– Biz qazir últ birligi, el birligi, qazaqtyng ishki yntymaghy mәselesin jii kóterip jýrmiz. Últ birligi problemasyn qozghamas búryn eng aldymen úghymdy týzep aluymyz kerek siyaqty. Tanymgha әbden sinip, qatyp-semip qalghan úghymdar bar. Mysaly, últ degen úghymdy qanday maghynada qoldanyp jýrmiz? Jýz, ru, taypa, memleket degen ne? Býgin osy úghymdardyng әrqaysysyna jeke-jeke toqtalyp, maghynasyn ashsaq dep otyrmyn. Jastar arasynda qasang týsinik qalyptasqan. Bir jýzge jatatynnyng bәrin tuysqan sanaydy. Bir-birin bauyryna tartqany dúrys shyghar, biraq shyn mәninde olay emes.

El auzynda jýrgen anyz-әngimelerden bastayyqshy. «Qazaq degen bir shal bolypty, odan Aqarys, Bekarys, Janarys degen ýsh úly taraydy» dep bastalatyn anyzdy bәrimiz bilemiz. Osy ýsheuining әrqaysysynan taraghandardyng bәri bir-birine tuys degen úghym miymyzgha sinip qalghan. Búl «tuystyqtyn» qanday negizi bar jәne qazirgi jýzdik týsinikting әkimshilik-aymaqtyq basqarudaghy, ekonomikalyq baylanystaghy róli qanday degen mәseleler jóninde sóz qozghasaq deymin.

Ahmet Toqtabay: – «Úranymyz – Alash, keregemiz – aghash», – deydi qazaq. Anyzgha sýiensek, Alash ýsh úlyna enshi bólip bergen. Tórtinshi enshini bólek alyp, ýsheuine tendey bólip aludy tapsyrghan. Ýsh úldyng yntymaghy ajyramasyn, bir-birinen irgesin aulaq salmasyn degen oi. «Bәrimiz Alashtyng úrpaghymyz, enshimiz bólinbegen» deytinimiz sondyqtan. Búl anyz óz bastauyn Móde qaghan biylegen ghúndar zamanynan alady eken.

Orys ghalymdary «loshadi» sózining týp tamyryn anyqtau ýshin kóp bas qatyrghan. Aqyry, Turbachev degen ghalym búl sózdi «Alash» jәne «at» sózderining biriguinen tudy degen qorytyndygha kelgen. Onyng aituynsha, shamamen 800 jyl búryn kóshpendi Alash taypalary orys knyazidyqtaryna baryp sauda jasaydy. Sonda orystar Alashtan jylqy aldyq deydi de, búl januardy «loshadi» dep atap ketedi, yaky «alash at» maghynasynda.

Tarih sahnasynda qazaq ata­­uy­nan búryn Alash degen at­pen tanyldyq. «Alash» dep úrandaghanda, qazaqtyng bir tu astyna jinalatyny sondyqtan. Kerey men Jәnibek Altyn Ordadan bólinip shyghyp, jeke otau tikkende ghana biz qazaq atyn iyemdendik. Biraq búl atau sózdik qorymyzda búghan deyin de bolghan. «Qazaq» sózining shyghu tórkinin zerttegen tarihy derekterdi kóp aqtardym. 1870 jyly jazylghan «Istoriya kazachestva» degen orys kazaktarynyng ýsh tomdyq tarihynda «kazak» sózi «erkindik sýigish, azat» degen maghynany beredi dep kórsetilgen. «Qazaq» sózining maghynasy da dәl sonday. Orystyng kazagy men qazaq úghymy bir maghynagha iye. Ejelgi Mәuerenahr jerinde kópshilikten bólinip, óz betimen ketken adamdy «qazaq bolyp ketti» deydi eken. Múnday úghym týrikmenderde de bar. Bizding tabighatymyz, minez-qúlqymyz qazaq degen úghymgha layyq. Biz eshqashan basymyzdan sóz asyrmaghan, keudemizdi jaugha bastyrmaghan halyqpyz. Qazaqty jylqy minezdi halyq der edim. Ózining jaratylysyna jylqydan úqsastyq izdeu – tek qazaqqa ghana tәn qasiyet әri búl – qazaqtyng osy týlikke degen asa jogharghy qúrmetining belgisi. Jylqy dýbirine qúlaq qoyyp, eleng etpes qazaq balasy joq shyghar, sirә. Qazaqtyng eng kedeyining astynda kem degende bir «kóksholaghy» bolghan. Qoyshysy qoytorysyn mindi. At-kólikting arqasynda Alashtyng úly Altay men Atyraudyn, Arqa men Alataudyng arasyn jalghady. Jylqynyng qazysyn jep, qymyzyn ishemiz. Árkim ózining ishken asyna tartady, tútynghan taghamynyng qasiyetin siniredi. Keybir halyqtyng shoshqa minezdi, it qylyqty bop keletini de sonyng әserinen.

