Құрғақты құрамай қаптырған дана халқымыз: «Қардың басын қар алар жауып тұрып, Ханның басын хан алар шауып тұрып», - деп жеті ықылымнан бері келе жатқан ұлттық руханиятты алғы шартқа қойып әрқашан ұлылық алдында тағзым еткен. Тағзымды ғибадатпен ғана шектеп қоймай, ой толғамдарды ұрпаққа ұмсындырған ләзім. Сондықтан әдебиет сүйер қауымға ғұмырында тұщыдан гөрі ащының татын татқан майталман қаламгерлер мен ұлттың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезовтің арасындағы алтын көпір яки жазысқан хаттары мен мақалаларын назарларыңызға ұсынуды жөн көрдік. Ел дегенде еңіреген, бит, бүрге, қандалаға қанын берген дана халқымыз:

Дүниеден өтсе данышпан

Жүйріктермен жарысқан,

Оқитын ие болмаса,

Жазулы қалған хат жетім,-

деп тылсымды тәмсілімен табандап тұрып, төбеден сойылмен соққандай жырлай түседі. Олай болса Әуезов әлеміне бойлай түселік.

Екінші дүниежүзілік соғыстың даңқты жауынгері, филолог Мәлік Ғабдуллиннің 1950 жылы жазылған Мұхаң туралы «Қалай таныстық?» атты мақаласына көз тігелік:

«...Бір күні институтта Мұхаң мені көріп қалды да:

-Бәрекелді, жақсы кездестің ғой. Екеуіміздің сөйлесіп, келісіп алатын бір әңгімеміз бар екен. Мен соны айтпақ едім, - деді.

Мұхаң екеуміз институттың №8 аудиториясына бардық. Жайғасып отыра кеттік. Ол кезде Мұхаң қоңыр түсті былғары портфель ұстайтын және оны тастамайтын. Жаңағы арада сол портфелін ашып, ішінен бірнеше парақ машинкаға басылған қағазды суырып алды.

-Бұл қағаздар саған арналған еді. Көлемі – 8 бет

-Мақала ма өзі?

-Бұл мақала емес, тізім. Мұнда аспиранттың міндетті түрде оқитын кітаптары, мақалалары мен ауыз әдебиеті тексттері көрсетілген. Мен мұны үш бөлімнен құрастырдым. Бірінші бөлімде: ауыз әдебиеті туралы ғылыми, теориялық еңбектер, екіншісінде: дүниежүзілік ауыз әдебиетінің үлгілері; ал үшіншісінде: қазақ ауыз әдебиеті. Осында көрсетілгендерді оқып шығу, бойыңа сіңіру – ең басты міндетің. Олай етсең, білімді аспирант боласың және есіңде болсын: алдағы күнде ғылыми баяндамалар жасайтын боласың, ол үшін де мына көрсетілген еңбектерді оқып алғаның аса қажет.

-Мұха-ау, мына тізімде пәленбай шығарма көрсетіліпті. Оның әрқайсысы жүздеген бет. Бәрін жинасақ, мыңдаған бет екен. Соның бәріне уақытты қайдан табам? Бұдан басқа да сабақтарымыз бар.

-Жалқауланбасаң, кітап оқуға уақыт табуға әбден болады. Күніне жүз бет кітап оқымаған аспирантты аспирант деуге, ондайдан түбінде ғылыми қызметкер шығады деуге болмайды, осыны қатты ескергейсің.

-Жарайды, бұл ақылыңызды іске асырып көремін дегеннен басқа еш нәрсе айта алмай қалдым».[Әуезов және архив А.«Атамұра» 1997 55-б] Келесі кезекте Мұхтар Омарханұлының Батыр Бауыржан «Қазақ әдебиетінің маршалы» деп баға берген Сәбит Мұқановқа 1944 жылы 25 қыркүйекте жазған хатынан үзініділер келтірейік:

« Сәбит!

Мен сені көп тосып, келтіре де алмай, кетіп қалдым. Сөзім Крылов жайы еді. Алдыңғы күнгі заседанияның қаулысын мен өзім жазып апарып, Татаренкоға беріп кеттім.

Ол қаулыға ендігі жұмысты сен атқаратындығың жазылған.

Сырцовқа да айттым.

Ендігісін өзің қозғай бересің. Бір асығыс нәрсе – Толстой телеграммасына жауап еді. Мен оны жазып беріп ем, Сырцов бұдан толық жаз [деді], мен онымен асығыс сөйлесіп қалдым. Сол телеграмды Сырцовпен ақылдасып, толықтырып жіберерсің.

