسوۆ، ساكەن سەيفۋللين، جاعىپار سۇلتانبەكوۆ، نىعمەتوللا سىرعابەكوۆ، قايسار ءتاشتيتوۆ، عابباس توعجانوۆ، ميراسبەك تولەپوۆ، زەينوللا تورەعوجين قۇربان بولدى. 26 اقپاندا ىشىندە ءىلياس جانسۇگىروۆ، ءىلياس قابىلوۆ، اسفەنديار كەنجين، سالەمحات كۇلەنوۆ، سالىمگەرەي قاراتىلەۋوۆ، ءازىمباي لەكەروۆ، بەيىمبەت مايلين، اسحات سەيدالين، جۇمات شانين بار 37 ادام اتىلعان. 27 اقپاندا 41 اداممەن بىرگە  ماعزۇم اسانباەۆ، بوريس بەرلين، مەرعالي قادىلبەكوۆ، سابىر قاپين، الكەي وتەكين، ۆلاديمير سلۋچاك، زاراپ تەمىربەكوۆ، مۇحامەديار تۇنعاشين، ميحايل چۋدوچكين، تەلجان شونانوۆ وققا بايلاندى. 28 اقپاندا اتىلعان 40 ادامنىڭ اراسىندا بىرمۇحامەد ايباسوۆ، ءاشىر بۇركىتباەۆ، ورازالى جاندوسوۆ (اعاسى وراز جاندوسوۆ 2 ناۋرىزدا اتىلعان), مۇحامەديار جانكين، مۇحتار ساماتوۆ، مۇحامەتقالي ءتاتىموۆ بولدى. 3 ناۋرىزدا يبادوللا قۇلجانوۆ، ماعازى ماسانچي، ابدوللا روزىباقيەۆ، راحىم سۇگىروۆ... بارلىعى 38 ادام، 7 ناۋرىزدا نۇرتازا ەرالين، جۇماحان كۇدەرين، نۇعمان ماناەۆ... بارلىعى 43 ادام، 8 ناۋرىزدا ابىلقايىر دوسوۆ، اتلاس كالمەنوۆ، جاقسىلىق قۇلتاسوۆ، حاكىمجان نۇرىموۆ... بارلىعى 44 ادام، 9 ناۋرىزدا اتىلعان 37 ادام ىشىندە ءابدىراحمان ايسارين، احمەت نۇرالين، شاحزادا شونانوۆا (قاراتاەۆا), اناس ءىلياسوۆا بار... (1937 جىلدىڭ كۇزىندە الاشتىڭ ار-وجدانى احمەت بايتۇرسىنوۆ – الماتىدا، ۇلت كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆ، ۆتسيك حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى نىعمەت نۇرماقوۆ، ساۋدياداعى تۇڭعىش كەڭەستىك ەلشى ءنازىر تورەقۇلوۆ ماسكەۋدە اتىلدى.   سونداي-اق ماسكەۋدە 1938 جىلعى ەرتە كوكتەمدە كەڭەستىك قايراتكەرلەر تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، سادىق نۇرپەيىسوۆ، كۇزگە سالىم باتىس الاش-وردا باسشىسى جانشا دوسمۇحامەدوۆ، ومبىدا قوشكە كەمەڭگەروۆ اتىلدى). «ادىلەت» جيناقتاعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1937 جىلى الماتى وبلىسىندا جوعارعى ۇكىمگە كەسىلگەندەر سانى 440 بولسا، 1938 جىلى مىڭنان اسىپ كەتكەن، جامبىل وبلىسىندا 1937 جىلى 330 ادام اتىلسا، 1938 جىلى بۇل كورسەتكىش 510-عا جەتكەن. قۇربانداردىڭ وسىنداي ءوسۋى بار ايماقتا ورىن العان. قىسقاسى، ۇلكەن تەرروردىڭ ەكىنشى جىلىندا ساياسي ايىپپەن قاتاڭ جازاعا ۇشىراتۋ مەيلىنشە كۇشەيىپ،  قازاق قوعامىنىڭ بەتكە ۇستارلارىن تۇگەلگە جۋىق جويىپ جىبەرىلدى.

جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىن «ۇلكەن تەررور» دەپ اتاۋ شەتەل زەرتتەۋشىلەرىنەن اۋىسقانى ءمالىم. دالدەپ ايتقاندا، بۇل تەرميندى ادەبيەتكە تۇڭعىش ەنگىزگەن – انگليالىق-امەريكالىق تاريحشى، اقىن جانە جازۋشى روبەرت كونكۆەست. تۋعانىنا  بيىل 100 جىل تولادى. 98 جاسقا كەلىپ، 2015 جىلى دۇنيە سالعان. «ۇلكەن تەررور» اتتى كىتابىنىڭ اۋدارماشىسى لەونيد ۆلاديميروۆ ورىسشا باسىلىمعا بەرگەن العىسوزىندە: «اعىلشىن جازۋشىسى   روبەرت كونكۆەست – زامانىمىزدىڭ ەڭ تاڭعالارلىق ادەبيەتشىلەرىنىڭ ءبىرى، – دەپ جازدى. –  كونكۆەست ءۇش پوەزيالىق جيناقتىڭ، رومان مەن پوۆەستىڭ اۆتورى، ول تاعى التى ۇلكەن تاريحي زەرتتەۋ جازعان. ونىڭ پوەزياسىنا باس يۋشىلەر بار، ولار ءتىپتى كونكۆەست-تاريحشى جايىندا ەشتەڭە بىلمەيدى، سونداي-اق ارىپتەستەرى تاريحشى روبەرت كونكۆەست ولەڭ جازعان ەكەن دەگەن سوزگە كۇلە قارايتىن عالىمدار دا بار. الايدا بۇل جازۋشىنىڭ تاماشا ەرەكشەلىگى سوندا، ونىڭ پوەزياسىندا دا، پروزاسىندا دا، عىلىمي جۇمىستارىندا دا ديلەتانتتىقتىڭ كولەڭكەسى دە جوق – ول شىن مانىندەگى پروفەسسيونال جانە وسى بىرىنەن ءبىرى الىس جاتقان ادەبيەت سالالارىنىڭ بارىندە دە تالانتتى پروفەسسيونال». كونكۆەستتىڭ كىتابى تۇڭعىش رەت اعىلشىن تىلىندە بريتانيالىق باسپادان «ۇلكەن تەررور: وتىزىنشى جىلدارعى ستاليندىك تازالاۋلار»  دەگەن اتپەن 1968 جىلى، چەحوسلوۆاكياداعى كوممۋنيستىك كوسەمدەردىڭ قاساڭ باسقارۋ جۇيەسىن جاقسارتۋدى كوزدەگەن رەفورماتورلىق ارەكەتىن سوۆەت تانكتەرى بۇكىل الەمنىڭ جاعاسىن ۇستاتا تاپتاعان شاقتىڭ ارتىنشا شىعىپ، الەم جۇرتشىلىعى نازارىن بىردەن وزىنە اۋدارعان.  ال بۇل كىتاپ 1974 جىلى ورىس تىلىندە يتاليادا «ۇلكەن تەررور»  دەگەن اتپەن جارىق كوردى. كىتاپتىڭ سوۆەت وداعىنا اشىق جولمەن اكەلىنۋىنە بىردەن تىيىم سالىندى. قايتا قۇرۋ جىلدارى عانا ءتۇرلى ادىسپەن ازداپ اكەلىنە باستادى دا، 1991 جىلى لاتۆيادا ەكى تومعا ءبولىنىپ باسىلىپ شىقتى.  قىزىعى، اۆتور بۇل كىتاپتى جازعانعا دەيىن سوۆەت وداعىندا بولماعان ەكەن. ول سوعىسقا دەيىن ەۆروپانىڭ تاڭداۋلى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن. بىرتىندەپ فيلوسوفيا، ساياسات، ەكونوميكا بويىنشا  باكالاۆر جانە ماگيستر، كەڭەس تاريحى بويىنشا دوكتورلىق دارەجەگە يە بولعان. كسرو حاقىنداعى تانىمى جاريالى ادەبيەتتى وقۋ ارقىلى قالىپتاسىپتى. اتاقتى كىتابىنا نەگىزىنەن سوكپ حح سەزىنەن كەيىنگى «حرۋششەۆتىك جىلىمىق» كەزىندە شىققان جاريالانىمداردى ارقاۋ ەتكەن. بريتانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قۇجاتتارىمەن تانىسۋ، سونداي-اق باتىستان ورىن تەپكەن كەڭەستىك ەميگرانتتارمەن جەكە بايلانىس ورناتۋ بارىسىندا قوسىمشا ماتەريال جيناستىرعان كورىنەدى. ونىڭ پايدالانعان دەرەككوزدەرىنىڭ كوبى سوۆەت وكىمەتى قۇجاتتارى مەن باسىلىمدارىنان، ءارتۇرلى ەستەلىكتەردەن الىنعان. ول جول اراسىندا جاسىرىلعان ويلاردى وقي الۋعا