Jýz mәselesine keleyik. Qazaq jýzderining tarihyna ýnilsek, orta ghasyrda, tipti kóne týrki zamanynda jýz turaly eshqanday derek joq. Qazaqtyng jýzge bóline bastauy 1680 jyly Tәuke hannyng «Biyler kenesin» qúruymen tyghyz baylanysty. Han Úly jýzden Tóle biydi, Orta jýzden Qaz dauysty Qazybek biydi, Kishi jýzden Áyteke biydi ózine kenesshi saylaghan. Biyler kenesining qúramynda qaraqalpaqtan Múhammed bi, qúramadan Sasyq bi, qyrghyzdardan Qoqym by boldy. Sol kezende «Biyler kenesi» ókiletti negizde qyzmet atqarghan eng jogharghy kenesshi organ bop sanaldy. Onyng sheshimderin eshkim búza almaghan, han da, qara da ony oryndaugha mindetti bolghan. Tәuke ýsh jýzding elge syily, qara qyldy qaq jaratyn әdildigimen danqy shyqqan biylerining basyn qosu arqyly rulyq alauyzdyqty joyyp, qazaq últyn biriktiru, memlekettik tәrtipti nyghaytu múratyn kózdegen. Alayda qazaqtyng jýzge jikteluin patsha administrasiyasy óz maqsattaryna útymdy paydalandy. Qazaqtar jayly Resey patshasynyng qabyldauynda bolghan M. Speranskiy bylay degen eken: «Búl kóshpeli ómir sýretin óte jauynger halyq. Araq ishpeydi, tabighy qiynshylyqtargha tózimdi. Dalada soghysudyng ónerin jaqsy mengergen». Resey patshasy I Aleksandr «Olardy baghyndyrudyng jolyn oilastyrdyng ba?», – dep súraghanda M.Speranskiy: «Qazaq dalasynda sekseuil degen aghash ósedi. Óte qatty, baltamen shauyp syndyra almaysyn. Ony tek bir-birine úryp syndyrady. Qazaqtar rugha qatty bólinedi. Olardy bir-birine aidap salyp әlsiretu qajet», – depti. Mine, sodan bastap bólip al da, biyley ber sayasaty beleng aldy.

Didahmet Áshimhanúly: – Qazir ózining manayyna rulastaryn jinap jýretin, nemerelerine qay jýzge jatatynyn jattatyp otyratyn shaldardy jii kóretin boldyq. Olardy aqsaqal deuge auyz bar­maydy. Jastardyng arasynda tray­balizmdi tútatyp jýrgen de solar. Kýni keshe «Kishi jýz» degen úran kóterip, Almaty kóshesinde sheruletken futbol jankýierlerining әreketi qoghamdyq rezonans tudyrdy. Álgi jastardy BAQ atauly týgel aiyptady. Meninshe, olarda jazyq joq. On-solyn tanymaghan balalardy arandatyp, qoltyghyna su býrikkender bar. Qoghamda jýz turaly tanymynyng tayazdyghy angharylady. Mysaly qoja, tólengit, tóre men noghay eshqanday jýzge enbegen, demek qazaqtyng qúramyna kirmeydi degen týsinik qalyptasqan. Búl qanshalyqty qisyndy?

