– ءبىز قازىر ۇلت بىرلىگى، ەل بىرلىگى، قازاقتىڭ ىشكى ىنتىماعى ماسەلەسىن ءجيى كوتەرىپ ءجۇرمىز. ۇلت بىرلىگى پروبلەماسىن قوزعاماس بۇرىن ەڭ الدىمەن ۇعىمدى تۇزەپ الۋىمىز كەرەك سياقتى. تانىمعا ابدەن ءسىڭىپ، قاتىپ-سەمىپ قالعان ۇعىمدار بار. مىسالى، ۇلت دەگەن ۇعىمدى قانداي ماعىنادا قولدانىپ ءجۇرمىز؟ ءجۇز، رۋ، تايپا، مەملەكەت دەگەن نە؟ بۇگىن وسى ۇعىمداردىڭ ارقايسىسىنا جەكە-جەكە توقتالىپ، ماعىناسىن اشساق دەپ وتىرمىن. جاستار اراسىندا قاساڭ تۇسىنىك قالىپتاسقان. ءبىر جۇزگە جاتاتىننىڭ ءبارىن تۋىسقان سانايدى. ءبىر-ءبىرىن باۋىرىنا تارتقانى دۇرىس شىعار، بىراق شىن مانىندە ولاي ەمەس.

ەل اۋزىندا جۇرگەن اڭىز-اڭگىمەلەردەن باستايىقشى. «قازاق دەگەن ءبىر شال بولىپتى، ودان اقارىس، بەكارىس، جانارىس دەگەن ءۇش ۇلى تارايدى» دەپ باستالاتىن اڭىزدى ءبارىمىز بىلەمىز. وسى ۇشەۋىنىڭ ارقايسىسىنان تاراعانداردىڭ ءبارى ءبىر-بىرىنە تۋىس دەگەن ۇعىم ميىمىزعا ءسىڭىپ قالعان. بۇل «تۋىستىقتىڭ» قانداي نەگىزى بار جانە قازىرگى جۇزدىك تۇسىنىكتىڭ اكىمشىلىك-ايماقتىق باسقارۋداعى، ەكونوميكالىق بايلانىستاعى ءرولى قانداي دەگەن ماسەلەلەر جونىندە ءسوز قوزعاساق دەيمىن.

احمەت توقتاباي: – «ۇرانىمىز – الاش، كەرەگەمىز – اعاش»، – دەيدى قازاق. اڭىزعا سۇيەنسەك، الاش ءۇش ۇلىنا ەنشى ءبولىپ بەرگەن. ءتورتىنشى ەنشىنى بولەك الىپ، ۇشەۋىنە تەڭدەي ءبولىپ الۋدى تاپسىرعان. ءۇش ۇلدىڭ ىنتىماعى اجىراماسىن، ءبىر-بىرىنەن ىرگەسىن اۋلاق سالماسىن دەگەن وي. ء«بارىمىز الاشتىڭ ۇرپاعىمىز، ەنشىمىز بولىنبەگەن» دەيتىنىمىز سوندىقتان. بۇل اڭىز ءوز باستاۋىن مودە قاعان بيلەگەن عۇندار زامانىنان الادى ەكەن.

ورىس عالىمدارى «لوشاد» ءسوزىنىڭ ءتۇپ تامىرىن انىقتاۋ ءۇشىن كوپ باس قاتىرعان. اقىرى، تۋرباچەۆ دەگەن عالىم بۇل ءسوزدى «الاش» جانە «ات» سوزدەرىنىڭ بىرىگۋىنەن تۋدى دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن. ونىڭ ايتۋىنشا، شامامەن 800 جىل بۇرىن كوشپەندى الاش تايپالارى ورىس كنيازدىقتارىنا بارىپ ساۋدا جاسايدى. سوندا ورىستار الاشتان جىلقى الدىق دەيدى دە، بۇل جانۋاردى «لوشاد» دەپ اتاپ كەتەدى، ياكي «الاش ات» ماعىناسىندا.

تاريح ساحناسىندا قازاق اتا­­ۋى­نان بۇرىن الاش دەگەن ات­پەن تانىلدىق. «الاش» دەپ ۇرانداعاندا، قازاقتىڭ ءبىر تۋ استىنا جينالاتىنى سوندىقتان. كەرەي مەن جانىبەك التىن وردادان ءبولىنىپ شىعىپ، جەكە وتاۋ تىككەندە عانا ءبىز قازاق اتىن يەمدەندىك. بىراق بۇل اتاۋ سوزدىك قورىمىزدا بۇعان دەيىن دە بولعان. «قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋ توركىنىن زەرتتەگەن تاريحي دەرەكتەردى كوپ اقتاردىم. 1870 جىلى جازىلعان «يستوريا كازاچەستۆا» دەگەن ورىس كازاكتارىنىڭ ءۇش تومدىق تاريحىندا «كازاك» ءسوزى «ەركىندىك سۇيگىش، ازات» دەگەن ماعىنانى بەرەدى دەپ كورسەتىلگەن. «قازاق» ءسوزىنىڭ ماعىناسى دا ءدال سونداي. ورىستىڭ كازاگى مەن قازاق ۇعىمى ءبىر ماعىناعا يە. ەجەلگى ماۋەرەناحر جەرىندە كوپشىلىكتەن ءبولىنىپ، ءوز بەتىمەن كەتكەن ادامدى «قازاق بولىپ كەتتى» دەيدى ەكەن. مۇنداي ۇعىم تۇرىكمەندەردە دە بار. ءبىزدىڭ تابيعاتىمىز، مىنەز-قۇلقىمىز قازاق دەگەن ۇعىمعا لايىق. ءبىز ەشقاشان باسىمىزدان ءسوز اسىرماعان، كەۋدەمىزدى جاۋعا باستىرماعان حالىقپىز. قازاقتى جىلقى مىنەزدى حالىق دەر ەدىم. ءوزىنىڭ جاراتىلىسىنا جىلقىدان ۇقساستىق ىزدەۋ – تەك قازاققا عانا ءتان قاسيەت ءارى بۇل – قازاقتىڭ وسى تۇلىككە دەگەن اسا جوعارعى قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى. جىلقى دۇبىرىنە قۇلاق قويىپ، ەلەڭ ەتپەس قازاق بالاسى جوق شىعار، ءسىرا. قازاقتىڭ ەڭ كەدەيىنىڭ استىندا كەم دەگەندە ءبىر «كوكشولاعى» بولعان. قويشىسى قويتورىسىن ءمىندى. ات-كولىكتىڭ ارقاسىندا الاشتىڭ ۇلى التاي مەن اتىراۋدىڭ، ارقا مەن الاتاۋدىڭ اراسىن جالعادى. جىلقىنىڭ قازىسىن جەپ، قىمىزىن ىشەمىز. اركىم ءوزىنىڭ ىشكەن اسىنا تارتادى، تۇتىنعان تاعامىنىڭ قاسيەتىن سىڭىرەدى. كەيبىر حالىقتىڭ شوشقا مىنەزدى، يت قىلىقتى بوپ كەلەتىنى دە سونىڭ اسەرىنەن.

