Qúrghaqty qúramay qaptyrghan dana halqymyz: «Qardyng basyn qar alar jauyp túryp, Hannyng basyn han alar shauyp túryp», - dep jeti yqylymnan beri kele jatqan últtyq ruhaniyatty alghy shartqa qoyyp әrqashan úlylyq aldynda taghzym etken. Taghzymdy ghibadatpen ghana shektep qoymay, oy tolghamdardy úrpaqqa úmsyndyrghan lәzim. Sondyqtan әdebiyet sýier qauymgha ghúmyrynda túshydan góri ashynyng tatyn tatqan maytalman qalamgerler men últtyng úly jazushysy Múhtar Áuezovting arasyndaghy altyn kópir yaky jazysqan hattary men maqalalaryn nazarlarynyzgha úsynudy jón kórdik. El degende eniregen, biyt, býrge, qandalagha qanyn bergen dana halqymyz:

Dýniyeden ótse danyshpan

Jýiriktermen jarysqan,

Oqityn ie bolmasa,

Jazuly qalghan hat jetim,-

dep tylsymdy tәmsilimen tabandap túryp, tóbeden soyylmen soqqanday jyrlay týsedi. Olay bolsa Áuezov әlemine boylay týselik.

Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng danqty jauyngeri, filolog Mәlik Ghabdullinning 1950 jyly jazylghan Múhang turaly «Qalay tanystyq?» atty maqalasyna kóz tigelik:

«...Bir kýni institutta Múhang meni kórip qaldy da:

-Bәrekeldi, jaqsy kezdesting ghoy. Ekeuimizding sóilesip, kelisip alatyn bir әngimemiz bar eken. Men sony aitpaq edim, - dedi.

Múhang ekeumiz instituttyng №8 auditoriyasyna bardyq. Jayghasyp otyra kettik. Ol kezde Múhang qonyr týsti bylghary portfeli ústaytyn jәne ony tastamaytyn. Janaghy arada sol portfelin ashyp, ishinen birneshe paraq mashinkagha basylghan qaghazdy suyryp aldy.

-Búl qaghazdar saghan arnalghan edi. Kólemi – 8 bet

-Maqala ma ózi?

-Búl maqala emes, tizim. Múnda aspiranttyng mindetti týrde oqityn kitaptary, maqalalary men auyz әdebiyeti tekstteri kórsetilgen. Men múny ýsh bólimnen qúrastyrdym. Birinshi bólimde: auyz әdebiyeti turaly ghylymi, teoriyalyq enbekter, ekinshisinde: dýniyejýzilik auyz әdebiyetining ýlgileri; al ýshinshisinde: qazaq auyz әdebiyeti. Osynda kórsetilgenderdi oqyp shyghu, boyyna siniru – eng basty mindetin. Olay etsen, bilimdi aspirant bolasyng jәne esinde bolsyn: aldaghy kýnde ghylymy bayandamalar jasaytyn bolasyn, ol ýshin de myna kórsetilgen enbekterdi oqyp alghanyng asa qajet.

-Múha-au, myna tizimde pәlenbay shygharma kórsetilipti. Onyng әrqaysysy jýzdegen bet. Bәrin jinasaq, myndaghan bet eken. Sonyng bәrine uaqytty qaydan tabam? Búdan basqa da sabaqtarymyz bar.

-Jalqaulanbasan, kitap oqugha uaqyt tabugha әbden bolady. Kýnine jýz bet kitap oqymaghan aspirantty aspirant deuge, ondaydan týbinde ghylymy qyzmetker shyghady deuge bolmaydy, osyny qatty eskergeysin.

-Jaraydy, búl aqylynyzdy iske asyryp kóremin degennen basqa esh nәrse aita almay qaldym».[Áuezov jәne arhiv A.«Atamúra» 1997 55-b] Kelesi kezekte Múhtar Omarhanúlynyng Batyr Bauyrjan «Qazaq әdebiyetining marshaly» dep bagha bergen Sәbit Múqanovqa 1944 jyly 25 qyrkýiekte jazghan hatynan ýzinidiler keltireyik:

« Sәbiyt!

Men seni kóp tosyp, keltire de almay, ketip qaldym. Sózim Krylov jayy edi. Aldynghy kýngi zasedaniyanyng qaulysyn men ózim jazyp aparyp, Tatarenkogha berip kettim.

Ol qaulygha endigi júmysty sen atqaratyndyghyng jazylghan.

Syrsovqa da aittym.

Endigisin ózing qozghay beresin. Bir asyghys nәrse – Tolstoy telegrammasyna jauap edi. Men ony jazyp berip em, Syrsov búdan tolyq jaz [dedi], men onymen asyghys sóilesip qaldym. Sol telegramdy Syrsovpen aqyldasyp, tolyqtyryp jiberersin.

