قۇرعاقتى قۇراماي قاپتىرعان دانا حالقىمىز: «قاردىڭ باسىن قار الار جاۋىپ تۇرىپ، حاننىڭ باسىن حان الار شاۋىپ تۇرىپ»، - دەپ جەتى ىقىلىمنان بەرى كەلە جاتقان ۇلتتىق رۋحانياتتى العى شارتقا قويىپ ارقاشان ۇلىلىق الدىندا تاعزىم ەتكەن. تاعزىمدى عيباداتپەن عانا شەكتەپ قويماي، وي تولعامداردى ۇرپاققا ۇمسىندىرعان ءلازىم. سوندىقتان ادەبيەت سۇيەر قاۋىمعا عۇمىرىندا تۇششىدان گورى اششىنىڭ تاتىن تاتقان مايتالمان قالامگەرلەر مەن ۇلتتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اراسىنداعى التىن كوپىر ياكي جازىسقان حاتتارى مەن ماقالالارىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. ەل دەگەندە ەڭىرەگەن، بيت، بۇرگە، قاندالاعا قانىن بەرگەن دانا حالقىمىز:

دۇنيەدەن وتسە دانىشپان

جۇيرىكتەرمەن جارىسقان،

وقيتىن يە بولماسا،

جازۋلى قالعان حات جەتىم،-

دەپ تىلسىمدى تامسىلىمەن تابانداپ تۇرىپ، توبەدەن سويىلمەن سوققانداي جىرلاي تۇسەدى. ولاي بولسا اۋەزوۆ الەمىنە بويلاي تۇسەلىك.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ داڭقتى جاۋىنگەرى، فيلولوگ مالىك عابدۋلليننىڭ 1950 جىلى جازىلعان مۇحاڭ تۋرالى «قالاي تانىستىق؟» اتتى ماقالاسىنا كوز تىگەلىك:

«...ءبىر كۇنى ينستيتۋتتا مۇحاڭ مەنى كورىپ قالدى دا:

-بارەكەلدى، جاقسى كەزدەستىڭ عوي. ەكەۋىمىزدىڭ سويلەسىپ، كەلىسىپ الاتىن ءبىر اڭگىمەمىز بار ەكەن. مەن سونى ايتپاق ەدىم، - دەدى.

مۇحاڭ ەكەۋمىز ينستيتۋتتىڭ №8 اۋديتورياسىنا باردىق. جايعاسىپ وتىرا كەتتىك. ول كەزدە مۇحاڭ قوڭىر ءتۇستى بىلعارى پورتفەل ۇستايتىن جانە ونى تاستامايتىن. جاڭاعى ارادا سول پورتفەلىن اشىپ، ىشىنەن بىرنەشە پاراق ماشينكاعا باسىلعان قاعازدى سۋىرىپ الدى.

-بۇل قاعازدار ساعان ارنالعان ەدى. كولەمى – 8 بەت

-ماقالا ما ءوزى؟

-بۇل ماقالا ەمەس، ءتىزىم. مۇندا اسپيرانتتىڭ مىندەتتى تۇردە وقيتىن كىتاپتارى، ماقالالارى مەن اۋىز ادەبيەتى تەكستتەرى كورسەتىلگەن. مەن مۇنى ءۇش بولىمنەن قۇراستىردىم. ءبىرىنشى بولىمدە: اۋىز ادەبيەتى تۋرالى عىلىمي، تەوريالىق ەڭبەكتەر، ەكىنشىسىندە: دۇنيەجۇزىلىك اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى; ال ۇشىنشىسىندە: قازاق اۋىز ادەبيەتى. وسىندا كورسەتىلگەندەردى وقىپ شىعۋ، بويىڭا ءسىڭىرۋ – ەڭ باستى مىندەتىڭ. ولاي ەتسەڭ، ءبىلىمدى اسپيرانت بولاسىڭ جانە ەسىڭدە بولسىن: الداعى كۇندە عىلىمي باياندامالار جاسايتىن بولاسىڭ، ول ءۇشىن دە مىنا كورسەتىلگەن ەڭبەكتەردى وقىپ العانىڭ اسا قاجەت.

-مۇحا-اۋ، مىنا تىزىمدە پالەنباي شىعارما كورسەتىلىپتى. ونىڭ ارقايسىسى جۇزدەگەن بەت. ءبارىن جيناساق، مىڭداعان بەت ەكەن. سونىڭ بارىنە ۋاقىتتى قايدان تابام؟ بۇدان باسقا دا ساباقتارىمىز بار.

-جالقاۋلانباساڭ، كىتاپ وقۋعا ۋاقىت تابۋعا ابدەن بولادى. كۇنىنە ءجۇز بەت كىتاپ وقىماعان اسپيرانتتى اسپيرانت دەۋگە، وندايدان تۇبىندە عىلىمي قىزمەتكەر شىعادى دەۋگە بولمايدى، وسىنى قاتتى ەسكەرگەيسىڭ.

