2016 jyldyng 21 jeltoqsanynda Atyrau qalasynda respublikamyzdaghy Otandyq búqaralyq aqparat basshylary, jetekshi mamandary, tanymal jurnalisteri bas qosqan «Otandyq BAQ: kesheden-keleshekke» atty bas redaktorlarynyng jiyny ótti. Jiynda Otandyq baspasóz salasynyng kókeytesti mәseleleri eki kýndik basqosuda jan-jaqty talqylanyp, bolashaq jurnalistika salasyn damytu baghyttary sóz boldy. Osy jiynnyng ekinshi kýndegi bas redaktorlar dialogynyng kelesi kezeninde tarihshy ghalymdar Erlan Sydyqov pen Ábilseyit Múqtardyng «HÝII-HIH ghasyrlardaghy Qazaq handyghy» atty 54 baspa tabaq monografiyalyq enbekting túsaukeseri ótkizildi.

Atyrau oblysy әkimining qoldauymen jaryq kórgen monografiyanyng túsaukeserin jazushy Mereke Qúlkenov ashty. Baspager kitap turaly: «Býginde el tәuelsizdigining arqasynda Qazaqstan tarihy konsepsiyalyq jana kózqarastarmen jazyluda. Sonyng dәleli aldarynyzdaghy monografiya bolmaq. Búl kitap әr qazaqtyng tórinde túruy tiyis» dep oiyn tújyrymdady.

Monografiyagha beynejazbamen Sh.Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynyng diyrektory tarih ghylymdarynyng doktory, professor H. Ábjanov: «Qazaq handyghynyng 150 jyldan astam tarihyn bayandaghan monografiya Sh.Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya instituty ghalymdarynyng talqysynan ótip, ong baghasyn alyp, baspagha úsynylghan edi. Enbek búryn jariyalanghan múraghattyq qújattar men zertteulerdi janasha zerdeley kele, songhy jyldary qolymyzgha tiygen Resey, Qytay, Iran múraghattarynyng jana materialdary negizinde dayyndalghan. Zertteuge songhy jyldary jariyalanghan Resey, bashqúrt, qalmaq ghalymdary enbekteri keninen tartylghan. Sonyng nәtiyjesinde eki ghasyrgha juyq birtútas Qazaq memleketining tarihy, ony biylegen Bas handary men han, bi, batyrlarynyng qoghamdyq-sayasy qyzmetteri, olardyng syrtqy sayasattaghy kópvektorly ústanymdary, kórshiles alyp imperiyalardyng otarlau sayasatynyng qyrlary, olargha qarsy baghyttalghan ýzdiksiz jalghasqan últ-azattyq qozghalystar zerdelengen.  Ghylymy zertteu atalghan kezendegi Qazaq eli tarihyn tolyq birizdilikpen  zerdelegen enbek dep esepteymiz», - degen tilek bildirse, tarih ghylymdarynyng doktory A.Ahmet «Sýbeli enbekting dýniyege kelui birer jyldyng emes, jiyrma jyldan astam uaqyt enshisi, ekinshiden, Qazaq handyghy tarihyn tolyqqandy ashu ýshin Orynbor, Astrahan, Mәskeu, Sankt-Peterburg, Qazan, Ufa tarihy múraghattarynda jyl sayyn ýzdiksiz jýrgizilgen izdenis nәtiyjesi, ýshinshiden, ótken dәuir tarihy jana kózqarastarmen ekshelgen» degen qorytyndy jasady.