Odan basqasy әr kense bergen planda. Sony oryndaghanyn baghu ghoy. Hatshysy kerek edi. Balaqaev ketip qaldy. Mynau Tatarenko degen әiel asa nagruzkasy kóp kisi eken. Árbir tapsyrghan úsaq iske de jauyr attay qisandap baryp ketedi. Men keyde ózine úrysyp qalyp ta jýrip em. Biraq Syrsov әdeyi bólip shygharghan kisim deydi. Sol isin isteui kerek dedi.

Eger sovnarkom jaghynda... beretin bolsa, óz apparatyndy qozghaysyng ghoy.

Ázirshe osy.

Men kirispe sózdi 2-3 kýnde bitirip jiberemin.

Asqar audarmasy asa jaqsy eken. Beysenbaydy kýndelikti kitapqa shúghyldandyra ber». [Áuezov jәne arhiv A.«Atamúra»1997 40-41b]

«Aldynghy arba qayda barsa, keyingi arba sonda barady» dep el auzy altyngha bergisiz astarymen izgilikke beyil beredi. Sol izgilik turasynda «Kóshpendiler» qaqynda qalam terbegen Iliyas Esenberlinning 1977 jyly 23 qyrkýiekte Múhannyng ruhyna arnap jazghan «Túla boyy túrghan ýlgi» atty maqalasyna ynghay etelik.

«Múhtar Áuezov» degende, men Múqannyng ózim óte jaqsy kóretin ýsh qasiyetine toqtalghym keledi. Múqang óz halqyn sýigen. Ol kisi óz halqynyng ótkenin de, býginin de jaqsy kórgen adam...

Múqannyng jas kezinde jany sýigen úshar kógi, qonar kóli bolghan sonau sardalasyn, halqynyng әn-kýiin, jomart dәstýrin, qasiyetti әdet-ghúrpyn sýigendigin aitamyz...

Múqang qatysqan san mәjiliste birge bolyp, ol kisining qazaq halqynyng mәdeni, әdeby ósuine qanday jany ashitynyn kózimmen kórdim...

Elining әdebiyetin sýigendigi sonshalyq, ózi ýzbey qatysqan sol mәjilisterde bir ret sóilemey, qúndy pikir aitpay qalghan emes...

Ekinshi bir qasiyeti – onyng tvorchestvolyq erligi. Múqang qyryq jyldan astam tvorchestvolyq ómirinde kólemi jiyrma tomday enbek jazghan adam...

Ýshinshiden, Múqannyng meni tandandyratyn bir qasiyeti – onyng tvorchestvosynyng san qyrly bolyp keletini. Gauhartasqa qay qyrynan qarasang da, ýnemi sәuleli, әdemi bolyp kórinedi ghoy. Múqannyng tvorchestvosy da sol sekildi. Onyng ghylymy zertteu enbekteri de, roman-povesteri de, kino piesalary da birinen-biri asyp týspese, kem týspeytin qúdiretti...»[Áuezov jәne arhiv A.«Atamúra» 1997 73-74-b]

Mine, alasapyran ghasyr degeleninde qazaqtyng kәnigi qalamgerleri kenestik kezenning talay qyspaghynda qysylyp-qymtyrylsa da әdebiyetke adaldyqtaryn jýrekterine toghytty. Kóp kór keudelerding torynda toghytyldy, sonday-aq ishten shyqqan jegi qúrttardan auyz kýigendigi aitpasada belgili dýniye. Últtyq dinimiz ben dilimizdi nebir alkeudeler tarpyp kete jazdasa da berekesine berik, últ qayratkerleri tarihymyzdy týgendep, týgeldep tamyrymen saqtap qalugha jigerin ayamaghany haq. Múqang dýnie salghannan keyin geolog Qanysh Imantayúly Sәtbaev jýrektegi múnyn bylaysha aqtarghan eken:

«...Muhtar Omarhanovich byl chelovekom bolishogo razuma; on neustanno rabotal, trudilsya na niyve prosvesheniya, obrazovaniya, poznaniya jizniy.

Nezauryadnye sposobnosty Muhtara Omarhanovicha porajaly nas vseh. Naryadu s vypolneniyem bolishoy, napryajennoy raboty pisatelya, on takje uspeshno rabotal, tvoril kak uchenyi. Buduchy krupneyshim znatokom russkoy, kazahskoy, zapadno-evropeyskoy y vsey mirovoy kulitury y liyteratury, Muhtar Omarhanovich vsegda so svoystvennoy emu erudisiey analiziroval iyh, pisal o niyh. Blestyashe znal on obychay y nravy svoego naroda. Kak yavilsya ego znamenityy roman ob Abae ensiklopediey jizny kazahskogo naroda, tak y on sam byl sredy nas jivoy ensiklopediey»[Áuezov jәne arhiv A.«Atamúra 1997 63-b ] .

Osynday kemeldilikting sara jolyn ústanghan dara túlghalarymyzdyng ruhy mәngi bizben birge. Bolashaq barda ruhany múralar aspanda susymaq emes, kerisinshe uaqyt ótken sayyn sol jaqút qazynalardyng qúny artyp, Alash aibyndaryna әmanda sara jol bolmaq.

Ázimhan ISABEK

Abai.kz