2016 جىلدىڭ 21 جەلتوقسانىندا اتىراۋ قالاسىندا رەسپۋبليكامىزداعى وتاندىق بۇقارالىق اقپارات باسشىلارى، جەتەكشى ماماندارى، تانىمال جۋرناليستەرى باس قوسقان «وتاندىق باق: كەشەدەن-كەلەشەككە» اتتى باس رەداكتورلارىنىڭ جيىنى ءوتتى. جيىندا وتاندىق ءباسپاسوز سالاسىنىڭ كوكەيتەستى ماسەلەلەرى ەكى كۇندىك باسقوسۋدا جان-جاقتى تالقىلانىپ، بولاشاق جۋرناليستيكا سالاسىن دامىتۋ باعىتتارى ءسوز بولدى. وسى جيىننىڭ ەكىنشى كۇندەگى باس رەداكتورلار ديالوگىنىڭ كەلەسى كەزەڭىندە تاريحشى عالىمدار ەرلان سىدىقوۆ پەن ابىلسەيىت مۇقتاردىڭ ء«حۇىى-ءحىح عاسىرلارداعى قازاق حاندىعى» اتتى 54 باسپا تاباق مونوگرافيالىق ەڭبەكتىڭ تۇساۋكەسەرى وتكىزىلدى.

اتىراۋ وبلىسى اكىمىنىڭ قولداۋىمەن جارىق كورگەن مونوگرافيانىڭ تۇساۋكەسەرىن جازۋشى مەرەكە قۇلكەنوۆ اشتى. باسپاگەر كىتاپ تۋرالى: «بۇگىندە ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان تاريحى كونتسەپتسيالىق جاڭا كوزقاراستارمەن جازىلۋدا. سونىڭ دالەلى الدارىڭىزداعى مونوگرافيا بولماق. بۇل كىتاپ ءار قازاقتىڭ تورىندە تۇرۋى ءتيىس» دەپ ويىن تۇجىرىمدادى.

مونوگرافياعا بەينەجازبامەن ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ح. ءابجانوۆ: «قازاق حاندىعىنىڭ 150 جىلدان استام تاريحىن بايانداعان مونوگرافيا ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ تالقىسىنان ءوتىپ، وڭ باعاسىن الىپ، باسپاعا ۇسىنىلعان ەدى. ەڭبەك بۇرىن جاريالانعان مۇراعاتتىق قۇجاتتار مەن زەرتتەۋلەردى جاڭاشا زەردەلەي كەلە، سوڭعى جىلدارى قولىمىزعا تيگەن رەسەي، قىتاي، يران مۇراعاتتارىنىڭ جاڭا ماتەريالدارى نەگىزىندە دايىندالعان. زەرتتەۋگە سوڭعى جىلدارى جاريالانعان رەسەي، باشقۇرت، قالماق عالىمدارى ەڭبەكتەرى كەڭىنەن تارتىلعان. سونىڭ ناتيجەسىندە ەكى عاسىرعا جۋىق ءبىرتۇتاس قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحى، ونى بيلەگەن باس حاندارى مەن حان، بي، باتىرلارىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتتەرى، ولاردىڭ سىرتقى ساياساتتاعى كوپۆەكتورلى ۇستانىمدارى، كورشىلەس الىپ يمپەريالاردىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ قىرلارى، ولارعا قارسى باعىتتالعان ۇزدىكسىز جالعاسقان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار زەردەلەنگەن.  عىلىمي زەرتتەۋ اتالعان كەزەڭدەگى قازاق ەلى تاريحىن تولىق بىرىزدىلىكپەن  زەردەلەگەن ەڭبەك دەپ ەسەپتەيمىز»، - دەگەن تىلەك بىلدىرسە، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ا.احمەت «سۇبەلى ەڭبەكتىڭ دۇنيەگە كەلۋى بىرەر جىلدىڭ ەمەس، جيىرما جىلدان استام ۋاقىت ەنشىسى، ەكىنشىدەن، قازاق حاندىعى تاريحىن تولىققاندى اشۋ ءۇشىن ورىنبور، استراحان، ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ، قازان، ۋفا تاريحي مۇراعاتتارىندا جىل سايىن ۇزدىكسىز جۇرگىزىلگەن ىزدەنىس ناتيجەسى، ۇشىنشىدەن، وتكەن ءداۋىر تاريحى جاڭا كوزقاراستارمەن ەكشەلگەن» دەگەن قورىتىندى جاسادى.