Súltanәli Balghabaev: – Bizdegi eng ýlken mәsele – últ degen úghymdy týsinbeytindigimiz. Biz tuu turaly kuәliginde nemese tólqújatynda «qazaq» degen jazuy bar adamdy qazaq dep úghamyz. Múnday qasang týsinik tek bizde ghana bar. Al ózgeler adamnyng qay últqa jatatyn onyng qoldanystaghy tiline, ústanatyn salt-dәstýri men mәdeniyetine qarap anyqtaydy. Qansha myqty bolsa da, óz ana tilinde qalam tartpaytyn jazushyny men qazaq jazushysy dep eseptemeymin. Ólenin oryssha jazatyn aqyndy qazaq aqyndarynyng qataryna qospaymyn. Álemdik tәjiriybe soghan ýndeydi. Qay últtyng tilinde sóilesen, sol últtyng ókili sanalasyn. Shyghu tegindi súrap jatqan eshkim joq.

Didahmet Áshimhanúly:

– Dúrys aitasyz. D.Mendeleev pen A.Kuprinning shyghu tegi – tatar. Biraq birin orystyng úly ghalymy dese, birin orystyng daryndy jazushysy dep tanidy emes pe?

Súltanәli Balghabaev: – Óitkeni olarda últ turaly úghym dúrys qalyptasqan. Bizge de osy baghytta ter tógu kerek. Men issaparmen alys-jaqyn shetelge kóp baramyn. Mәselen Úlybritaniyanyng ýshten birin әlemning búrysh-búryshynan jiylghan týrli últ ókilderi qúraydy. Biraq olar ózderin aghylshynbyz dep tanystyrady, keybiri shyghu tegin tipti úmytqan. Sebebi aghylshyn tilinde sóileydi, aghylshyndardyng ómir saltyn ústanady.

Didahmet Áshimhanúly:

– Qazaqtyng týsinigi qashan ózge­redi? Últtyng tilin úlyqtap jýr­gen Gerolid Beliger, Asyly Osman, Rozaqúl Qalmúratov syndy azamattardy kýlli qazaq qashan qazaq dep tanidy?

Súltanәli Balghabaev:

– Qazaqtyng sanasyna reforma kerek. Últ boludyng talaptaryn әlemdik zandylyqtargha sýienip qayta týzuge tiyispiz. Bizden basqanyng bәri búghan kelip qoydy. Aghylshyn futbol qúramasy sapynda oinap jýrgen afrikalyqqa aghylshyn emessing dep kór, senimen tóbelesuge dayyn. Tipti, qara nәsildi ekenin de elemeydi. Ózbekstanda da birneshe ret boldym. Milliondaghan qazaqtyng ózbek bolyp ketkenin kórdim. Ózbektermen japsarlas túryp jatqan búhar evreyleri de óz tegin úmytqan.

Barlyq halyq miday aralasyp ketti, jaulanbaghan qúrlyq joq.Últ­tar sapyrylysynan oqshau qalghan mem­leket kemde-kem. Qazaqstangha da syrttan keletin kósh toqtamaydy, әr týrli nәsildin, әr aluan dinnin, týrli últtyng ókilderi keledi. Eger biz olardy assimilyasiyalap, ózimizge sinirmesek, últtyng joyylu qaupi kýshti. 20 jyldan keyin últ taqyryby dýnie jýzinde ótkir problemagha ainalady.

Didahmet Áshimhanúly: – Osy tústa últ pen tekting aiyrmasyn shegeley týsu kerek siyaqty…

Súltanәli Balghabaev: – Osy otyrghan ýsheumizding últymyz – qazaq, al shyghu tegimizge terendesek, tym arygha ketip qalamyz. Qazaq bolmay shyghuymyz da ghajap emes. Mәselen, arabtan kelgen qojalar, mongholdan singen tóreler jýr aramyzda. Olardyng týp tamyryn qazbalaudyng keregi ne? Qazaq tilinde sóilep, qazaqtyng asyn ishse, salt-dәstýrin ústansa, qazaq emey kim?

Ahmet Toqtabay: – Qazaq halqynyng ata tegin genetikalyq dengeyde zerttep jýrgen ghalym, akademik Orazaq Smaghúlovty biletin bolarsyzdar. Qazaqtyng qan qúramy, sýiegi, tisi, terisine deyin zerttedi. Onyng zertteu júmystary Altaydan bastap Atyraugha deyingi, Novosibirden Tashkentke deyingi aralyqty qamtidy. «Qazaq antropologiyasy» degen ýlken kitap jazdy. Akademik óz dәristerinde birtektiligi jaghynan qazaqqa teng keletin últ joq ekenin ýnemi aitady. Qashyqtyghy 3000-4000 shaqyrymdy qúraytyn Altay men Atyrau qazaqtarynyng genetikalyq birkelkiligin saqtap qalghanyna tanghalady. Al Voronejding orysy men Arhangeliskining orysy tek jaghynan qyryqqúrau eken. Tek – qazaq ýshin qasterli úghym, búl qasiyetti saqtap qalu kerek.

Týrki zamanynda taypalar óz aldyna jeke-jeke memleket boldy ghoy. Solardyng biri – Ýisin memleketi. Ýisinder Orta Aziyadaghy eng qaharly memleket edi. Olardy qytaylar qalay talqandaghanyn bilesizder me? Qara kýshpen jenbeytinin bilgen son, qytaylar ýisin kósemderine qyzdaryn berdi. Qyzdardan taraghan jiyensharlar taqqa talasyp, Ýisin memleketin tas-talqan etti. Mine, tekti býldiruding saldary.

Didahmet Áshimhanúly: – Tektilik degende mynaday mәsele eske týsedi. Qazaq birneshe taypanyng biriguinen payda bolghan, biraq bәrining tegi týrkiden shyqty, barlyghy bir Altaydan taramay ma?

Ahmet Toqtabay: – Anyghy sol. Aday men dulatyn, sherkeshing men sherushing bar – bәrinin, bәrining bolmasa da kóbining atauy Altaydaghy jer-su attarynan shyqqan. Sherkesh, Aday, Jemeney ózenderi degendey. Múnyng bәri qazaq rularynyng bir jerden – yaghny Altaydan shyqqanyn dәleldeydi. Qazirgi kezde týrkiler tarihyn jazyp jýrgen tarihshy Múrat Ádjiydin: «Dala – bizding otanymyz, Altay – bizding besigimiz» deytini beker emes.

Didahmet Áshimhanúly:

– Qazaq rularynyng taraluy әrqily. 40-tan astam týrki taypalarynyng jiyrmadan astamynda qazaq ishindegi siyaqty nayman men qonyrattar bar. Qazaq rularynyng múnday keng auqymda taraluyn qalay týsindirer ediniz?

Súltanәli Balghabaev: – Ýsh jýzdin, rulardyng payda boluy sayasi, ekonomikalyq qajettilikten tughan. Úlan-ghayyr respublikamyzdyng oblystargha, audandar men auyldargha bólinetini siyaqty ghoy. Bir rugha jatatyndar bir atadan taraghan degen qate týsinik. Rushyldyq belgili bir tarihy kezeng ýshin qajettilik bolsa, býgin odan aulaq bolu kerek.

Jana zaman keldi. Búrynghyday esik-tesigindi bitep otyra almaysyn. Jahandanu zamanynda órkeniyetter almasyp, qúndylyqtar kýnde ózgeredi. Qazaqtyng ekonomikasy sәl ilgerilese, jan-jaqtan kelushiler kóbeyetini anyq. Sondyqtan jana últ qalyptastyru qajettiligi tuyp túr. Qazir qazaq bolghysy kep jýrgen adam kóp. Biz ózbek kórshimiz siyaqty shekaramyzdan ótkenning tólqújatyna jappay qazaq dep jazyp bere almaymyz. Biraq, qazaq bolghysy keletin adamdy eshqanday rugha jatpaytyny ýshin keudeden iyteruge bolmaydy. Onda qazaqtyng sany kóbeymeydi. Qazaqtyng basy qosylmasa, is ónbeydi. «Sausaq birikpey, iyne ilikpeydi» emes pe?

Qúdaygha shýkir, qazaqtyng sany artyp keledi. 20 jylda 20 payyzgha kóbeyedi degen boljam bar. Ósim jana qazaqtar esebinen bolmaq. Jana qazaq dep otyrghanym – bay qazaq, bolmasa shala qazaq emes. Jana qazaq – shyghu tegi, dini, nәsili әr týrli bolsa da, qazaqtyng tili men mýddesi biriktirgen janasha últ.

Ahmet Toqtabay: – Sózinizge qosylamyn. XXI ghasyr jana lep әkeldi. Endi bir onjyldyqtan song eskilikting elesi de qalmaydy. Órkeniyetting shynyna órlep bara jatqanda, bir iydeya, bir maqsatqa birige almasaq, bir-birimizden jýz súrasyp, rugha tarmaqtalyp jatsaq, últ ýshin odan ótken masqara joq. Týrik júrtyna bostandyq alyp bergen Mústafa Kemali Atatýrik «Týrikting týrikten basqa dosy joq» degen úran tastaghan. Qazaqtyng da qazaqtan basqa dosy joq. Jerimizding baylyghyna kóz alartatyndar kóp: Ong jaghymyzda – Reseyding samúryghy, sol jaghymyzda – Qytaydyng aidahary. Sondyqtan jana últ bolyp qalyptasu ýshin últtyq iydeologiyamyzdy nyghaytu kerek. Bizge Indoneziyadaghy Ahmed Sukarno, Qytaydaghy Suni Yatsen jasaghan iydeologiyaday myqty iydeologiya kerek. Shala qazaq pen taza qazaq ta, bay qazaq pen jarly qazaq ta sonyng tónireginde toptasuy kerek. Qoghamdyq ómirding reformalanuy men demokratiyalanuy jaghdayynda, dýnie jýzinde bolyp jatqan týbegeyli ózgerister túsynda últtyq iydeyany qalyptastyru – tarihy qajettilik, әri uaqyt talaby bolyp tabylady.

Súltanәli Balghabaev: – Últtyq iydeologiyany oilap tabudyng qajeti joq. Týrkiyanyng tәjiriybesin alayyq. Olarda últtyq iydeya qalay qalyptasty? Qúramy neshe týrli últtan, san aluan dinnen túratyn halyq qoy. Olar qarapayym qaghidagha sýienedi. Eger sen Týrkiyada túratyn bolsan, Týrkiya azamattyghyn alghyng kelse, aty-jóninnen bastap, býkil bolmys-bitiming týrikshe boluy kerek. Bizdegidey jana tughan balagha auyzgha týsken atty qoya salugha bolmaydy, arnayy zanmen bekitilgen attar ghana qoyylady. Tólqújattarynda «últy» degen punkt joq, tek dini kórsetiledi. Biraq, zayyrly memleket, eshqanday dinge qysym kórsetilmeydi. Rugha bólinushilik degen mýldem joq. Qazaqstandaghyday qaltalynyng bәri mektep asha almaydy. Týrik mektepterinen basqagha rúqsat joq, talap qatal. Búghan qarsy shyghyp, kóterilip jatqan bir de adam joq. Meyli ol evrey bolsyn, dini iahudy dep kórsetilsin, ol ózin týrikpin dep sanaydy.

Didahmet Áshimhanúly: – Osy jerde súhbat jýrgizushi ghana emes, jazushy retinde de oy qosqym kelip otyr. Bir kezde memleketting irgesin qalaghan iri taypalar bar. Mәselen, men nayman, siz qonyrat bolsanyz, qyrghyzdyng ishinde samsaghan nayman mening tuysym, qiyr-qiyrda jýrgen qonyrattyng bәri sizding tuysynyz degenge kim senedi? Memleket pen taypa ataularyn rugha baylanystyrghan nebir anekdottar payda bolghan. Ýisin, qanly, jalayyr taypalary kezinde memleket dengeyine kóterile bildi. Bastapqyda rulyq belgisi boyynsha birikse de, memleket bolghannan keyin rushyldyq úmyt bolghan. Biz rudy joqqa shyghara almaymyz. Týp tamyryndy bilu ýshin ol kerek. Ákimshilik-aymaqtyq basqarudyng búrynghy ýsh jýzdik formasyn qazir Shyghys, Batys, Ontýstik, Soltýstik, Ortalyq Qazaqstan degen ónirlik basqaru jýiesi almastyrghan ghoy. Aytpaqshy, uaq degen rudyng ishinde Sarbaghysh degen atalyq bar. Sarbaghysh – qyrghyzdardyng ishindegi eng ýlken ru. Uaq penen qyrghyzdardyng qanday baylanysy boluy mýmkin? Demek, kezinde memleket dengeyine deyin kóterilgen, qazir ýlken ru úghymyndaghylar atauyna qaray bәri bir-birine qan jaghynan tuys degenge óz basym sene almaymyn.