ءجۇز ماسەلەسىنە كەلەيىك. قازاق جۇزدەرىنىڭ تاريحىنا ۇڭىلسەك، ورتا عاسىردا، ءتىپتى كونە تۇركى زامانىندا ءجۇز تۋرالى ەشقانداي دەرەك جوق. قازاقتىڭ جۇزگە بولىنە باستاۋى 1680 جىلى تاۋكە حاننىڭ «بيلەر كەڭەسىن» قۇرۋىمەن تىعىز بايلانىستى. حان ۇلى جۇزدەن تولە ءبيدى، ورتا جۇزدەن قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدى، كىشى جۇزدەن ايتەكە ءبيدى وزىنە كەڭەسشى سايلاعان. بيلەر كەڭەسىنىڭ قۇرامىندا قاراقالپاقتان مۇحاممەد بي، قۇرامادان ساسىق بي، قىرعىزداردان قوقىم بي بولدى. سول كەزەڭدە «بيلەر كەڭەسى» وكىلەتتى نەگىزدە قىزمەت اتقارعان ەڭ جوعارعى كەڭەسشى ورگان بوپ سانالدى. ونىڭ شەشىمدەرىن ەشكىم بۇزا الماعان، حان دا، قارا دا ونى ورىنداۋعا مىندەتتى بولعان. تاۋكە ءۇش ءجۇزدىڭ ەلگە سىيلى، قارا قىلدى قاق جاراتىن ادىلدىگىمەن داڭقى شىققان بيلەرىنىڭ باسىن قوسۋ ارقىلى رۋلىق الاۋىزدىقتى جويىپ، قازاق ۇلتىن بىرىكتىرۋ، مەملەكەتتىك ءتارتىپتى نىعايتۋ مۇراتىن كوزدەگەن. الايدا قازاقتىڭ جۇزگە جىكتەلۋىن پاتشا ادمينيستراتسياسى ءوز ماقساتتارىنا ۇتىمدى پايدالاندى. قازاقتار جايلى رەسەي پاتشاسىنىڭ قابىلداۋىندا بولعان م. سپەرانسكي بىلاي دەگەن ەكەن: «بۇل كوشپەلi ءومiر سۇرەتiن وتە جاۋىنگەر حالىق. اراق iشپەيدi, تابيعي قيىنشىلىقتارعا ءتوزiمدi. دالادا سوعىسۋدىڭ ونەرiن جاقسى مەڭگەرگەن». رەسەي پاتشاسى I الەكساندر «ولاردى باعىندىرۋدىڭ جولىن ويلاستىردىڭ با؟»، – دەپ سۇراعاندا م.سپەرانسكي: «قازاق دالاسىندا سەكسەۋiل دەگەن اعاش وسەدi. وتە قاتتى، بالتامەن شاۋىپ سىندىرا المايسىڭ. ونى تەك بiر-بiرiنە ۇرىپ سىندىرادى. قازاقتار رۋعا قاتتى بولىنەدى. ولاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ السىرەتۋ قاجەت»، – دەپتى. مىنە، سودان باستاپ ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر ساياساتى بەلەڭ الدى.

ديداحمەت ءاشىمحانۇلى: – قازىر ءوزىنىڭ ماڭايىنا رۋلاستارىن جيناپ جۇرەتىن، نەمەرەلەرىنە قاي جۇزگە جاتاتىنىن جاتتاتىپ وتىراتىن شالداردى ءجيى كورەتىن بولدىق. ولاردى اقساقال دەۋگە اۋىز بار­مايدى. جاستاردىڭ اراسىندا ءتراي­باليزمدى تۇتاتىپ جۇرگەن دە سولار. كۇنى كەشە «كىشى ءجۇز» دەگەن ۇران كوتەرىپ، الماتى كوشەسىندە شەرۋلەتكەن فۋتبول جانكۇيەرلەرىنىڭ ارەكەتى قوعامدىق رەزونانس تۋدىردى. الگى جاستاردى باق اتاۋلى تۇگەل ايىپتادى. مەنىڭشە، ولاردا جازىق جوق. وڭ-سولىن تانىماعان بالالاردى ارانداتىپ، قولتىعىنا سۋ بۇرىككەندەر بار. قوعامدا ءجۇز تۋرالى تانىمىنىڭ تايازدىعى اڭعارىلادى. مىسالى قوجا، تولەڭگىت، تورە مەن نوعاي ەشقانداي جۇزگە ەنبەگەن، دەمەك قازاقتىڭ قۇرامىنا كىرمەيدى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. بۇل قانشالىقتى قيسىندى؟