جيىنعا قاتىناسقان اۆتورلاردىڭ ءبىرى ءا.مۇقتار: ء«بىز زەرتتەگەن ءحۇىى-ءحىح عاسىرلار ارالىعىنداعى قازاق حاندىعى تاريحى رەسەي ەلىنىڭ سىرتقى وتارلاۋ ساياساتىمەن سايكەس كەلگەن ەڭ كۇردەلى كەزەڭدەر ەكەندىگى، تاۋەلسىز ەل اتانعان تۇستان وتارلىق كەزەڭ تاريحىن قايتا قاراۋ تاريح عىلىمى ءۇشىن دە، وتاندىق تاريحشىلار ءۇشىن دە وڭايعا سوقپاعاندىعى، ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ورىس مۇراعاتتارىنىڭ كەيبىر قورلارىنا رۇقسات بولماعاندىعىن، كەيىنگى جىلدارى عانا اشىلعان ورىس مۇراعات قورلارىن پايدالانا سارالانعانىن اتاپ ءوتۋىمىز قاجەت. بۇل ەڭبەكتە قازاق مەملەكەتتىلىگى تاريحىن ءبىرتۇتاس بىرىزدىلىكپەن جۇيەلى تاريحي وقيعالار جەلىسىن بارىنشا شىنايى اشىپ كورسەتۋگە تىرىستىق. ول ءۇشىن تەك مۇراعات ماتەريالدارى عانا ەمەس، ءتۇپ دەرەك قۇجاتتار، اتالى شەجىرەلەر، قازاقتىڭ تاريحي جىر داستاندارى جانە وزىمىزگە دەيىنگى جازىلعان بار زەرتتەۋلەرگە تولىعىمەن شولۋ جاسالدى. قازاق–ورىس قارىم-قاتىناسى سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋ تاريحىن بىزگە دەيىن ەلىمىزدىڭ بەلدى عالىمدارى  جازعانى بەلگىلى. سوڭعى جىلدارى جارىق كورگەن تاريحشى ي.ەروفەەۆا ەڭبەگىن اتاۋعا بولادى. دەگەنمەن بۇگىندە زامان وزگەردى، ءبىز دە جاڭارۋ ۇستىندەمىز. وعان باستى سەبەپ ەل تاۋەلسىزدىگى ەكەندىگى دە تۇسىنىكتى. بۇل ەڭبەكتە ءبىز بىرنەشە ماسەلەلەرگە نازار اۋداردىق، بىرىنشىدەن، جالپى قازاق حاندىعى تاريحىن، ونىڭ بىرتۇتاستىعىن ابىلاي حاننىڭ ولىمىنە دەيىن سوزۋدى ۇسىندىق. ونى تاريح ينستيتۋتىنداعى ارىپتەستەر دە قولدادى. ونىڭ ءبىر دالەلى رەتىندە 1767 جىلعى ابىلايدىڭ ءوزى جازعان  حاتىندا قازاقتىڭ باس حاندارىن ناقتى ءتىزىپ كورسەتۋىن كەلتىردىك. بۇل حاتتا ابىلقايىردىڭ، ابىلمامبەتتىڭ، ودان كەيىن ابىلايدىڭ باس حان بولعاندىعى انىق جازىلعان. ابىلايدىڭ ءوزى مويىنداعان باس حانداردان ءبىز نەگە باس تارتۋىمىز قاجەت؟! ەگەر ابىلقايىر كىشى ءجۇزدى، سامەكە ورتا ءجۇزدى، كەيىن ابىلمامبەت ورتا ءجۇزدى، ال نۇرالى  كىشى ءجۇزدى جەكە دارا بيلەپ جۇرسە سوندا تۇتاس قازاق دەگەن حالىقتى كىم باسقاردى؟ قالايشا بۇگىنگە دەيىن امان قالىپ، تۇتاستىعىن ساقتادى؟  وسى سۇراققا تولعانا كەلە، تاريحىمىزداعى وسى جوعارىدا جازىلعان پىكىرلەردى وزىمىزشە دالەلدەدىك. ەگەر ءبىرتۇتاس ەلدىگىمىز مويىندالسا، ەلىمىزدى بيلەگەن ءبىر باسشىنىڭ بولعانىن دا اشىق ايتۋىمىز قاجەت.