Одан басқасы әр кеңсе берген планда. Соны орындағанын бағу ғой. Хатшысы керек еді. Балақаев кетіп қалды. Мынау Татаренко деген әйел аса нагрузкасы көп кісі екен. Әрбір тапсырған ұсақ іске де жауыр аттай қисаңдап барып кетеді. Мен кейде өзіне ұрысып қалып та жүріп ем. Бірақ Сырцов әдейі бөліп шығарған кісім дейді. Сол ісін істеуі керек деді.

Егер совнарком жағында... беретін болса, өз аппаратыңды қозғайсың ғой.

Әзірше осы.

Мен кіріспе сөзді 2-3 күнде бітіріп жіберемін.

Асқар аудармасы аса жақсы екен. Бейсенбайды күнделікті кітапқа шұғылдандыра бер». [Әуезов және архив А.«Атамұра»1997 40-41б]

«Алдыңғы арба қайда барса, кейінгі арба сонда барады» деп ел аузы алтынға бергісіз астарымен ізгілікке бейіл береді. Сол ізгілік турасында «Көшпенділер» қақында қалам тербеген Ілияс Есенберлиннің 1977 жылы 23 қыркүйекте Мұхаңның рухына арнап жазған «Тұла бойы тұрған үлгі» атты мақаласына ыңғай етелік.

«Мұхтар Әуезов» дегенде, мен Мұқаңның өзім өте жақсы көретін үш қасиетіне тоқталғым келеді. Мұқаң өз халқын сүйген. Ол кісі өз халқының өткенін де, бүгінін де жақсы көрген адам...

Мұқаңның жас кезінде жаны сүйген ұшар көгі, қонар көлі болған сонау сардаласын, халқының ән-күйін, жомарт дәстүрін, қасиетті әдет-ғұрпын сүйгендігін айтамыз...

Мұқаң қатысқан сан мәжілісте бірге болып, ол кісінің қазақ халқының мәдени, әдеби өсуіне қандай жаны ашитынын көзіммен көрдім...

Елінің әдебиетін сүйгендігі соншалық, өзі үзбей қатысқан сол мәжілістерде бір рет сөйлемей, құнды пікір айтпай қалған емес...

Екінші бір қасиеті – оның творчестволық ерлігі. Мұқаң қырық жылдан астам творчестволық өмірінде көлемі жиырма томдай еңбек жазған адам...

Үшіншіден, Мұқаңның мені таңдандыратын бір қасиеті – оның творчествосының сан қырлы болып келетіні. Гауһартасқа қай қырынан қарасаң да, үнемі сәулелі, әдемі болып көрінеді ғой. Мұқаңның творчествосы да сол секілді. Оның ғылыми зерттеу еңбектері де, роман-повестері де, кино пьесалары да бірінен-бірі асып түспесе, кем түспейтін құдіретті...»[Әуезов және архив А.«Атамұра» 1997 73-74-б]

Міне, аласапыран ғасыр дегелеңінде қазақтың кәнігі қаламгерлері кеңестік кезеңнің талай қыспағында қысылып-қымтырылса да әдебиетке адалдықтарын жүректеріне тоғытты. Көп көр кеуделердің торында тоғытылды, сондай-ақ іштен шыққан жегі құрттардан ауыз күйгендігі айтпасада белгілі дүние. Ұлттық дініміз бен ділімізді небір алкеуделер тарпып кете жаздаса да берекесіне берік, ұлт қайраткерлері тарихымызды түгендеп, түгелдеп тамырымен сақтап қалуға жігерін аямағаны хақ. Мұқаң дүние салғаннан кейін геолог Қаныш Имантайұлы Сәтбаев жүректегі мұңын былайша ақтарған екен:

«...Мухтар Омарханович был человеком большого разума; он неустанно работал, трудился на ниве просвещения, образования, познания жизни.

Незаурядные способности Мухтара Омархановича поражали нас всех. Наряду с выполнением большой, напряженной работы писателя, он также успешно работал, творил как ученый. Будучи крупнейшим знатоком русской, казахской, западно-европейской и всей мировой культуры и литературы, Мухтар Омарханович всегда со свойственной ему эрудицией анализировал их, писал о них. Блестяще знал он обычаи и нравы своего народа. Как явился его знаменитый роман об Абае энциклопедией жизни казахского народа, так и он сам был среди нас живой энциклопедией»[Әуезов және архив А.«Атамұра 1997 63-б ] .

Осындай кемелділіктің сара жолын ұстанған дара тұлғаларымыздың рухы мәңгі бізбен бірге. Болашақ барда рухани мұралар аспанда сусымақ емес, керісінше уақыт өткен сайын сол жақұт қазыналардың құны артып, Алаш айбындарына әманда сара жол болмақ.

Әзімхан ИСАБЕК

Abai.kz