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ: – بىزدەگى ەڭ ۇلكەن ماسەلە – ۇلت دەگەن ۇعىمدى تۇسىنبەيتىندىگىمىز. ءبىز تۋ تۋرالى كۋالىگىندە نەمەسە تولقۇجاتىندا «قازاق» دەگەن جازۋى بار ادامدى قازاق دەپ ۇعامىز. مۇنداي قاساڭ تۇسىنىك تەك بىزدە عانا بار. ال وزگەلەر ادامنىڭ قاي ۇلتقا جاتاتىن ونىڭ قولدانىستاعى تىلىنە، ۇستاناتىن سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنە قاراپ انىقتايدى. قانشا مىقتى بولسا دا، ءوز انا تىلىندە قالام تارتپايتىن جازۋشىنى مەن قازاق جازۋشىسى دەپ ەسەپتەمەيمىن. ولەڭىن ورىسشا جازاتىن اقىندى قازاق اقىندارىنىڭ قاتارىنا قوسپايمىن. الەمدىك تاجىريبە سوعان ۇندەيدى. قاي ۇلتتىڭ تىلىندە سويلەسەڭ، سول ۇلتتىڭ وكىلى سانالاسىڭ. شىعۋ تەگىڭدى سۇراپ جاتقان ەشكىم جوق.

ديداحمەت ءاشىمحانۇلى:

– دۇرىس ايتاسىز. د.مەندەلەەۆ پەن ا.كۋپريننىڭ شىعۋ تەگى – تاتار. بىراق ءبىرىن ورىستىڭ ۇلى عالىمى دەسە، ءبىرىن ورىستىڭ دارىندى جازۋشىسى دەپ تانيدى ەمەس پە؟

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ: – ويتكەنى ولاردا ۇلت تۋرالى ۇعىم دۇرىس قالىپتاسقان. بىزگە دە وسى باعىتتا تەر توگۋ كەرەك. مەن ىسساپارمەن الىس-جاقىن شەتەلگە كوپ بارامىن. ماسەلەن ۇلىبريتانيانىڭ ۇشتەن ءبىرىن الەمنىڭ بۇرىش-بۇرىشىنان جيىلعان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى قۇرايدى. بىراق ولار وزدەرىن اعىلشىنبىز دەپ تانىستىرادى، كەيبىرى شىعۋ تەگىن ءتىپتى ۇمىتقان. سەبەبى اعىلشىن تىلىندە سويلەيدى، اعىلشىنداردىڭ ءومىر سالتىن ۇستانادى.

ديداحمەت ءاشىمحانۇلى:

– قازاقتىڭ تۇسىنىگى قاشان وزگە­رەدى؟ ۇلتتىڭ ءتىلىن ۇلىقتاپ جۇر­گەن گەرولد بەلگەر، اسىلى وسمان، روزاقۇل قالمۇراتوۆ سىندى ازاماتتاردى كۇللى قازاق قاشان قازاق دەپ تانيدى؟

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ:

– قازاقتىڭ ساناسىنا رەفورما كەرەك. ۇلت بولۋدىڭ تالاپتارىن الەمدىك زاڭدىلىقتارعا سۇيەنىپ قايتا تۇزۋگە ءتيىسپىز. بىزدەن باسقانىڭ ءبارى بۇعان كەلىپ قويدى. اعىلشىن فۋتبول قۇراماسى ساپىندا ويناپ جۇرگەن افريكالىققا اعىلشىن ەمەسسىڭ دەپ كور، سەنىمەن توبەلەسۋگە دايىن. ءتىپتى، قارا ءناسىلدى ەكەنىن دە ەلەمەيدى. وزبەكستاندا دا بىرنەشە رەت بولدىم. ميلليونداعان قازاقتىڭ وزبەك بولىپ كەتكەنىن كوردىم. وزبەكتەرمەن جاپسارلاس تۇرىپ جاتقان بۇحار ەۆرەيلەرى دە ءوز تەگىن ۇمىتقان.

بارلىق حالىق ميداي ارالاسىپ كەتتى، جاۋلانباعان قۇرلىق جوق.ۇلت­تار ساپىرىلىسىنان وقشاۋ قالعان مەم­لەكەت كەمدە-كەم. قازاقستانعا دا سىرتتان كەلەتىن كوش توقتامايدى، ءار ءتۇرلى ءناسىلدىڭ، ءار الۋان ءدىننىڭ، ءتۇرلى ۇلتتىڭ وكىلدەرى كەلەدى. ەگەر ءبىز ولاردى اسسيميلياتسيالاپ، وزىمىزگە سىڭىرمەسەك، ۇلتتىڭ جويىلۋ قاۋپى كۇشتى. 20 جىلدان كەيىن ۇلت تاقىرىبى دۇنيە جۇزىندە وتكىر پروبلەماعا اينالادى.

ديداحمەت ءاشىمحانۇلى: – وسى تۇستا ۇلت پەن تەكتىڭ ايىرماسىن شەگەلەي ءتۇسۋ كەرەك سياقتى…

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ: – وسى وتىرعان ۇشەۋمىزدىڭ ۇلتىمىز – قازاق، ال شىعۋ تەگىمىزگە تەرەڭدەسەك، تىم ارىعا كەتىپ قالامىز. قازاق بولماي شىعۋىمىز دا عاجاپ ەمەس. ماسەلەن، ارابتان كەلگەن قوجالار، موڭعولدان سىڭگەن تورەلەر ءجۇر ارامىزدا. ولاردىڭ ءتۇپ تامىرىن قازبالاۋدىڭ كەرەگى نە؟ قازاق تىلىندە سويلەپ، قازاقتىڭ اسىن ىشسە، سالت-ءداستۇرىن ۇستانسا، قازاق ەمەي كىم؟

احمەت توقتاباي: – قازاق حالقىنىڭ اتا تەگىن گەنەتيكالىق دەڭگەيدە زەرتتەپ جۇرگەن عالىم، اكادەميك ورازاق سماعۇلوۆتى بىلەتىن بولارسىزدار. قازاقتىڭ قان قۇرامى، سۇيەگى، ءتىسى، تەرىسىنە دەيىن زەرتتەدى. ونىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى التايدان باستاپ اتىراۋعا دەيىنگى، نوۆوسىبىردەن تاشكەنتكە دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. «قازاق انتروپولوگياسى» دەگەن ۇلكەن كىتاپ جازدى. اكادەميك ءوز دارىستەرىندە بىرتەكتىلىگى جاعىنان قازاققا تەڭ كەلەتىن ۇلت جوق ەكەنىن ۇنەمى ايتادى. قاشىقتىعى 3000-4000 شاقىرىمدى قۇرايتىن التاي مەن اتىراۋ قازاقتارىنىڭ گەنەتيكالىق بىركەلكىلىگىن ساقتاپ قالعانىنا تاڭعالادى. ال ۆورونەجدىڭ ورىسى مەن ارحانگەلسكىنىڭ ورىسى تەك جاعىنان قىرىققۇراۋ ەكەن. تەك – قازاق ءۇشىن قاستەرلى ۇعىم، بۇل قاسيەتتى ساقتاپ قالۋ كەرەك.

تۇركى زامانىندا تايپالار ءوز الدىنا جەكە-جەكە مەملەكەت بولدى عوي. سولاردىڭ ءبىرى – ءۇيسىن مەملەكەتى. ۇيسىندەر ورتا ازياداعى ەڭ قاھارلى مەملەكەت ەدى. ولاردى قىتايلار قالاي تالقانداعانىن بىلەسىزدەر مە؟ قارا كۇشپەن جەڭبەيتىنىن بىلگەن سوڭ، قىتايلار ءۇيسىن كوسەمدەرىنە قىزدارىن بەردى. قىزداردان تاراعان جيەنشارلار تاققا تالاسىپ، ءۇيسىن مەملەكەتىن تاس-تالقان ەتتى. مىنە، تەكتى ءبۇلدىرۋدىڭ سالدارى.

ديداحمەت ءاشىمحانۇلى: – تەكتىلىك دەگەندە مىناداي ماسەلە ەسكە تۇسەدى. قازاق بىرنەشە تايپانىڭ بىرىگۋىنەن پايدا بولعان، بىراق ءبارىنىڭ تەگى تۇركىدەن شىقتى، بارلىعى ءبىر التايدان تاراماي ما؟

احمەت توقتاباي: – انىعى سول. اداي مەن دۋلاتىڭ، شەركەشىڭ مەن شەرۋشىڭ بار – ءبارىنىڭ، ءبارىنىڭ بولماسا دا كوبىنىڭ اتاۋى التايداعى جەر-سۋ اتتارىنان شىققان. شەركەش، اداي، جەمەنەي وزەندەرى دەگەندەي. مۇنىڭ ءبارى قازاق رۋلارىنىڭ ءبىر جەردەن – ياعني التايدان شىققانىن دالەلدەيدى. قازىرگى كەزدە تۇركىلەر تاريحىن جازىپ جۇرگەن تاريحشى مۇرات ءادجيدىڭ: «دالا – ءبىزدىڭ وتانىمىز، التاي – ءبىزدىڭ بەسىگىمىز» دەيتىنى بەكەر ەمەس.

ديداحمەت ءاشىمحانۇلى:

– قازاق رۋلارىنىڭ تارالۋى ارقيلى. 40-تان استام تۇركى تايپالارىنىڭ جيىرمادان استامىندا قازاق ىشىندەگى سياقتى نايمان مەن قوڭىراتتار بار. قازاق رۋلارىنىڭ مۇنداي كەڭ اۋقىمدا تارالۋىن قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭىز؟

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ: – ءۇش ءجۇزدىڭ، رۋلاردىڭ پايدا بولۋى ساياسي، ەكونوميكالىق قاجەتتىلىكتەن تۋعان. ۇلان-عايىر رەسپۋبليكامىزدىڭ وبلىستارعا، اۋداندار مەن اۋىلدارعا بولىنەتىنى سياقتى عوي. ءبىر رۋعا جاتاتىندار ءبىر اتادان تاراعان دەگەن قاتە تۇسىنىك. رۋشىلدىق بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭ ءۇشىن قاجەتتىلىك بولسا، بۇگىن ودان اۋلاق بولۋ كەرەك.

جاڭا زامان كەلدى. بۇرىنعىداي ەسىك-تەسىگىڭدى بىتەپ وتىرا المايسىڭ. جاھاندانۋ زامانىندا وركەنيەتتەر الماسىپ، قۇندىلىقتار كۇندە وزگەرەدى. قازاقتىڭ ەكونوميكاسى ءسال ىلگەرىلەسە، جان-جاقتان كەلۋشىلەر كوبەيەتىنى انىق. سوندىقتان جاڭا ۇلت قالىپتاستىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ تۇر. قازىر قازاق بولعىسى كەپ جۇرگەن ادام كوپ. ءبىز وزبەك كورشىمىز سياقتى شەكارامىزدان وتكەننىڭ تولقۇجاتىنا جاپپاي قازاق دەپ جازىپ بەرە المايمىز. بىراق، قازاق بولعىسى كەلەتىن ادامدى ەشقانداي رۋعا جاتپايتىنى ءۇشىن كەۋدەدەن يتەرۋگە بولمايدى. وندا قازاقتىڭ سانى كوبەيمەيدى. قازاقتىڭ باسى قوسىلماسا، ءىس ونبەيدى. «ساۋساق بىرىكپەي، ينە ىلىكپەيدى» ەمەس پە؟

قۇدايعا شۇكىر، قازاقتىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. 20 جىلدا 20 پايىزعا كوبەيەدى دەگەن بولجام بار. ءوسىم جاڭا قازاقتار ەسەبىنەن بولماق. جاڭا قازاق دەپ وتىرعانىم – باي قازاق، بولماسا شالا قازاق ەمەس. جاڭا قازاق – شىعۋ تەگى، ءدىنى، ءناسىلى ءار ءتۇرلى بولسا دا، قازاقتىڭ ءتىلى مەن مۇددەسى بىرىكتىرگەن جاڭاشا ۇلت.

احمەت توقتاباي: – سوزىڭىزگە قوسىلامىن. XXI عاسىر جاڭا لەپ اكەلدى. ەندى ءبىر ونجىلدىقتان سوڭ ەسكىلىكتىڭ ەلەسى دە قالمايدى. وركەنيەتتىڭ شىڭىنا ورلەپ بارا جاتقاندا، ءبىر يدەيا، ءبىر ماقساتقا بىرىگە الماساق، ءبىر-بىرىمىزدەن ءجۇز سۇراسىپ، رۋعا تارماقتالىپ جاتساق، ۇلت ءۇشىن ودان وتكەن ماسقارا جوق. تۇرىك جۇرتىنا بوستاندىق الىپ بەرگەن مۇستافا كەمال اتاتۇرىك «تۇرىكتىڭ تۇرىكتەن باسقا دوسى جوق» دەگەن ۇران تاستاعان. قازاقتىڭ دا قازاقتان باسقا دوسى جوق. جەرىمىزدىڭ بايلىعىنا كوز الارتاتىندار كوپ: وڭ جاعىمىزدا – رەسەيدىڭ سامۇرىعى، سول جاعىمىزدا – قىتايدىڭ ايداھارى. سوندىقتان جاڭا ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ ءۇشىن ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى نىعايتۋ كەرەك. بىزگە يندونەزياداعى احمەد سۋكارنو، قىتايداعى سۋن ياتسەن جاساعان يدەولوگياداي مىقتى يدەولوگيا كەرەك. شالا قازاق پەن تازا قازاق تا، باي قازاق پەن جارلى قازاق تا سونىڭ توڭىرەگىندە توپتاسۋى كەرەك. قوعامدىق ءومىردىڭ رەفورمالانۋى مەن دەموكراتيالانۋى جاعدايىندا، دۇنيە جۇزىندە بولىپ جاتقان تۇبەگەيلى وزگەرىستەر تۇسىندا ۇلتتىق يدەيانى قالىپتاستىرۋ – تاريحي قاجەتتىلىك، ءارى ۋاقىت تالابى بولىپ تابىلادى.

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ: – ۇلتتىق يدەولوگيانى ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتى جوق. تۇركيانىڭ تاجىريبەسىن الايىق. ولاردا ۇلتتىق يدەيا قالاي قالىپتاستى؟ قۇرامى نەشە ءتۇرلى ۇلتتان، سان الۋان دىننەن تۇراتىن حالىق قوي. ولار قاراپايىم قاعيداعا سۇيەنەدى. ەگەر سەن تۇركيادا تۇراتىن بولساڭ، تۇركيا ازاماتتىعىن العىڭ كەلسە، اتى-جونىڭنەن باستاپ، بۇكىل بولمىس-ءبىتىمىڭ تۇرىكشە بولۋى كەرەك. بىزدەگىدەي جاڭا تۋعان بالاعا اۋىزعا تۇسكەن اتتى قويا سالۋعا بولمايدى، ارنايى زاڭمەن بەكىتىلگەن اتتار عانا قويىلادى. تولقۇجاتتارىندا «ۇلتى» دەگەن پۋنكت جوق، تەك ءدىنى كورسەتىلەدى. بىراق، زايىرلى مەملەكەت، ەشقانداي دىنگە قىسىم كورسەتىلمەيدى. رۋعا بولىنۋشىلىك دەگەن مۇلدەم جوق. قازاقستانداعىداي قالتالىنىڭ ءبارى مەكتەپ اشا المايدى. تۇرىك مەكتەپتەرىنەن باسقاعا رۇقسات جوق، تالاپ قاتال. بۇعان قارسى شىعىپ، كوتەرىلىپ جاتقان ءبىر دە ادام جوق. مەيلى ول ەۆرەي بولسىن، ءدىنى ياحۋدي دەپ كورسەتىلسىن، ول ءوزىن تۇرىكپىن دەپ سانايدى.