ەكىنشىدەن، ەڭبەكتە قازاق حاندىعىنىڭ ەل تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن جۇرگىزگەن كوپۆەكتورلى ساياساتىن تولىققاندى زەرتتەۋگە كۇش سالدىق. ول  ابىلقايىر حاننىڭ 1731 جىلعى قازاق-ورىس كەلىسسوزدەرىمەن شەكتەلمەي جوڭعار حاندىعىمەن، 1740-1748 جىلدار ارالىعىنداعى يران شاحى نادىرمەن، تۇركىمەن، قاراقالپاقتارمەن، كەيىن ابىلمامبەت حاننىڭ رەسەيمەن، قىتايدىڭ ەكسپانتسياسىن توقتاتۋ ءۇشىن اۋعان شاحى احمەتپەن، ابىلاي زامانىنداعى رەسەي، قىتاي، اۋعان شاحىمەن بايلانىستارى مۇراعات دەرەكتەرىمەن دالەلدەنەدى. ولاي بولسا ابىلقايىر حان رەسەيگە «بودان» بولدى دەگەندى توقتاتقان ءجون.

ۇشىنشىدەن، قازاق حاندىعىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرامىنا، تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارعا ايرىقشا نازار اۋدارىلادى. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار رەسەي قازاق جەرىنە قادام العان سوڭ باستالعانى، وعان ابىلقايىر حاننىڭ ءوزى دە تارتىلعانى، ازاتتىق كۇرەستىڭ ەش ۇزىلمەگەنى تىڭ دەرەكتەرمەن زەردەلەنەدى. ءبىز تاريحي تۇلعالاردى مۇراعات ىزىمەن سارالادىق، ناتيجەسىندە تاريحىمىزدىڭ ءبىراز اقتاڭداقتارى اشىلدى. دەگەنمەن مونوگرافياعا سىنشى كوپشىلىك، بارلىق ماسەلە قامتىلدى، تۇيىندەرىمىز ەش تالاسسىز اقيقات دەۋدەن اۋلاقپىز. ولاي بولسا ساليقالى سىن-پىكىر كۇتەمىز. تاريحىمىزدى بىرگە تۇگەندەيىك» دەپ ويلارىن ورتاعا سالدى.

تاريح سۇيەر قالىڭ وقىرمانىنا جول تارتقان بۇل كىتاپتىڭ رەسمي تۇساۋىن ابىلسەيىت مۇقتاردىڭ العاشقى ۇستازى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى اعارتۋ سالاسىنىڭ ۇزدىگى» قالامقاس قۇماروۆا مەن «قازاق گازەتتەرى» جشس-ءنىڭ باس ديرەكتورى  جۇمابەك كەنجالين كەستى.

وسىلايشا ە.سىدىقوۆ پەن ءا.مۇقتاردىڭ ء«حۇىى-ءحىح عاسىرلارداعى قازاق حاندىعى» اتتى مونوگرافياسى وقىرمانعا جول تارتتى.

ۇلجان تولەگەنقىزى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz