Sovet zamanynda Almaty manynda ornalasqan Esik qalasy men qatar jatqan auyldardy mekendegen elding basym bóligi jer audarghan nemis otbasylary boldy. Qalghan qauym ishinde orystar basym edi, odan qalghany qazaqtar men týrikter. Men mektepti bitirgen jyly 8 synyptyng 6-y orys synyby boldy. Orys tili qazaq tilin yghystyrghany sonsha, qart әjelerge deyin oryssha sóileytin.

Esik qalasynda

Bizge qazaq tilin bilu qajet bolmady. Sóile dep ata-anamyz da mәjbýrlemedi. Kenes kezinde orys tilsiz balalary nan tauyp jey almaydy degen úghym tereng qabyldanyp ketken. Osynday jayttar saldarynan qazaq balalarynyng qazaq tili tek túrmystyq dengeyde ghana qalyptasyp qaldy.

Jogharghy oqu orynyna týskende men tilin mýldem týsinbeytinimdi anghardym. Al qazaq tilinde teledidardaghy habarlamalar bóten bir әuen siyaqty kórenedi eken. Týsinbegenimdi mazaqtaghan qazaq kurstastaryma men renjimeytinmin, «til degen ne, keyin ýirene salamyn» dep men de olargha qosylyp kýletinmin. Sýitip jýrgende til ýirenu kýnde ertenge qala berdi. Oqumdy tamamdap ta qaldym, bitirgen song Atyraugha joldama aldym.

Atyrau qazaqtary

Sovet zamanynda Almaty manynda ornalasqan Esik qalasy men qatar jatqan auyldardy mekendegen elding basym bóligi jer audarghan nemis otbasylary boldy. Qalghan qauym ishinde orystar basym edi, odan qalghany qazaqtar men týrikter. Men mektepti bitirgen jyly 8 synyptyng 6-y orys synyby boldy. Orys tili qazaq tilin yghystyrghany sonsha, qart әjelerge deyin oryssha sóileytin.

Esik qalasynda

Bizge qazaq tilin bilu qajet bolmady. Sóile dep ata-anamyz da mәjbýrlemedi. Kenes kezinde orys tilsiz balalary nan tauyp jey almaydy degen úghym tereng qabyldanyp ketken. Osynday jayttar saldarynan qazaq balalarynyng qazaq tili tek túrmystyq dengeyde ghana qalyptasyp qaldy.

Jogharghy oqu orynyna týskende men tilin mýldem týsinbeytinimdi anghardym. Al qazaq tilinde teledidardaghy habarlamalar bóten bir әuen siyaqty kórenedi eken. Týsinbegenimdi mazaqtaghan qazaq kurstastaryma men renjimeytinmin, «til degen ne, keyin ýirene salamyn» dep men de olargha qosylyp kýletinmin. Sýitip jýrgende til ýirenu kýnde ertenge qala berdi. Oqumdy tamamdap ta qaldym, bitirgen song Atyraugha joldama aldym.

Atyrau qazaqtary

1984 jyly tamyz aiynda men joldamamen Atyraugha keldim. Ornalasyp, jayghasyp, dýkenge nan, shәi, may alugha shyqtym. Magazinge kirip birden orysshalap: «Dayte mne hleba, masla, chay» dedim. Mening aitqanymdy satushy elemedi. Men dauysymdy kóterip, estimey qaldy ma dep, qaytaladym: «Dayte mne hleba, masla, chay.» Satushy maghan qaray basyn búryp, kózin alartyp: «N-E-M-E-N-E?!» degende men ashulanyp, dýkennen shyghyp kettim.

Ekinshi dýkende men qaytadan birden: «Dayte mne hleba, masla, chay» dedim. Endi ekinshi satushy kózin alartyp: «N-E-M-E-N-E?!» - degende, men qaytadan dalagha shyghyp kettim. Búl qala erekshe qala, al qazaqtary ne shynymen orysshany bilmeydi, ne namysyna tyrysyp qazaqsha sóileydi dep oiladym. Ýshinshi dýkenge sol oiymdy tekseru ýshin kirip, endi aqyryn ghana: «Hleba dayte», dep qana súradym. Bәri kelisip alghanday taghyda: «N-E-M-E-N-E?!» degen sózin qaytadan, tek atyraulyqtar qoldanatyn amalmen aitqan kezde, qazaqsha sóilemesem ash qalatynymdy týsindim. Aqylgha kelip, tórtinshi dýkenge kirip: «Nan berinizshi» dedim.