Jiyngha qatynasqan avtorlardyng biri Á.Múqtar: «Biz zerttegen HÝII-HIH ghasyrlar aralyghyndaghy Qazaq handyghy tarihy Resey elining syrtqy otarlau sayasatymen sәikes kelgen eng kýrdeli kezender ekendigi, tәuelsiz el atanghan tústan otarlyq kezeng tarihyn qayta qarau tarih ghylymy ýshin de, otandyq tarihshylar ýshin de onaygha soqpaghandyghy, biraz uaqytqa deyin orys múraghattarynyng keybir qorlaryna rúqsat bolmaghandyghyn, keyingi jyldary ghana ashylghan orys múraghat qorlaryn paydalana saralanghanyn atap ótuimiz qajet. Búl enbekte qazaq memlekettiligi tarihyn birtútas birizdilikpen jýieli tarihy oqighalar jelisin barynsha shynayy ashyp kórsetuge tyrystyq. Ol ýshin tek múraghat materialdary ghana emes, týp derek qújattar, ataly shejireler, qazaqtyng tarihy jyr dastandary jәne ózimizge deyingi jazylghan bar zertteulerge tolyghymen sholu jasaldy. Qazaq–orys qarym-qatynasy sonyng ishinde Qazaqstannyng Reseyge qosylu tarihyn bizge deyin elimizding beldi ghalymdary  jazghany belgili. Songhy jyldary jaryq kórgen tarihshy IY.Erofeeva enbegin ataugha bolady. Degenmen býginde zaman ózgerdi, biz de janaru ýstindemiz. Oghan basty sebep el tәuelsizdigi ekendigi de týsinikti. Búl enbekte biz birneshe mәselelerge nazar audardyq, birinshiden, jalpy qazaq handyghy tarihyn, onyng birtútastyghyn Abylay hannyng ólimine deyin sozudy úsyndyq. Ony Tarih institutyndaghy әriptester de qoldady. Onyng bir dәleli retinde 1767 jylghy Abylaydyng ózi jazghan  hatynda qazaqtyng bas handaryn naqty tizip kórsetuin keltirdik. Búl hatta Ábilqayyrdyn, Ábilmәmbettin, odan keyin Abylaydyng bas han bolghandyghy anyq jazylghan. Abylaydyng ózi moyyndaghan bas handardan biz nege bas tartuymyz qajet?! Eger Ábilqayyr Kishi jýzdi, Sәmeke Orta jýzdi, keyin Ábilmәmbet Orta jýzdi, al Núraly  Kishi jýzdi jeke dara biylep jýrse sonda tútas qazaq degen halyqty kim basqardy? Qalaysha býginge deyin aman qalyp, tútastyghyn saqtady?  Osy súraqqa tolghana kele, tarihymyzdaghy osy jogharyda jazylghan pikirlerdi ózimizshe dәleldedik. Eger birtútas eldigimiz moyyndalsa, elimizdi biylegen bir basshynyng bolghanyn da ashyq aituymyz qajet.

Ekinshiden, enbekte Qazaq handyghynyng el tәuelsizdigin saqtau ýshin jýrgizgen kópvektorly sayasatyn tolyqqandy zertteuge kýsh saldyq. Ol  Ábilqayyr hannyng 1731 jylghy qazaq-orys kelissózderimen shektelmey Jonghar handyghymen, 1740-1748 jyldar aralyghyndaghy Iran shahy Nәdirmen, týrkimen, qaraqalpaqtarmen, keyin Ábilmәmbet hannyng Reseymen, Qytaydyng ekspansiyasyn toqtatu ýshin Aughan shahy Ahmetpen, Abylay zamanyndaghy Resey, Qytay, Aughan shahymen baylanystary múraghat derekterimen dәleldenedi. Olay bolsa Ábilqayyr han Reseyge «bodan» boldy degendi toqtatqan jón.

Ýshinshiden, Qazaq handyghynyng әleumettik qúramyna, túlghalardyng ómiri men qyzmetine, últ-azattyq qozghalystargha airyqsha nazar audarylady. Últ-azattyq qozghalystar Resey qazaq jerine qadam alghan song bastalghany, oghan Ábilqayyr hannyng ózi de tartylghany, azattyq kýrestyng esh ýzilmegeni tyng derektermen zerdelenedi. Biz tarihy túlghalardy múraghat izimen saraladyq, nәtiyjesinde tarihymyzdyng biraz aqtandaqtary ashyldy. Degenmen monografiyagha synshy kópshilik, barlyq mәsele qamtyldy, týiinderimiz esh talassyz aqiqat deuden aulaqpyz. Olay bolsa saliqaly syn-pikir kýtemiz. Tarihymyzdy birge týgendeyik» dep oilaryn ortagha saldy.

Tarih sýier qalyng oqyrmanyna jol tartqan búl kitaptyng resmy túsauyn Ábilseyit Múqtardyng alghashqy ústazy «Qazaqstan Respublikasy aghartu salasynyng ýzdigi» Qalamqas Qúmarova men «Qazaq gazetteri» JShS-ning bas diyrektory  Júmabek Kenjalin kesti.

Osylaysha E.Sydyqov pen Á.Múqtardyng «HÝII-HIH ghasyrlardaghy Qazaq handyghy» atty monografiyasy oqyrmangha jol tartty.

Úljan Tólegenqyzy, tarih ghylymdarynyng doktory

Abai.kz