Súltanәli Balghabaev:

– Qazaqs­­­tanda túratyn ózge últty qazaqqa siniruge rushyldyq derti kedergi tudyryp túr. Býgin zamanymyz beybit, biraq erteng ne bolary belgisiz. Kezinde Kenes Odaghy myzghymas jýie bolyp kóringen, ol da qúlady. Ukrainadaghy revolusiyany da eshkim aldyn-ala boljaghan joq. Bizdi ayaqtan shalghysy keletinder eng aldymen osal túsymyzdy kózdeydi. Qazaqtyng rushyldyghy bir kezderi ózine tayaq bop tiygen edi, jikshildik taghy da týbimizge jepese bolghany. Jýz ben jýzdi bir-birine aidap salsa, azamat soghysynyng tútanyp ketpesine kim kepil?

Didahmet Áshimhanúly:

– Kólik­terding nómirine әrkim óz ruyn jazyp alatyndy shyghardy. Keudesheler men bas kiyimderdegi ru ataularynan kóz sýrinedi. Búl da syrtqy kýshterding arandatuy boluy mýmkin be?

Súltanәli Balghabaev: – Búl aran­da­­tudyng basy ghana. Músylmandar shiit pen sýnnit bolyp qyrqysyp jatyr. Búl – syrtqy kýshterding yqpalymen, órshituimen bolghan soghys. Sening osal túsyndy bilgen kez kelgen arandatushy múhittyng ar jaghynda otyryp-aq ózining jymysqy sayasatyn jýzege asyra alady. Sondyqtan memleket qauipsizdigi mәselesin esten shygharmau kerek. Kishi jýzding úranyn kótergen jigitter keshe futbol ýshin jagha jyrtysyp jatsa, erteng Kishi jýz óz aldyna jeke memleket bolsyn deuden tayynbaydy. Búl әreketti eleusiz qaldyrsaq, erteng óz jalauyn jelbiretip Orta jýz úrandatuy mýmkin. Taghy bireu Úly jýzdi qytyqtap jiberse, qauipting ýlkeni sol bolmaq.

Últty qúldyratudyn, eldi ishten irituding joly kóp. Mәselen diny ekstremizm. Diny ekstremizm – dittegen sayasy maqsattaryna qol jetkizu ýshin, dindi qalqan ete otyryp әreket etu. Basqasha atasaq – lankestik. Múnday әreketter kóbine memleketting qúramyn kýshpen ózgertuge nemese ýkimetti basyp alugha baghyttalady da, últtyq qayshylyqtardy qozdyrumen, sonday-aq adam qúqyghyn jappay búzumen qatar jýredi. Jihad jasaymyz dep Siriyagha ketken qazaq otbasylarynyng әreketi jaghamyzdy ústatty. Syrtqy kýshterding yqpalyna sonda ghana kózimiz jetti. Zayyrly memleketpiz deymiz, biraq syrttan enetin diny aghymdardyng bәrin tirkey beruge bolmaydy. Rasynda, ornymen ústamaghan din – apiyn, elitedi de ulaydy.

Ahmet Toqtabay: – Ru, taypa, jýz úghymdary – feodaldyq zamannyng qaldyghy. XXI ghasyrda múny qayta byqsytyp jýrer bolsaq, el bolmaymyz. Múny nasihattaudyng qajeti joq. Bir mektepte oqushylarmen kezdesu boldy. Múghalim bastauysh synyp oqushylaryna ózinning ata tegi turaly shygharma jazyp keludi tapsyrypty. Múnyng qajeti ne? Rugha baylanysty shejireler jazylyp jatyr, ol ghylym ýshin kerek shyghar. Taralymy az bolghandyqtan, olardan keler qauip joq. Al nasihat qúraly retinde búqaralyq aqparat qúraldarynyng qarqyny zor. Aytqan sayyn, jazghan sayyn rushyldyq derti ýdep kete me dep qorqamyn.

Didahmet Áshimhanúly:

– Búl oiynyzgha men de qosy­lamyn. Narkomaniya, alkogolizm men trayba­lizm­men kýresting bir-aq joly bar: ýndemeu. Osy orayda Rediyard Kiplingting «Maugliyi» eske týsip otyr. Jan-januarlar onyng adam ekenin qayta-qayta esine sala bergen song qanshyq qasqyr Rakshany emip ósken Maugly djungliydi tastap, adamdar sapyna qosyldy emes pe?

Últtyq minezge kelsek, «Aday ekeni minezinen kórinip túr» nemese «tik sóilemese, Tama bola ma?» dep jatady. Ár rudyng minez-qúlyqtyq ereksheligi bolady degen qate týsinik. Múny M.Áuezov 1918 jyly jazghan bir maqalasynda: «Adamdardyng minezi әr qily bolady. Minez adamnyng túrghylyqty jerine, ortasyna, kәsibine baylanysty qalyptasady» dep jazghan. Týbekting boyynda oqshau otyrghan adaylardyng minezi birtekti ekeni ras. Biraq oghan rulyq baylanystyng týk qatysy joq. Sol siyaqty naymangha da minez tanyp qoyghan. Meninshe, ol naymannyng minezi emes, Shyghys Qazaqstannyng minezi. Qytaydan kelgen qandastarymyzdyng minezi mýldem basqa. Kishipeyil, enbekqor, isteri tiyanaqty. Qytaydyng kóp qasiyetin sinirgenin moyyndau kerek.

Ahmet Toqtabay: – Bizding muzy­kamyz, qolónerimiz, ong-órnekten bastap arhiytekturamyzgha deyin – qazaqtyng últtyq atributtary. Kocharov degen suretshi qazaq bas kiyimderining suretin salypty. Sonda qazaqta 20-dan astam bas kiyim bar ekenin kórip, tanqalghan. Qazaqty kóptegen elding ghalymdary zerttedi: Zataevich, Levshiyn, Potaniyn, Brokgauz, Pallas… Biri qazaqtyng muzykasyn, biri әdebiyetin, bireui geografiyasyn, endi biri tarihyn zerdeledi. Qazaqtarmen qoyan-qoltyq aralasa jýrip, әrqaysysy qazaqty әr qyrynan tanydy. Biraq sol ghalymdardyng bәri halqymyzdyng bir qasiyetine erek­she toqtalady. Ol – qazaqtyng qonaqjaylyghy. Qazaq jigitining ór minezi men qazaq qyzynyng úyandyghy da anyz bop ketken.

Týrikterde jazylmaghan qaghida bar.­ Olar qyzdaryn shetke jiber­mey­di, biraq týrik jigitterine ózge últ­tan qyz alugha rúqsat. Osy mәse­lege basa kónil audaru kerek. Sherhan Múrtazanyn: «Qazaqtyng eng jaqsy qyzdary shetke ketedi» degen sózining jany bar. 2012 jyly 874 qazaq qyzy shetel azamatymen nekesin qidyrghan. Búl kórsetkish jyldan-jylgha óspese, kemigen joq. Tәuke hannyng Jeti jarghysynda «Súlu qyz – memleketting qazynasy» dep jazylghan. Qyz barghan jerin kógertedi, qazaqqa túrmysqa shyqsa – qazaqty, orysqa shyqsa – orysty órbitedi. Mәselen, Aygýl, Maygýl, Gýlnarlar basqa últqa túrmysqa shyqsa, sol últtyng familiyasyn ghana alyp qoymaydy ghoy.

Altaydyng Shinkil degen jerin­de 90-jyldary bir jesir әielding qy­zy qytaygha túrmysqa shyghypty. Sonda bayqús sheshe ózin-ózi órtep jibergen. Qanday namys desenshi. Al bizdegi qazaqqa bәribir. Orysty qoyyp, aghylshyngha, negrge de túrmysqa shyghyp jatyr. Qyzymyz qayda barsa da, múratyna jetse boldy dep oilaydy. Sonda últ múratyn kim oilaydy? Últqa degen mahabbat otbasynan, oshaq qasynan bastaluy kerek. Qyz balanyng tәrbiyesi aqsap barady. Qyz – bolashaq ana. Al ana úrpaqty, demek tútas últty tәrbiyeleydi. Sondyqtan qyzdyng boyyna kishkentayynan ata saltyn, tili men dinin siniru kerek.

Súltanәli Balghabaev: – Qazaq­tyng úlan-ghayyr jeri bar, asty-ýsti qazynagha toly. Jer kólemi boyynsha әlemde toghyzynshy oryndy iyelenemiz. Qazaqstanda Men­deleev kestesindegi element­ter­ding bәri bar. Múnday әleuetpen keminde 200 million halyqty asyraugha bolady. Biraq biz ainaldyrghan 17 million halyqtyng qajettiligin ótey almay otyrmyz. Tipti auyldaghy aghayyn esigining aldyndaghy ayaday jerin iygere almaydy. Azyq-týlikti syrttan tasymaldaymyz. Jemis-jiydekti ózbek pen tәjikten, tәttilerdi orys pen ukraindardan alamyz. Tóskeyde tórt týligi jayylghan qazaqtyng shetelden et satyp alatyny, tipti, aqylgha syimaydy. Qazaqstangha etting biraz bóligi sonau Latyn Amerikasyndaghy Paragvaydan jetkiziletinin oqyp, tanqaldym. Qolda bardy iygere almaghandyqtan ózgege tәueldi bop otyrmyz.

Qazirgi tanda qazaq ýshin eng ózekti mәsele – bәsekelestikke beyim bolu. Búrynghyday shekarany tars bekitip, tomagha-túiyq otyra beretin zaman kelmeske ketken. Endigi jerde qay halyq bәsekege qabiletti bolsa, sol halyqtyng mereyi ýstem bolady. Bәsekelestik bireumen boy jarystyru emes, tәueldilikten arylu, óz kýnindi ózing kóru, ózing óndirgen ónimdi tútynyp, óz asyndy ishu. Ayaghymyzdaghy shúlyqtan bastap, basymyzdaghy taqiyagha deyin «Made in China» dep jazylghan. Tigin ónerkәsibin dóngeletip otyrghan qyrghyzdar qúrly joqpyz ba? Qazaq әielining qolynan kelmeytin is joq. Bardy úqsata bilu kerek. Ózgege iyek arta beruge bolmaydy. Últtyghymyzdy joyatyn birden bir faktor – sol. Qazaqty úly halyq, danyshpan halyq dep kókke kóterip, qúr dilmarsudan eshtene shyqpaytynyna kózimiz jetti. Endigi jerde әr halyq ózining úlylyghyn, danyshpandyghyn naqty ispen, jetken jetistigimen dәleldeui kerek.

Didahmet Áshimhanúly:

– Osydan bir ay búryn Pekinde boldym. Lu Sinining muzeyin arnayy izdep bardym. Lu Sini – dәriger bolghan adam. Japoniyada jýrgende ayaday ghana japondardyng samsaghan qytaygha oq jaudyrghanyn kóredi de, oigha batady. «Dәriger bolsam, eng arysy 100 adamdy emdermin. Al milliondaghan qytaydy qalay emdeuge bolady?» dep bas qatyrady. Aqyry, halqyn sózben emdeuge bel baylaydy. Lu Sini sanaly týrde jazushylyqqa ketken. Osy otyrghan ýsheumiz de qalamgermiz. Últty biriktiruge әrqaysysymyz shama-sharqymyzsha ýles qosuymyz kerek. Býgingi basqosudyn, keleli әngimemizding osy ortaq iske tamshyday bolsa da ýles qosatynyna senim mol. Bireu bolmasa, bireuding sanasyna jeter.

Ángimeni jazyp alghan Anar LEPESOV

Derekkózi: http://turkystan.kz/