Sol kezden bastap men qazaqsha tilde ýzbey sóileytin boldym. Atyraudyng qazaqtary orysyn da, kәrsisin de qazasha sóiletipti. Qazaqtyng namysyn, mendigin, eldigin sol Atyraudan kórip, men batyr, namysshyl elding balasy ekenine riza boldym.

Qazaqtyq qaydan keldi?

Tildi jetildirude maghan jaqsy kómek etken - qazaq tilinde sabaq beru tәjiriybem boldy. «Kim qazaqsha sabaq bere alady?» degende, «Men!» dep, qazaqsha aqparattyq tehnologiyalar pәnderin 1998 jyly kәzirgi Túrar Rysqulov atyndaghy uniyversiytette oqyta bastadym. Dәristi oryssha jazyp, qazaqshagha audaryp, jattap, sabaqty jýrgize bastaghanda qazaq tilining artikulyasiyasy orys tilden erekshe ekenin týsindim. Sabaq ayaqtalghanda tilim isip, auzyma syimaytyn, alty sabaq jýrgizsem, tilim salbyrap, kýrekpen jer qazghanday sharshap zorgha ýige qaytatynmyn. Biraq, kóp úzamay, qazaqsham jóndelip ketti.

Til jóndelgen song naghyz qazaq bolyp shygha keldik - mening qazaqtyghym tilsiz boyymda saqtalyp jýr eken. Sonda qazaqsha sóile demey, mәjbýrlemey, balalarynyng boyyna qazaqshalyqty әnmen, kýimen, salt-dәstýrimen, maqal-mәtelmen, tәrbiyemen sindire bergen әke-sheshemning enbegin baghaladym. Oghan qosa apa-atanyng tәrbiyesi, olardyng erkeletkeni, arqalap-jetektegeni, tuystardyng yqylasy, toy-dumandary, jer, kók, tau, dala - bәri qazaqshany boyymyzgha sindirdi, sondyqtan men op-onay qazaqtyqqa qayta saldym. Osy jerde kelgen oy - barlyq últqa osynday qazaqshalyqty sindiru joldary ashyq, siniru óz qolymyzda, ol sinip te jatyr. Sondyqtan da olardyng kóbi shet elge ketkende jerin, elin saghynyp, osy jerden ajyray almay jatyr.

Kәzirgi jәit.

Kәzir endi qazaqsha әn de, maqala da jazamyn, qazaqsha jana sóz kezdeskende, ony taldap, jattap alu isin әli de jalghastyrudamyn. Biraq meni qynjyltatyn jәit - ol sol dýkenderde isteytin bizding qarakóz qyzdarymyzdyng býgingi kýni qazaqsha sóilemeytini. Men әdeyi qazaqsha súrap, qazaqsha sóilep túrsam da, boy bermey maghan oryssha jauap qaytarady. Nege býgin sol bayaghy Kenes dәuirindegi әdisti qoldanugha bolmaydy? Qazaqtar kәzir barlyq qarapayym qyzmet etu salasynda júmys istep jatyr. Qazaqtar qazaqsha sóilemegenderge bir kýn nan satpay qoysyn, erteng bәri qazaqshalap «nan berinizshi!» dep syzylyp túrady ghoy. Tek qana qarapayym dengeydegi sol qarapayym sózderdi talap etse, qoghamnyng dauysy qazashalanyp ketedi. Qazaqtar nan satyp bermedi dep orysyn izdesin, tappaydy, ýitkeni búl salada jalaqy az, amalsyzdan búl sala qazaqqa qaldy. Avtobusta biylet bermey qoy, búnda da qazaqtar jýr, bazarda zat satpay qoy! El bolyp, kóshede qazaqsha ýnge ýn qosyp, qazaq tilge degen qúrmetti asyrayyq.

Týrkiyagha barynyz, Qytaygha barynyz, sol jerdegi qarapayym elding qarapayym tilin bilmeseniz, ash qalasyz. Bizde nege olay emes? Nege qarapayym el óz tilin talap etpeydi?

«Jas qazaq ýni» gazeti