-جارايدى، بۇل اقىلىڭىزدى ىسكە اسىرىپ كورەمىن دەگەننەن باسقا ەش نارسە ايتا الماي قالدىم».[اۋەزوۆ جانە ارحيۆ ا.«اتامۇرا» 1997 55-ب] كەلەسى كەزەكتە مۇحتار ومارحانۇلىنىڭ باتىر باۋىرجان «قازاق ادەبيەتىنىڭ مارشالى» دەپ باعا بەرگەن ءسابيت مۇقانوۆقا 1944 جىلى 25 قىركۇيەكتە جازعان حاتىنان ۇزىنىدىلەر كەلتىرەيىك:

« ءسابيت!

مەن سەنى كوپ توسىپ، كەلتىرە دە الماي، كەتىپ قالدىم. ءسوزىم كرىلوۆ جايى ەدى. الدىڭعى كۇنگى زاسەدانيانىڭ قاۋلىسىن مەن ءوزىم جازىپ اپارىپ، تاتارەنكوعا بەرىپ كەتتىم.

ول قاۋلىعا ەندىگى جۇمىستى سەن اتقاراتىندىعىڭ جازىلعان.

سىرتسوۆقا دا ايتتىم.

ەندىگىسىن ءوزىڭ قوزعاي بەرەسىڭ. ءبىر اسىعىس نارسە – تولستوي تەلەگرامماسىنا جاۋاپ ەدى. مەن ونى جازىپ بەرىپ ەم، سىرتسوۆ بۇدان تولىق جاز [دەدى]، مەن ونىمەن اسىعىس سويلەسىپ قالدىم. سول تەلەگرامدى سىرتسوۆپەن اقىلداسىپ، تولىقتىرىپ جىبەرەرسىڭ.

ودان باسقاسى ءار كەڭسە بەرگەن پلاندا. سونى ورىنداعانىن باعۋ عوي. حاتشىسى كەرەك ەدى. بالاقاەۆ كەتىپ قالدى. مىناۋ تاتارەنكو دەگەن ايەل اسا ناگرۋزكاسى كوپ كىسى ەكەن. ءاربىر تاپسىرعان ۇساق ىسكە دە جاۋىر اتتاي قيساڭداپ بارىپ كەتەدى. مەن كەيدە وزىنە ۇرىسىپ قالىپ تا ءجۇرىپ ەم. بىراق سىرتسوۆ ادەيى ءبولىپ شىعارعان كىسىم دەيدى. سول ءىسىن ىستەۋى كەرەك دەدى.

ەگەر سوۆناركوم جاعىندا... بەرەتىن بولسا، ءوز اپپاراتىڭدى قوزعايسىڭ عوي.

ازىرشە وسى.

مەن كىرىسپە ءسوزدى 2-3 كۇندە ءبىتىرىپ جىبەرەمىن.

اسقار اۋدارماسى اسا جاقسى ەكەن. بەيسەنبايدى كۇندەلىكتى كىتاپقا شۇعىلداندىرا بەر». [اۋەزوۆ جانە ارحيۆ ا.«اتامۇرا»1997 40-41ب]

«الدىڭعى اربا قايدا بارسا، كەيىنگى اربا سوندا بارادى» دەپ ەل اۋزى التىنعا بەرگىسىز استارىمەن ىزگىلىككە بەيىل بەرەدى. سول ىزگىلىك تۋراسىندا «كوشپەندىلەر» قاقىندا قالام تەربەگەن ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ 1977 جىلى 23 قىركۇيەكتە مۇحاڭنىڭ رۋحىنا ارناپ جازعان «تۇلا بويى تۇرعان ۇلگى» اتتى ماقالاسىنا ىڭعاي ەتەلىك.

«مۇحتار اۋەزوۆ» دەگەندە، مەن مۇقاڭنىڭ ءوزىم وتە جاقسى كورەتىن ءۇش قاسيەتىنە توقتالعىم كەلەدى. مۇقاڭ ءوز حالقىن سۇيگەن. ول كىسى ءوز حالقىنىڭ وتكەنىن دە، بۇگىنىن دە جاقسى كورگەن ادام...

مۇقاڭنىڭ جاس كەزىندە جانى سۇيگەن ۇشار كوگى، قونار كولى بولعان سوناۋ ساردالاسىن، حالقىنىڭ ءان-كۇيىن، جومارت ءداستۇرىن، قاسيەتتى ادەت-عۇرپىن سۇيگەندىگىن ايتامىز...

مۇقاڭ قاتىسقان سان ماجىلىستە بىرگە بولىپ، ول كىسىنىڭ قازاق حالقىنىڭ مادەني، ادەبي وسۋىنە قانداي جانى اشيتىنىن كوزىممەن كوردىم...

ەلىنىڭ ادەبيەتىن سۇيگەندىگى سونشالىق، ءوزى ۇزبەي قاتىسقان سول ماجىلىستەردە ءبىر رەت سويلەمەي، قۇندى پىكىر ايتپاي قالعان ەمەس...

ەكىنشى ءبىر قاسيەتى – ونىڭ تۆورچەستۆولىق ەرلىگى. مۇقاڭ قىرىق جىلدان استام تۆورچەستۆولىق ومىرىندە كولەمى جيىرما تومداي ەڭبەك جازعان ادام...

ۇشىنشىدەن، مۇقاڭنىڭ مەنى تاڭداندىراتىن ءبىر قاسيەتى – ونىڭ تۆورچەستۆوسىنىڭ سان قىرلى بولىپ كەلەتىنى. گاۋھارتاسقا قاي قىرىنان قاراساڭ دا، ۇنەمى ساۋلەلى، ادەمى بولىپ كورىنەدى عوي. مۇقاڭنىڭ تۆورچەستۆوسى دا سول سەكىلدى. ونىڭ عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى دە، رومان-پوۆەستەرى دە، كينو پەسالارى دا بىرىنەن-ءبىرى اسىپ تۇسپەسە، كەم تۇسپەيتىن قۇدىرەتتى...»[اۋەزوۆ جانە ارحيۆ ا.«اتامۇرا» 1997 73-74-ب]

مىنە، الاساپىران عاسىر دەگەلەڭىندە قازاقتىڭ كانىگى قالامگەرلەرى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ تالاي قىسپاعىندا قىسىلىپ-قىمتىرىلسا دا ادەبيەتكە ادالدىقتارىن جۇرەكتەرىنە توعىتتى. كوپ كور كەۋدەلەردىڭ تورىندا توعىتىلدى، سونداي-اق ىشتەن شىققان جەگى قۇرتتاردان اۋىز كۇيگەندىگى ايتپاسادا بەلگىلى دۇنيە. ۇلتتىق ءدىنىمىز بەن ءدىلىمىزدى نەبىر الكەۋدەلەر تارپىپ كەتە جازداسا دا بەرەكەسىنە بەرىك، ۇلت قايراتكەرلەرى تاريحىمىزدى تۇگەندەپ، تۇگەلدەپ تامىرىمەن ساقتاپ قالۋعا جىگەرىن اياماعانى حاق. مۇقاڭ دۇنيە سالعاننان كەيىن گەولوگ قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ جۇرەكتەگى مۇڭىن بىلايشا اقتارعان ەكەن:

«...مۋحتار ومارحانوۆيچ بىل چەلوۆەكوم بولشوگو رازۋما; ون نەۋستاننو رابوتال، ترۋديلسيا نا نيۆە پروسۆەششەنيا، وبرازوۆانيا، پوزنانيا جيزني.

نەزاۋريادنىە سپوسوبنوستي مۋحتارا ومارحانوۆيچا پوراجالي ناس ۆسەح. ناريادۋ س ۆىپولنەنيەم بولشوي، ناپرياجەننوي رابوتى پيساتەليا، ون تاكجە ۋسپەشنو رابوتال، تۆوريل كاك ۋچەنىي. بۋدۋچي كرۋپنەيشيم زناتوكوم رۋسسكوي، كازاحسكوي، زاپادنو-ەۆروپەيسكوي ي ۆسەي ميروۆوي كۋلتۋرى ي ليتەراتۋرى، مۋحتار ومارحانوۆيچ ۆسەگدا سو سۆويستۆەننوي ەمۋ ەرۋديتسيەي اناليزيروۆال يح، پيسال و نيح. بلەستياششە زنال ون وبىچاي ي نراۆى سۆوەگو نارودا. كاك ياۆيلسيا ەگو زنامەنيتىي رومان وب اباە ەنتسيكلوپەديەي جيزني كازاحسكوگو نارودا، تاك ي ون سام بىل سرەدي ناس جيۆوي ەنتسيكلوپەديەي»[اۋەزوۆ جانە ارحيۆ ا.«اتامۇرا 1997 63-ب ] .

وسىنداي كەمەلدىلىكتىڭ سارا جولىن ۇستانعان دارا تۇلعالارىمىزدىڭ رۋحى ماڭگى بىزبەن بىرگە. بولاشاق باردا رۋحاني مۇرالار اسپاندا سۋسىماق ەمەس، كەرىسىنشە ۋاقىت وتكەن سايىن سول جاقۇت قازىنالاردىڭ قۇنى ارتىپ، الاش ايبىندارىنا ءاماندا سارا جول بولماق.

ءازىمحان يسابەك

Abai.kz