ماشىقتانعان، شىندىق پەن بۇرمالاۋلاردى ايقىن اجىراتا بىلۋگە داعدىلانعان زەرتتەۋشى بولاتىن. ونىڭ ءاربىر تۇجىرىمى دالەلدى، ءتيىستى قۇجاتتارمەن دايەكتەلىپ تۇر. كىتاپ سوۆەتتىك زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن باعا جەتپەس اقپارات كوزىنە اينالدى، ويتكەنى وندا قوزعالاتىن كەزەڭ جايىندا كەڭەس وداعىنداعى كوپشىلىك ەشتەڭە دە بىلمەيتىن. زەرتتەۋشىلەر 1066 بەتتىك «ۇلكەن تەرروردا»  تۇسىندىرمەلەرىمەن بىرگە 2297 سىلتەمە بارىن ايتادى. بۇل ءجايت اۆتوردىڭ زەرتتەۋىن جازۋى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭداي تەرىن توككەنىن بايقاتادى. كەڭەستىك تاريحنامادا ناركوم ەجوۆتىڭ اتىمەن «ەجوۆششينا» دەپ اتالىپ كەلگەن 1937–1938 جىلدارعى كەزەڭدى كونكۆەستتىڭ كىتابى عىلىمي اينالىمعا ەنگەننەن  كەيىن «ۇلكەن تەررور»  دەپ اتاۋ قولدانىسقا ەندى.  روبەرت كونكۆەستتىڭ ءوزى ۇلكەن تەرروردى 1934 جىلعى كيروۆ ولتىرىلگەن ۋاقىتتان  باستالىپ، 1939 جىلعى ناۋرىزدا وتكەن حVIII پارتسەزدىڭ وتۋىمەن اياقتالدى دەپ ساناعانىنا قاراماستان، ءبىزدىڭ زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى ۇلكەن تەررور كەزەڭىنە ساياسي رەپرەسسيا شىرقاۋ شىڭىنا شىققان 1937–1938 جىلداردى جاتقىزعاندى قوش كورەدى. دالىرەك ايتقاندا، ۇلكەن تەررور 1937 جىلعى 30 شىلدەدە قول قويىلعان  ەجوۆتىڭ 447-بۇيرىعىمەن كۇرت ورىستەدى دە، ەجوۆ قىزمەتىنەن الىنىپ، ورنىنا بەريا تاعايىندالعان سوڭ باسىلدى، ياعني 1938 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن – بارلىعى 17 ايعا  سوزىلدى دەپ ەسەپتەيدى.

 الايدا  قۋعىن-سۇرگىن ءىس جۇزىندە ودان بەرگى جىلداردا دا جالعاسا بەردى. ماسەلەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ «ادىلەتكە» بەرگەن دەرەگى بويىنشا،  «حالىق جاۋلارىن اشكەرەلەپ» اتۋ الماتىدا 1946 جىلعا دەيىن جۇرگىزىلگەن. سول بويىنشا 2012 جىلى «ازالى كىتاپ. كنيگا سكوربي» تىزبەگىنىڭ «جاڭالىق» قورىمىنا ارنالعان 9-شى شىعارىلىمى جارىققا شىقتى. كىتاپقا 1937–1946 جىلدارى اتىلىپ، الماتى تۇبىندەگى «جاڭالىق» قورىمىنا كومىلگەن  4219 قۇربان جايىندا ومىردەرەكتەر كەلتىرىلگەن.

«ۇلكەن تەررور» مەن وعان بۇدان 80 جىل بۇرىن «باتا بەرگەن» پارتيالىق فورۋم جايىنداعى شاعىن اڭگىمەمىزدى اياقتاي كەلە،  ونىڭ ءالى دە تولىق اشىلماعان قاسىرەتتى سالدارلارىن تەرەڭ جانە جان-جاقتى زەرتتەي ءتۇسۋ قاجەت ەكەنىن، ونداي جۇمىستىڭ بولاشاق ۇرپاق تاربيەسى ءۇشىن ماڭىزى زور بولماعىن تاعى ءبىر ەسكە سالعاندى ءجون كورەمىز. جاستاردىڭ بويىندا ادىلەتتىلىكتى، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى باعالاي بىلەتىن قاسيەتتەردى قالىپتاستىرۋعا اتسالىسۋ – پارىز. توتاليتارلىق داۋىردەگى مەملەكەتتىك تەرروردىڭ، جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ قۇرباندارى ارۋاعىنا بۇكىل حالىق بولىپ قۇرمەت كورسەتەيىك.

بەيبىت قويشىباەۆ، قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz