Q.A.Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiytetinde úzaq jyldardan beri ústazdyq etip kele jatqan filologiya ghylymynyng kandidaty, dosent Janymgýl KAMALQYZY (surette) әdebiyetten habarsyz ósken úrpaqtan qorqu kerektigin aita otyryp, qazir:  «Mektepterde әdebiyet pәnining ornyna qazaq tilinen test jattatatyn «auru» payda boldy», - deydi.

–       Q.A.Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiytetinde úzaq jyldardan beri ústazdyq etip kelesiz. Jalpy, óziniz bilim berip kele jatqan student qauymnyng әdebiyetke degen qúlshynysy qalay? Olardyng mektep baghdarlamasynda alghan bilimin JOO qanshalyqty tolyqtyra almaq? Ádebiyet pәnin mәselen ekonomist, mediyk, himikterge de oqytqan dúrys pa?  

– Studentterdi, yaghny jastardy kinәlaugha bolmaydy. Bizge әr jyly kelgen studentterding keminde ekeu-ýsheui óleng jazady, kópshiligi derlik әdebiyetti jaqsy kórip keledi. Sabaq bergende shyn eljirep, kórkem shygharmamen birge tebirenip otyrghan jastardy kórgende «Qazaq» degen últ tiri degen oimen arqalanyp ketkendey bolasyn. Biraq, bir ókinish ýnemi ózegimdi órtep jýredi. Qazir mektepterde jogharghy synyptarda memlekettik baghdarlamanyng oryndaluy emes, ÚBT-dan úpay jinau mәselesi birinshi kezekke qoyylghan. Ádebiyet pәnining ornyna qazaq tilinen test jattatatyn «auru» payda boldy. Jas jetkinshek ony men solyn tanyp, ruhany quat alatyn kezeng osy onynshy, on birinshi synyptaghy uaqyt. Jastardyng kópshiligi mektepten song basqa salagha auysyp ketedi de, últymyzdyng ruhany qazynasynan mýldem habarsyz bolyp erjetedi. Al mektep kezeninde biz olar alatyn nәrdi qoldan keptirip otyrmyz. Búny oilap otyrghan eshkim joq. Ádebiyetke sanauly mamandardyng isi dep qaraytyn toghyshar kózqaras payda bolghan. Ádebiyetke   Orman sharuashylyghy institutyn Altynmen bitirgen Álihan Bókeyhanov, dәrigerlikti altynmen bitirgen Halel Dosmúhammedov, alyp jýrekti alash ardageri Smaghúl Saduaqasov syndy myqtylar nege bardy?

Ádebiyet – últtyng ruhy, jany, iydeology, tarihy men senimi, bar mәdeniyetining toghysqan qazynasy. Búdan habarsyz ósken úrpaqtan qorqu kerek. Biz úrpaghymyzgha beriluge tiyis asylymyzdy  dalagha shashyp jatyrmyz. Búl uaqytta ata-ana da, pәn múghalimi de tek ÚBT-dan qansha úpay jinauy mýmkin degen súraqqa ghana jauap izdeydi. Apta sayyn ÚBT-gha enetin pәnderden dayyn súraqtardyng jauabyn jattatumen әlek. Ruhany nәr beretin әdebiyet pәni mýldem oqytylmaydy desem, eshkim maghan dau aita almaydy. Qazirgi kýni mektepten kelgen oqushylar әdebiyetten baghdarlamagha sәikes bilim almaytyn siyaqty. M.Shahanov aitqan «kompiuterbasty» pendeler kele jatyr-au dep qorqamyn. Búghan tyiym salynbasa, kóp úzamay-aq zardaby kórinis beredi. Osynday jaghdayda kelgen studentterge mektep baghdarlamasynan bastaugha tura kelip jýr. Búl JOO baghdarlamasyn mengeruge de kesirin tiygizude. JOO ornynda әdebiyetti terendetip oqytylatyny ras. Studentter izdenip jaqsy nәtiyjelerge de jetip jatady. Ádebiyet pәnin barlyq mamandyqtar oqugha tiyis dep oilaymyn. Belgili abaytanushy ghalym M.Myrzahmetov barlyq fakulitet studentterine Abaytanu kursyn oqytugha baghdarlamalar jasady, Abay atyndaghy Últtyq pedagogikalyq uniyversiytetine engizdi. Biraq búny qoldaushylar joq. Sol bayaghy qasang qaghida – әdebiyet tek әdebiyet mamandyghynyng obektisi dep qaraydy. Eger maghan mýmkindik berse, barlyq fakulitetterge «Qazaq tarihy romany» degen dәristi qosqyzar edim. Belgili ghalym QR ÚGhA akademiygi R.Berdibay: «Eshbir el óz tarihyn oqulyqtardan oqyp jete mengermeydi,  tarihy shygharmalardan oqyp ýirenedi» degen. Búl – eshkimge dәleldeudi qajet etpeytin aksioma. Jas úrpaqty eldik yaghny memlekettik sanada, últtyq sanada tәrbiyelegimiz kelse, olargha qazaq tarihynan jazylghan shygharmalardy oqytyp, taldatyp, sodan ghibrat alugha mýmkindik beruimiz kerek. Mysaly, Týrkistangha kireberis kýre joldyng boyynda Qarakerey Qabanbaygha qoyylghan eskertkish bar. Birde kólikpen Týrkistangha kirip kele jatqanymyzda kópshilikting ishinen bireu: «Qabanbaygha eskertkish qoyghan nayman-au shamasy, onyng búl jerge ne qatysy bar?» - dep shirene sóiledi. Tauyp aittym ba degendey jan-jaghyna masattana qarap qoydy. Kórdiniz be, óz tarihymyzdan habary joq, sonymen birge el ishine rulyq iritki salyp otyr. Qazaq tarihynda Qabanbaydyng atqarghan qyzmetin nemen salystyrugha bolady?.. Óz eli jongharlardyng qol astynda jatqanda, aldymen qazaq ordasyn, Týrkistandy jaudan bosatu kerek dep múrty shanshylyp qaharlana sóilegen qayran babanyng isin bilmegen ónegesiz úrpaghy Týrkistanda túrghyzylghan eskertkishin qyzghanyp otyr. Sebebi, tarihymyzdy bilmeymiz, ony otarshyl elding mýddesin kózdep jazghan oqulyqtardan test ýshin oqytamyz. Al, tarihy romandarda búl mәsele kózine kórsetip, sanannan óshpeytin etip jazylghan. I.Esenberlinning «Kóshpendileri», Q.Júmadilovting «Darabozy» osynday shygharmalar. Osyny mәjbýrlep oqytsaq, jastar sanasynda úmytylmas tarihymyzdyng jazylyp qalaryna dau joq. Qabanbaylar, Bógembaylar, Abylaylar, Bayandar men Jәnibekter nege el auzyna anyz bolyp erekshe qúrmetke bólengen? Olarda eldik, últtyq sana joghary bolatyn. Jeke basynyng qamy ýshin emes, býkil el namysy ýshin jandaryn shýberekke týidi. Sol tarihty jastar bilse, olarda da asqaq ruh payda bolady. «Men jastargha senemin!» degen Maghjan sózin kóp qaytalaymyn, men de jastargha senemin! Tek olardy dúrys jolgha sala bilu kerek.

– Ádebiyet – adamdy qala berdi qoghamdy, memleketti, adamzatty tәrbiyeleytin kórkem qúral. Internet, ghalamdyq jetistikter әdebiyetting ensesin basyp ketti me, әlde kórkem әdebiyet jenile qoyghan joq pa?

 – Aytyp otyrghan ghalamdyq jetistikterdi әdebiyetti qoldau ýshin qúral etip paydalanu qajettigi tuyndap otyr. Ras, balalar ertegi oqymaydy, teleekran aldynda úzaq  otyrady. Sóitse de, zaman úsynghan tehnikalyq qúraldardy paydalandyrmay otyra almaysyn, ol túrmysymyzgha әbden enip boldy. Endi әdebiyet mәtinderin elektrondyq kitaphana arqyly úsynyp jatyr. Studentter de búrynghyday dәpterlerine kóshirip almay, telefondaryna jazyp kelip, sony paydalanyp otyrady. Meyli kino bolsyn, meyli elektrondyq oqulyq bolsyn kórkem әdebiyetting óz biyigi saqtalady. Sóz ónerin eshkim eshnәrsemen auystyra almaydy. Tek sol kiyeli ónerding qasiyetin tanityn úrpaqtan airylyp qalmaudyng qamyn jasaghan jón. Ál Faraby babamyz «ghalymdar jazyp ketken enbekti paydalanatyn úrpaq bolmasa, odan payda joq» degendi beker aitpaghan.    

 – HQTU-ding ashylghanyna jiyrma jyldan asyp qaldy. Osy eki onjyldyq barysynda uniyversiytetten qanshama týlekter týlep úshty. Alghashqy 1991-2001 jyldar men keyingi 2001-2011 jyldardaghy studentterding әdebiyet pәnine qatysty bilim dengeyinde aiyrmashylyqtar boldy ma?  Ádebiyet pәnin oqytu baghdarlamasyna ózgeris engizildi me osy aralyqta? Búl pәnning qanshalyqty qajet ekenin dәiekteytin mysaldar keltire ketseniz.

– Bizding uniyversiytetting alghashqy týlekteri 1995 jyly bitirdi. 2001 jylgha deyin әr jyly eki toptan bitirip otyrdy. Odan keyingi jyldary aqyly toptar kóbeyip, studentter sany kýrt ósti. Songhy jyldary әdebiyetke keletin jastar sany  tómendedi. Onyng sebebi jogharyda aitqan, mektepterde әdebiyetting óz dәrejesinde oqytylmauy der edim. Test quyp jýrip әdebiyet pәnderine mýldem kónil bólinbey qaldy. Sondyqtan әdebiyetti tandaugha jastardyng batyly bara almaydy, әdebiyet oqytylmasa, qalay tandaydy?  1991-2001 jyldarda oqyghan studentter mektep bitirerde shygharma jazudan emtihan tapsyrghan, shygharma jazyp oqugha týsken studentter, sondyqtan olardyn  arasynda kәdimgidey aiyrmashylyq baryn angharamyz. Biraq qazirgi studentter arasynda da talantty, әdebiyetti sýiip kelgen, izdenimpaz jastar baryna quanasyn. Bizding uniyversiytette akademik R.Berdibay «Tarihy roman», «Alashúrandy әdebiyet», «Epostanu»  pәnderin engizdi. Sol pәnderdi ol kisiden keyin biraz uaqyt men jýrgizdim. Búl ýsh pәndi últtanu ghylymy desek te bolady. «Tarihy roman» últymyzdyng tarihyn tanytuda qanshalyqty orny baryn týsindiruding qajeti joq.

«Epostanu» – últymyzdyng bar ruhany qúndylyqtaryn ghasyrlar boyyna talmay jinap kele jatqan bagha jetpes múramyz. Ony terendete oqyta alsaq, jas úrpaq sanasyna babalardyng búljymas zandaryn, úrpaqqa qaldyrghan amanatyn dúrysyraq úghyndyrugha mýmkindik bolady. «Alashúrandy әdebiyet» – HH ghasyrdyng basyndaghy azat oily qazaq qalamgerlerining qazaq elin «Alladan basqa eshkimge baghynbaytyn aibyndy el etemiz» degen asqaq armandaryn tanytatyn mol múra. Kórkem shygharma da, ghylym da, publisistika da, syn da tek osy maqsatqa baghyttaldy. Búlardan qalghan mol múra  úzaq jyldar qapasta qamauda jatty. Sebebi, olardyng ústanymdary jalghan konsepsiyalardan túratyn kommunisterding jolynan barlyq salada da bólek bolatyn. Últ ýshin kýresting ýlgisi de osy asyl jandar edi. Búlardyng múralaryn terendey oqytu barlyq oqu oryndarynda qolgha alynu kerek. Uniyversiytetimizding ereksheligine baylanysty Abaytanushy ghalym

M.Myrzahmetovting úsynysymen «Týrik halyqtarynyng әdebiyeti» kursy da engizilgen bolatyn. Qazir oqytylmay jýr. Ornyna «Yasauitanu» kursy engizilgen. Biraq ol da Dintanu kafedrasyna berilgen.

– Ghylymgha den qoyghan jastargha qanday taqyryp tandaudy úsynar ediniz? Qazaq әdebiyetinde zerttelmey bolmasa qordalanyp jatqan mәseleler bar ma?  

– Ghylym degenimiz – ýnemi jalghasyp jatatyn mәngilik dýniye. Bir mәselening sheshimi tabylghan jerden jana mәsele tuyndaydy. Ádebiyettanu ghylymymen ainalysqysy kelgen jastargha úsynar taqyryptar san salaly. Men kóp jyldar akademik R.Berdibaydyn, ómirden erte ketken talantty ghalym Almagýl Qyraubaevanyng ghylymy mektepterinen tәlim aldym. Naghyz ghalym qanday boluy kerektigin sol kisilerge qarap týsindim. Ghalymnyng zertteulerin oqyp otyrsam, ózi jetken jerden tuyndaghan problemany kórsetip, zertteuge silteme jasap otyrady. Men R.Berdibay zertteulerindegi jalpytýrkilik jәne etnopedagogikalyq oilaryn zertteu turaly Ghylymy joba úsynyp jýrmin.  Eger Joba qoldau tauyp jatsa, akademik úsynghan qanshama taqyryptar jaryqqa shyghady. Qorqytty, Alpamysty, kýy anyzdaryn, tarihy romandardy, qazaq halyq әnderinin, aitystyn, epostyq jyrlardyn, diny dastandardyng kórkemdigin  últtyq mýdde túrghysynan zertteu kezek kýtip túr. Kenes dәuirinde jazylghan kórkem shygharmalardyng baghasyn qazirgi kýn túrghysynan zertteu, sayasattyng úranshysy bolghan shygharma men shynayy kórkem dýniyeni ajyratyp beretin uaqyt ta keldi.

Qazaq әdebiyettanu ghylymynda qordalanghan mәseleler de barshylyq. Eng birinshi, qazaq әdebiyetining tarihyn kenes sayasatynyng kýshteuimen jazylghan shemagha qúrylghan jasandy shygharmalardan tazartyp, olardyng mәn-maghynasyn týsindiretin zertteuler, ekinshiden, iri romandardy oqytu, olardyng tiyimdi әdisterin izdeu qajet. Qazaq romandarynyng janrlyq týrlerin, olargha tәn zandylyqtar men qazaq romandarynyng әlemdik ýderispen birligin, últtyq erekshelikterin tanytatyn teoriyalyq zertteuler qajet. Qazirgi zaman romandaryn zertteu de kezekte túr. Jyraular poeziyasynyng últtyq qúndylyqtaryn barynsha ashyp kórsetu әri ony oqytudyng tiyimdi әdisterin terendey zertteu de býgingi kýn mindeti. Kórip otyrghanymyzday, qazaq әdebiyettanu ghylymynda kórkem shygharmalardy naghyz әdebiyet zanymen zerdeleytin tústar óte kóp...

– Qazir ne kóp ghalym kóp, ekining biri kandidattyghyn qorghap alghan. Biraq, ghylym salasy aitarlyqtay nәtiyje bermey keledi dep jii syn aitylady. Qazaq әdebiyetining damuyna ózindik ýlesin qosqan «Yasauilyq» ghalymdar bar ma? Olar zerttegen taqyryp nesimen manyzdy? Kimderden ýmit kýtesiz?

– Ghylym –Allanyng toqsan toghyz esimining biri delinedi islam әleminde. Erekshe qabilet pen enbeksýigishtik qasiyet berilgen adam balasy ghana jetetin meje – ghalym bolu. QR ÚGhA akademiygi R.Berdibay Týrkistanda filologiya ghylymdarynyng kandidaty ghylymy dәrejesin beretin Ghylymy kenes ashty. Búl kenes 1999-2006 jyldar aralyghynda jaqsy júmys istedi. R.Berdibay ghylymgha adal, sondyqtan qatal jan edi. Tandalghan taqyryptyng ghylymy zertteuge layyqtylyghynan bastap, qatal synnan ótkizetin. Sol keneske qorghaugha jiberiletin dissertasiyalardy talqylaudan ótkizetin kafedra bolghandyqtan, kafedra mýsheleri de ghylymgha tartyldy. Rahannyng ghylymy mektebi qalyptasty. Óz týlekterimizding birazy osy Ghylymy keneste ghylymy dәreje aldy. Aytalyq, uniyversiytetimizding alghashqy týlekterining biri – aqyn, әnshi Asqar Dýisenbi osy ónirdegi anyz, әpsanalardyng kórkemdigi men qúndylyghyn, Janat Ibragimova Á.Kekilbaevtyng «Anyzdyng aqyry» romanynyng poetikasyn, Noyabri Kenjegharaev aitushy men tyndaushy arasyndaghy baylanys qúpiyasyn, Dosbol Islam Júmatay aqyn shygharmashylyghyn, Maqsat Shotaev B.Soqpaqbaevtyng romandaryn, Dinislam Bolathanúly Q.Júmadilovting «Daraboz» dilogiyasynyng poetikasyn zerttedi. Áli de oqulyqtargha batyl engizilmey jýrgen tyng oy aityldy. «Daraboz» dilogiyasyn roman-epopeya dep dәleldedi. Óz týlekterimiz kóz aldymyzda ósti, qanattary qatayyp, әdebiyet әlemining týrli salasynda, bilim beru oryndarynda abyroyly qyzmet etip jýr. Qazirgi kýni kafedramyzdy basqaryp otyrghan filologiya ghylymdarynyng kandidaty, óz shәkirtimiz – Jazira Isaeva.  Bilimdiligi, qajyrlylyghy, enbekqorlyghynyng arqasynda újymgha syily, búl biz ýshin shyn quanysh. Bizding mamandyqty bitirgen týlekterimiz jóninde tek jaqsy lebizder estip jýrmiz. Men bolashaq jurnalisterge de sabaq  berdim. Bizding uniyversiytetti bitirgen jurnalister de jaqsy jetistikterimen kórinip jýr. Ýmit Zúlharova, Nәzira Bayyrbekova, Aygýl Seyilova, Mәriyam Ábsattar, Sandughash Kenjebaeva t.b. esimderin oqyghanda solardyng student bolyp aldymyzda otyrghany eriksiz eske týsip, jyly jymiyp qoyamyz.

Ghylymy dәreje alu erejeleri ózgerip, ghylym sәl kidirip túrghan kez ghoy qazir. Shәkirtterimiz әli әdebiyettanu ghylymynda jaqsy nәtiyjege jetedi dep senemin. «Shәkirtsiz ústaz – túl» deydi danyshpan babalar. Eger jolymyzdy eshkim jalghastyrmasa ómirdi bosqa ótkizgenimiz, jemissiz aghash siyaqty bolmaymyz ba? Allagha shýkir, olar biyikterden kórinip jýr. Býgingi kýni aldymyzda dәris tyndap jýrgen shәkirtterimizden de ýmit kýtemin. Biylghy jyly ekinshi kurs studentteri Ghabit Núsqabay men Ospan Jýsipov ghylymy konferensiyada jyraular poeziyasy boyynsha bayandama jasap, ekinshi, ýshinshi oryndardy iyemdendi. Shyn jaqsy bayandama boldy. Osy jastardan da bolashaq ghalymdar shygha ma dep ýmittenemin.

–  Oqu ornynda әdebiyet pәnin oqytu baghdarlamasyn kim bekitedi? Olqylyqtar bar ma, bolsa qanday úsynys jasaghan bolar ediniz?

–       Mindetti oqytylatyn әdebiyet pәnderining baghdarlamalaryn uniyversiytetterding mamandyq shygharatyn kafedralarynyng ghalymdary úsynady, Bilim jәne ghylym ministrligi bekitedi. Qazir arnayy kurstar toptamasyna arnayy saghat bólinedi, ol arnayy kurstardy әr uniyversiytetting ózi úsynyp bekitedi. Ár uniyversiytet ózderinde qyzmet etken, ghylymgha enbegi singen ghalymdar zertteulerine sýienip, arnayy kurs baghdarlamalaryn jasaydy. Bir kezderi M.Áuezov engizgen Abaytanu, keyin QazMÚU ghalymdary úsynghan Áuezovtanu qazir bizding mamandyqtaghy barlyq oqu oryndarynda mindetti pәn qataryna endi. Sol siyaqty R.Berdibay úsynghan «Tarihy roman», «Epostanu» pәnderi mindetti pәn qatarynda bolugha tiyis dep oilaymyn. «Alashúrandy әdebiyet» pәni de osy qatarda bolugha tiyis.

–       Mektep baghdarlamasyndaghy әdeby oqulyqtargha kóniliniz tola ma? Kitapqa engizilgen keybir aqyn-jazushylar uaqyt óte kele zaman talabyna say bolmauy mýmkin. Tarihpen qatar әdebiyetting de manyzy zor. Sol sebepti, siz mektep oqulyqtaryna  qanday aqyn-jazushylardyng shygharmalaryn  layyq dep sanaysyz?

–       Mektep oqulyqtary, әsirese, 5-8 synyp oqulyqtary jaman dayyndalmaghan. Tek, besinshi synypta qazaqtyng klassikalyq oiy tereng kólemdi ertegileri «Ayaz biy», «Syrttandar» berilgen. Sony balalar dúrys týsine alar ma eken dep alandaymyn. Búl ertegiler últymyzdyng dýniyetanymyn, býkil bolmysyn tanytatyn, Europa júrtynda roman sanatynda jýrgen kóp shygharmalardan kórkemdigimen de, surettiligimen de, alar ghibratymen de anaghúrlym joghary shygharmalar dep baghalaymyn. Búny birneshe maqalamda jazdym da. Tek sony tereng taldatu jetispey jatady. Tek mazmúnyn sudyratyp aityp beru әdebiyetti oqytu emes. Altynshy synypta «Alpamys», «Qobylandy» jyrlarynan kólemdi 32-33 bettey mәtin berilgen. Ol da qúptarlyq. Biraq mektepten kelgen studentter osylardan mýldem habarsyz bolyp keledi. Búryn búlar segizinshi synypta oqytylyp, sonynan mindetti týrde shygharma jazylyp, baghalanatyn. Qazir mektepterde onday shygharmalar jazylmaydy. Sondyqtan ba eken, joq jas bala týsinbey, túshynbay oqy ma eken, әiteuir búlardy biletin bala songhy uaqytta joq. M.Áuezov Maghjannyng aqyndyghy turaly maqalasynda keler kýnge ótse, Maghjan sózi ótetinine senedi. Demek, keler uaqytqa synnan ótken shygharmalar ótedi, olay bolsa, sonday shygharmalar ghana mektep oqulyqtaryna súryptalyp engiziluge tiyis. Joghary synyptarda, әsirese, on birinshi synyptaghy shygharmalardy qayta qarau kerek. Kenes ýkimeti óz sayasatynyng jalghandyghyn dәleldep, kýiredi. Al, mektep oqulyqtarynda sol kenes ýkimetining sayasatyn nasihattaghan shygharmalar oqytylyp keledi. Sebebi, on birinshi synypta tolyghymen HH ghasyrdyng otyzynshy jyldarynan keyingi dәuir әdebiyeti oqytylady. Búl kezeng kenes ýkimeti jyldarynda jazylghan shygharmalardan túrady. Ony jogharyda  biraz sóz ettik. Ásirese, tarihy túlghalardy teris týsindirgen kórkem shygharmalar últtyq sanagha teris әser etedi. Mysaly, «Aqan seri – Aqtoqty» tragediyasynda Nauan haziretti jauyz, ekijýzdi etip suretteydi. «Oyanghan ólke» romanynda qazaq tarihyna qanshama auyr oilar aitylady. «Botagóz», «Tar jol tayghaq keshu» romandarynda alash ziyalylaryna biraz kýie jaghylady. Búlardy kenes ýkimeti talap etken, kenesting әdemi jazylghan sayasy oqulyqtaryna sengen jandardyng adasyp jazghan dýniyeleri retinde baghalanu kerek. Jasyrmau kerek, bәrin jariyaly týrde әdistemelik núsqaular arqyly oqytqan abzal. Últymyzgha jala jabylyp, qúldyq psihologiyany ekken shygharmalardy ózimiz tolyq zerdelep, shyndyghyn aitugha mindettimiz. Ózgeler últymyzdyng tarihyn, mәdeniyetin teriske shygharu ýshin derekkóz retinde paydalanuy mýmkin, soghan ózimiz býginnen dayyn boluymyz kerek. Shetelde ghalymdar bizding sol kezendegi romandardy zerttep jatqanyn oqyp qalyp jýrmiz. Olar sol jazylghan romandardy negiz etip alady. Al, ol romandarda últymyz turaly jaudyng qolyna ústatqan qaru túrghanyna janym auyrady...

Q.Júmadilovting «Darabozy», S.Elubaevtyng «Aq boz ýii», Á.Kekilbaevtyng «Kýi», I.Esenberlinning «Kóshpendileri» men «Altyn ordasy», M.Maghauinning tarihy romandary, qazir «Babalar sózi» seriyasymen jariyalanghan kóptegen tarihy jyrlar oqytyluy tiyis. Qojabergen jyraudyng «Elim-ay» jyrynda qansha tarih móldiretip jazylghan. Jastar janyna tarihy últtyq sanany tek osynday shygharmalardy oqytu arqyly qol jetkizuge bolady dep oilaymyn. Mektep baghdarlamalaryna tarihy shyndyqqa negizdelgen, elimizding mәngiligi men úlylyghyn kórsetetin shygharmalar engizilse eken. Onday shygharmalar bizde óte kóp. Sonau auyz әdebiyetining inju-marjandarynan bastap, býgingi kýngi shygharmalardan irikteuge әbden bolady.

– Óziniz de talmay enbektenip jýrgen ghalym retinde aitynyzshy, memleket әdebiyet salasyndaghy ghylymgha kónil bólip jatyr ma?

– Ghylymgha eshkim qamqorlyq jasamaydy. Ghylymdy eshkimge zorlyqpen jasata almaydy. Ghylym – Allanyng sýiikti qúldaryna bergen erekshe syiy. «Ghylymdy sýisen, ghylym da saghan meyirlenedi», - deydi úly Abay. Sýiip istegen isinning nәtiyjesin kóruding ózi de adamgha shattyq syilaydy. Árbir ghalym ózi sýiip jasaghan isinen syy dәmetpeu kerek. Áriyne, búl Ál Farabi, Úlyqbek, Nauayy, t.b. shyn ghalymdar turaly oqyghandaryma sәikes aityp otyrghanym ghoy. Bizde әdebiyet ghylymyna birinshi jasalghan memleket qamqorlyghy – oiymyz azat, tәuelsiz elding azamattarymyz. Jaltaqtamay, eshkimnen seskenbey óz ruhany múramyzdy erkin zertteuge mýmkindik berilgen. Jazghan ghylymy enbekterimizdi jariyalaytyn mýmkindikter de ashyq. Týrli ghylymy jobalar dayyndap, memlekettik grant jenip alyp, sol ghylymy zertteulerine qarjy aluyna da mýmkindikter berilgen. Týrli konkurstar jariyalanyp jatady. Oghan da enbektenip qatysuyna jol ashyq. Demek, memleket tarapynan biraz qoldaular bar. «Joq» desem qiyanat bolar.

–       Bilim berip jýrgen studentteriniz ben bolashaq ghalym shәkirtterinizdi sheber de úlaghatty ústaz boludy qalay ýiretken bolar ediniz?

– Bir aqyldy әjege: «Óziniz kóp nәrse bilesiz, kelininizge nege ýiretpegensiz?» - dep súraq qoydym jastau kezimde. «Mening bar ómirim ónege emes pe, kórse kózin baylap qoydym ba, estiymin dese qúlaghyn tyghyndappyn ba? Aldyndaghy dayyn nәrseden eshnәrse ala almasa, ózining tegindegi bolymsyzdyghynan da» dep jauap berdi. Maghan sol sóz qatty әser etti. Ústaz da shәkirtterine óz isimen, sóilegen sózimen, býkil ómirimen ónege bolugha tiyis. Men shәkirtterimdi qúrmetteymin, jeke túlgha retinde baghalaymyn, әrqaysysynan bolashaq ýlken azamattyq ister kýtemin. Qazirgi  jastardyng boyynan erkindik, erkelik, batyldyq kóremin. Búghan qatty quanamyn. Óitkeni, býgingi bizding aldymyzda otyrghan jastar – azat eldin, tәuelsiz elding balalary. Osyghan shýkirlik etemin. Olargha terezesi teng adamday qarap, syrlasa otyryp dәris oqimyn, sabaqqa dayyndyqtary jetispey jatsa, әzilge jendire otyryp, qatelikterin ózderine moyyndatqym keledi. Ol auyr sózden әldeqayda ótimdi bolatynyn kórip jýrmin. Biraq anda-sanda shyn ashuym bar ekenin de sezdirip qoyatynym bar. Jastar ghoy, tym erkelep ketse, ghylym degen nәzik te auyr jolda maqsatqa jete almay qaluy mýmkin, demek, ashulansam da solardyng bolashaghy ýshin ashulanatynym anyq.

 – Asqan bilimdi bolsa da keybir oqytushylar auditoriyadaghy studentterdi jalyqtyryp alady. Dәris berude auditoriyany úiytyp tyndatudyng syry nede?

– Bizding aldymyzda Maghjan aqyn aitqanday «imankýshti» jastar otyrady. Olardyng kózderinen oqytushylardan janalyq, ózderi esh jerden ala almaytyn bilim kýtip otyrghanyn bayqaymyn. Oqytushy men bilimgerlerding arasynda kózge kórinbeytin erekshe baylanys, ruhany jaqyndyq bolugha tiyis. Ár oqytushy óz pәnin shyn sýiyi kerek. Ózi berip túrghan bilimining aldynda otyrghan jastardyng bolashaghyna paydasy bolatynyna senui shart. Ál Faraby babamyz «dinge senim, ghylymgha dәlel kerek» demey me, oqytushyda osy ekeui de bolghany dúrys. Ózi senbey túrghan nәrseni aldynda otyrghan jandargha qalay jetkizedi? Ádebiyet – qazaq degen eldin, ótken ata-babalarymyzdyng ruhy. «Elde joq ruhty aqyn aita almaydy» deydi A.Baytúrsynov. Olay bolsa, sol ruhty jetkizu ýshin oqytushynyng ózinde de biyik ruh bolugha tiyis. Ghylymyna dәleli, әdeby múragha senimi bar, aityp túrghan әdeby múradaghy ruhty boyyna sinirgen oqytushy aldyndaghy auditoriyany bauramauy mýmkin emes. Bilimdi bolsa da, auditoriyany jalyqtyryp alyp jatsa, onda últtyq ruhty boyyna sinire almaghany bolar...

–       Eger kórgen bolsanyz ýndining «Ýsh әpendi» degen filiminde injenerlik kolledjding rektory «32 jyl boldy, meni erekshe bilimimen tang qaldyrghan «neordinarnyi» studentti keziktirgenim joq. Bolsa osy qalamsabymdy syigha tartar edim. Búl qalamdy maghan ústazym myqty shәkirtsing dep bergen» dep maqtanyp aitatyn ýzindisi bar. Sol aitpaqshy, sizdi de tang qaldyrghan, qalam syilamasanyz da batanyzdy bergen studentiniz boldy ma?

–       Múghalim qanday shәkirti bolsa da batasyn beredi. Óte jaqsy oqyghandaryn da, jaqsy oqyghandaryn da, tómendeu oqyghandaryn da jaqsy kóremin. Keyde oqyp jýrgenderinde sabaqqa onsha yqylas bildirmey «sharshatqan» studentter kezdesip qalady. Shyn yqylastarymen jarqylday amandasyp jatady. «Dausynyzdy saghyndyq» deydi riyasyz kónilderimen. Auzymmen aitpasam da, jýrek týkpirinde jatqan shynayy yqylas-niyetimdi tanyghandary ghoy. Men bәrine birdey batamdy ishtey berip otyramyn. Jastardyng eline adal qyzmet etulerin ghana tileymin. Maghjan aqynnyn: «Júmsaq minez  jibekter, Sýttey taza jýrekter, Qasiyetti tilekter, Men jastargha senemin!», - degeninen artyq eshnәrse aita almaymyn. 

–       Sizdi tolghandyryp kele jatqan jayt, aitqynyz kelip jýrgen mәsele...

–       Mektepterdegi jas úrpaq mәselesi kóp oilandyrady. Qyzdar men úldargha kóp mәn berilmeydi. Úldar qyzdargha qaraghanda bayaulau bolady. Tómengi synyptarda keshteu jetiledi. Ol úl balanyng darynsyzdyghynan emes, fiziologiyalyq zandylyq. Búghan mektepte mәn berilmeydi. Qyz balalar belsendirek bolady. Sondyqtan múghalimder, kóbinese әiel múghalimder, «belsendi» birneshe qyz balany ózine ilestirip alady da, úl balalardyng qabilet belsendiligin damytugha nazar audarmaydy. Abay aitqan «jan qúmaryn» óltirip alady. A.Baytúrsynov: «Úldy úlsha tәrbiyeleseng úl bolady, qúlsha tәrbiyeleseng qúl bolady» degen emes pe? Bizde úldarymyzdy úlsha tәrbiyeleuge mektepte de, ýide de mәn berilmey jýr. Ýide qazan oshaq qamymen jýrgen er azamat kimge túlgha bolmaq? Úldarymyzgha er azamattargha tәn tәrbie berilui kerek. Qoghamnyng negizgi tiregi er azamattar. Qyzdarymyzdy da biyazylyqqa, enbekke, ýnemdilikke tәrbiyelemesek, sәl qiyndyqqa shydamay, otbasynyng shyrqy búzylyp jatady. Ayaqtaryn salbyratyp esikting aldyndaghy otyrghyshta shekildeuik shaghyp otyratyn, saghyzdaryn shaynap, orynsyz kýlki, ersi qylyqtarymen óz qadirin ketirip jýrgen qyzdar bir shanyraqtyng ystyq-suyghyna kónedi deu qiyn. Búl – qyzdar tәrbiyesindegi  ýlken kemistik. Jalpy, jastarymyzdy kóshege qoya berdik.  

Súhbattasqan Jansaya SYDYQBAY

 ÓMIRDEREK:

1953 jyly Týrikmenstan jerinde tuyp, Ózbekstannyng Búhara oblysyndaghy Tamdy audanynda onjyldyqty bitirgen. Atasy kәmpeskege úshyraghan qazaq. 1975 jyly Almatydaghy Abay atyndaghy pedagogikalyq instituttyng Filologiya fakulitetin bitirgen. Pedagogika salasynda qyryq jyl enbek ótili bar. Q.A.Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiytetinde ashylghan kýnnen bastap qyzmet etip keledi. 1999 jyly  «Aqylbek Sabalúlynyng әdeby múrasy» degen taqyrypta kandidattyq dissertasiya qorghaghan. Ádebiyettanu ghylymynyng dosenti, belgili ghalym Rahmanqúl Berdibaydyng ghylymy múrasy negizinde qazaq romanynyng teoriyalyq mәselelerine qatysty zertteuler jýrgizgen, әli de jalghastyryp keledi. Joldasy Bolathan da pedagog. Tórt úldyng anasy. «Enkeygenge enkey, basyng jerge jetkenshe - ol әkenning qúly emes, Shalqayghangha shalqay, basyng kókke jetkenshe – ol qúdaydyng úly emes», - degen qazaq maqaly ústanymy. Bos uaqyty bolsa qúraq qúrap, kórpeshe tikkendi, tigis tikkendi únatady. Muzyka tyndaghandy, qazaqtyng halyq әnderin tyndaghandy jany sýiedi.

Abai.kz