ديداحمەت ءاشىمحانۇلى: – وسى جەردە سۇحبات جۇرگىزۋشى عانا ەمەس، جازۋشى رەتىندە دە وي قوسقىم كەلىپ وتىر. ءبىر كەزدە مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاعان ءىرى تايپالار بار. ماسەلەن، مەن نايمان، ءسىز قوڭىرات بولساڭىز، قىرعىزدىڭ ىشىندە سامساعان نايمان مەنىڭ تۋىسىم، قيىر-قيىردا جۇرگەن قوڭىراتتىڭ ءبارى ءسىزدىڭ تۋىسىڭىز دەگەنگە كىم سەنەدى؟ مەملەكەت پەن تايپا اتاۋلارىن رۋعا بايلانىستىرعان نەبىر انەكدوتتار پايدا بولعان. ءۇيسىن، قاڭلى، جالايىر تايپالارى كەزىندە مەملەكەت دەڭگەيىنە كوتەرىلە ءبىلدى. باستاپقىدا رۋلىق بەلگىسى بويىنشا بىرىكسە دە، مەملەكەت بولعاننان كەيىن رۋشىلدىق ۇمىت بولعان. ءبىز رۋدى جوققا شىعارا المايمىز. ءتۇپ تامىرىڭدى ءبىلۋ ءۇشىن ول كەرەك. اكىمشىلىك-ايماقتىق باسقارۋدىڭ بۇرىنعى ءۇش جۇزدىك فورماسىن قازىر شىعىس، باتىس، وڭتۇستىك، سولتۇستىك، ورتالىق قازاقستان دەگەن وڭىرلىك باسقارۋ جۇيەسى الماستىرعان عوي. ايتپاقشى، ۋاق دەگەن رۋدىڭ ىشىندە سارباعىش دەگەن اتالىق بار. سارباعىش – قىرعىزداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن رۋ. ۋاق پەنەن قىرعىزداردىڭ قانداي بايلانىسى بولۋى مۇمكىن؟ دەمەك، كەزىندە مەملەكەت دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلگەن، قازىر ۇلكەن رۋ ۇعىمىنداعىلار اتاۋىنا قاراي ءبارى ءبىر-بىرىنە قان جاعىنان تۋىس دەگەنگە ءوز باسىم سەنە المايمىن.

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ:

– قازاقس­­­تاندا تۇراتىن وزگە ۇلتتى قازاققا سىڭىرۋگە رۋشىلدىق دەرتى كەدەرگى تۋدىرىپ تۇر. بۇگىن زامانىمىز بەيبىت، بىراق ەرتەڭ نە بولارى بەلگىسىز. كەزىندە كەڭەس وداعى مىزعىماس جۇيە بولىپ كورىنگەن، ول دا قۇلادى. ۋكرايناداعى رەۆوليۋتسيانى دا ەشكىم الدىن-الا بولجاعان جوق. ءبىزدى اياقتان شالعىسى كەلەتىندەر ەڭ الدىمەن وسال تۇسىمىزدى كوزدەيدى. قازاقتىڭ رۋشىلدىعى ءبىر كەزدەرى وزىنە تاياق بوپ تيگەن ەدى، جىكشىلدىك تاعى دا تۇبىمىزگە جەپەسە بولعانى. ءجۇز بەن ءجۇزدى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالسا، ازامات سوعىسىنىڭ تۇتانىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟

ديداحمەت ءاشىمحانۇلى:

– كولىك­تەردىڭ نومىرىنە اركىم ءوز رۋىن جازىپ الاتىندى شىعاردى. كەۋدەشەلەر مەن باس كيىمدەردەگى رۋ اتاۋلارىنان كوز سۇرىنەدى. بۇل دا سىرتقى كۇشتەردىڭ ارانداتۋى بولۋى مۇمكىن بە؟

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ: – بۇل اران­دا­­تۋدىڭ باسى عانا. مۇسىلماندار شيت پەن ءسۇننيت بولىپ قىرقىسىپ جاتىر. بۇل – سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن، ورشىتۋىمەن بولعان سوعىس. سەنىڭ وسال تۇسىڭدى بىلگەن كەز كەلگەن ارانداتۋشى مۇحيتتىڭ ار جاعىندا وتىرىپ-اق ءوزىنىڭ جىمىسقى ساياساتىن جۇزەگە اسىرا الادى. سوندىقتان مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. كىشى ءجۇزدىڭ ۇرانىن كوتەرگەن جىگىتتەر كەشە فۋتبول ءۇشىن جاعا جىرتىسىپ جاتسا، ەرتەڭ كىشى ءجۇز ءوز الدىنا جەكە مەملەكەت بولسىن دەۋدەن تايىنبايدى. بۇل ارەكەتتى ەلەۋسىز قالدىرساق، ەرتەڭ ءوز جالاۋىن جەلبىرەتىپ ورتا ءجۇز ۇرانداتۋى مۇمكىن. تاعى بىرەۋ ۇلى ءجۇزدى قىتىقتاپ جىبەرسە، قاۋىپتىڭ ۇلكەنى سول بولماق.

ۇلتتى قۇلدىراتۋدىڭ، ەلدى ىشتەن ءىرىتۋدىڭ جولى كوپ. ماسەلەن ءدىني ەكسترەميزم. ءدىني ەكسترەميزم – دىتتەگەن ساياسي ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن، ءدىندى قالقان ەتە وتىرىپ ارەكەت ەتۋ. باسقاشا اتاساق – لاڭكەستىك. مۇنداي ارەكەتتەر كوبىنە مەملەكەتتىڭ قۇرامىن كۇشپەن وزگەرتۋگە نەمەسە ۇكىمەتتى باسىپ الۋعا باعىتتالادى دا، ۇلتتىق قايشىلىقتاردى قوزدىرۋمەن، سونداي-اق ادام قۇقىعىن جاپپاي بۇزۋمەن قاتار جۇرەدى. جيھاد جاسايمىز دەپ سيرياعا كەتكەن قازاق وتباسىلارىنىڭ ارەكەتى جاعامىزدى ۇستاتتى. سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىنا سوندا عانا كوزىمىز جەتتى. زايىرلى مەملەكەتپىز دەيمىز، بىراق سىرتتان ەنەتىن ءدىني اعىمداردىڭ ءبارىن تىركەي بەرۋگە بولمايدى. راسىندا، ورنىمەن ۇستاماعان ءدىن – اپيىن، ەلىتەدى دە ۋلايدى.

احمەت توقتاباي: – رۋ، تايپا، ءجۇز ۇعىمدارى – فەودالدىق زاماننىڭ قالدىعى. XXI عاسىردا مۇنى قايتا بىقسىتىپ جۇرەر بولساق، ەل بولمايمىز. مۇنى ناسيحاتتاۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىر مەكتەپتە وقۋشىلارمەن كەزدەسۋ بولدى. مۇعالىم باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا ءوزىڭنىڭ اتا تەگى تۋرالى شىعارما جازىپ كەلۋدى تاپسىرىپتى. مۇنىڭ قاجەتى نە؟ رۋعا بايلانىستى شەجىرەلەر جازىلىپ جاتىر، ول عىلىم ءۇشىن كەرەك شىعار. تارالىمى از بولعاندىقتان، ولاردان كەلەر قاۋىپ جوق. ال ناسيحات قۇرالى رەتىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قارقىنى زور. ايتقان سايىن، جازعان سايىن رۋشىلدىق دەرتى ۇدەپ كەتە مە دەپ قورقامىن.

ديداحمەت ءاشىمحانۇلى:

– بۇل ويىڭىزعا مەن دە قوسى­لامىن. ناركومانيا، الكوگوليزم مەن ترايبا­ليزم­مەن كۇرەستىڭ ءبىر-اق جولى بار: ۇندەمەۋ. وسى ورايدا رەديارد كيپلينگتىڭ «ماۋگليى» ەسكە ءتۇسىپ وتىر. جان-جانۋارلار ونىڭ ادام ەكەنىن قايتا-قايتا ەسىنە سالا بەرگەن سوڭ قانشىق قاسقىر راكشانى ەمىپ وسكەن ماۋگلي دجۋنگليدى تاستاپ، ادامدار ساپىنا قوسىلدى ەمەس پە؟

ۇلتتىق مىنەزگە كەلسەك، «اداي ەكەنى مىنەزىنەن كورىنىپ تۇر» نەمەسە «تىك سويلەمەسە، تاما بولا ما؟» دەپ جاتادى. ءار رۋدىڭ مىنەز-قۇلىقتىق ەرەكشەلىگى بولادى دەگەن قاتە تۇسىنىك. مۇنى م.اۋەزوۆ 1918 جىلى جازعان ءبىر ماقالاسىندا: «ادامداردىڭ مىنەزى ءار قيلى بولادى. مىنەز ادامنىڭ تۇرعىلىقتى جەرىنە، ورتاسىنا، كاسىبىنە بايلانىستى قالىپتاسادى» دەپ جازعان. تۇبەكتىڭ بويىندا وقشاۋ وتىرعان ادايلاردىڭ مىنەزى بىرتەكتى ەكەنى راس. بىراق وعان رۋلىق بايلانىستىڭ تۇك قاتىسى جوق. سول سياقتى نايمانعا دا مىنەز تاڭىپ قويعان. مەنىڭشە، ول نايماننىڭ مىنەزى ەمەس، شىعىس قازاقستاننىڭ مىنەزى. قىتايدان كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ مىنەزى مۇلدەم باسقا. كىشىپەيىل، ەڭبەكقور، ىستەرى تياناقتى. قىتايدىڭ كوپ قاسيەتىن سىڭىرگەنىن مويىنداۋ كەرەك.

احمەت توقتاباي: – ءبىزدىڭ مۋزى­كامىز، قولونەرىمىز، ويۋ-ورنەكتەن باستاپ ارحيتەكتۋرامىزعا دەيىن – قازاقتىڭ ۇلتتىق اتريبۋتتارى. كوچاروۆ دەگەن سۋرەتشى قازاق باس كيىمدەرىنىڭ سۋرەتىن سالىپتى. سوندا قازاقتا 20-دان استام باس كيىم بار ەكەنىن كورىپ، تاڭقالعان. قازاقتى كوپتەگەن ەلدىڭ عالىمدارى زەرتتەدى: زاتاەۆيچ، لەۆشين، پوتانين، بروكگاۋز، پاللاس… ءبىرى قازاقتىڭ مۋزىكاسىن، ءبىرى ادەبيەتىن، بىرەۋى گەوگرافياسىن، ەندى ءبىرى تاريحىن زەردەلەدى. قازاقتارمەن قويان-قولتىق ارالاسا ءجۇرىپ، ارقايسىسى قازاقتى ءار قىرىنان تانىدى. بىراق سول عالىمداردىڭ ءبارى حالقىمىزدىڭ ءبىر قاسيەتىنە ەرەك­شە توقتالادى. ول – قازاقتىڭ قوناقجايلىعى. قازاق جىگىتىنىڭ ءور مىنەزى مەن قازاق قىزىنىڭ ۇياڭدىعى دا اڭىز بوپ كەتكەن.

تۇرىكتەردە جازىلماعان قاعيدا بار.­ ولار قىزدارىن شەتكە جىبەر­مەي­دى، بىراق تۇرىك جىگىتتەرىنە وزگە ۇلت­تان قىز الۋعا رۇقسات. وسى ماسە­لەگە باسا كوڭىل اۋدارۋ كەرەك. شەرحان مۇرتازانىڭ: «قازاقتىڭ ەڭ جاقسى قىزدارى شەتكە كەتەدى» دەگەن ءسوزىنىڭ جانى بار. 2012 جىلى 874 قازاق قىزى شەتەل ازاماتىمەن نەكەسىن قيدىرعان. بۇل كورسەتكىش جىلدان-جىلعا وسپەسە، كەمىگەن جوق. تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسىندا «سۇلۋ قىز – مەملەكەتتىڭ قازىناسى» دەپ جازىلعان. قىز بارعان جەرىن كوگەرتەدى، قازاققا تۇرمىسقا شىقسا – قازاقتى، ورىسقا شىقسا – ورىستى وربىتەدى. ماسەلەن، ايگۇل، مايگۇل، گۇلنارلار باسقا ۇلتقا تۇرمىسقا شىقسا، سول ۇلتتىڭ فاميلياسىن عانا الىپ قويمايدى عوي.

التايدىڭ شىڭكىل دەگەن جەرىن­دە 90-جىلدارى ءبىر جەسىر ايەلدىڭ قى­زى قىتايعا تۇرمىسقا شىعىپتى. سوندا بايقۇس شەشە ءوزىن-ءوزى ورتەپ جىبەرگەن. قانداي نامىس دەسەڭشى. ال بىزدەگى قازاققا ءبارىبىر. ورىستى قويىپ، اعىلشىنعا، نەگرگە دە تۇرمىسقا شىعىپ جاتىر. قىزىمىز قايدا بارسا دا، مۇراتىنا جەتسە بولدى دەپ ويلايدى. سوندا ۇلت مۇراتىن كىم ويلايدى؟ ۇلتقا دەگەن ماحاببات وتباسىنان، وشاق قاسىنان باستالۋى كەرەك. قىز بالانىڭ تاربيەسى اقساپ بارادى. قىز – بولاشاق انا. ال انا ۇرپاقتى، دەمەك تۇتاس ۇلتتى تاربيەلەيدى. سوندىقتان قىزدىڭ بويىنا كىشكەنتايىنان اتا سالتىن، ءتىلى مەن ءدىنىن ءسىڭىرۋ كەرەك.

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ: – قازاق­تىڭ ۇلان-عايىر جەرى بار، استى-ءۇستى قازىناعا تولى. جەر كولەمى بويىنشا الەمدە توعىزىنشى ورىندى يەلەنەمىز. قازاقستاندا مەن­دەلەەۆ كەستەسىندەگى ەلەمەنت­تەر­دىڭ ءبارى بار. مۇنداي الەۋەتپەن كەمىندە 200 ميلليون حالىقتى اسىراۋعا بولادى. بىراق ءبىز اينالدىرعان 17 ميلليون حالىقتىڭ قاجەتتىلىگىن وتەي الماي وتىرمىز. ءتىپتى اۋىلداعى اعايىن ەسىگىنىڭ الدىنداعى اياداي جەرىن يگەرە المايدى. ازىق-تۇلىكتى سىرتتان تاسىمالدايمىز. جەمىس-جيدەكتى وزبەك پەن تاجىكتەن، تاتتىلەردى ورىس پەن ۋكراينداردان الامىز. توسكەيدە ءتورت تۇلىگى جايىلعان قازاقتىڭ شەتەلدەن ەت ساتىپ الاتىنى، ءتىپتى، اقىلعا سىيمايدى. قازاقستانعا ەتتىڭ ءبىراز بولىگى سوناۋ لاتىن امەريكاسىنداعى پاراگۆايدان جەتكىزىلەتىنىن وقىپ، تاڭقالدىم. قولدا باردى يگەرە الماعاندىقتان وزگەگە تاۋەلدى بوپ وتىرمىز.

قازىرگى تاڭدا قازاق ءۇشىن ەڭ وزەكتى ماسەلە – باسەكەلەستىككە بەيىم بولۋ. بۇرىنعىداي شەكارانى تارس بەكىتىپ، توماعا-تۇيىق وتىرا بەرەتىن زامان كەلمەسكە كەتكەن. ەندىگى جەردە قاي حالىق باسەكەگە قابىلەتتى بولسا، سول حالىقتىڭ مەرەيى ۇستەم بولادى. باسەكەلەستىك بىرەۋمەن بوي جارىستىرۋ ەمەس، تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋ، ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كورۋ، ءوزىڭ وندىرگەن ءونىمدى تۇتىنىپ، ءوز اسىڭدى ءىشۋ. اياعىمىزداعى شۇلىقتان باستاپ، باسىمىزداعى تاقياعا دەيىن «Made in China» دەپ جازىلعان. تىگىن ونەركاسىبىن دوڭگەلەتىپ وتىرعان قىرعىزدار قۇرلى جوقپىز با؟ قازاق ايەلىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىس جوق. باردى ۇقساتا ءبىلۋ كەرەك. وزگەگە يەك ارتا بەرۋگە بولمايدى. ۇلتتىعىمىزدى جوياتىن بىردەن ءبىر فاكتور – سول. قازاقتى ۇلى حالىق، دانىشپان حالىق دەپ كوككە كوتەرىپ، قۇر ءدىلمارسۋدان ەشتەڭە شىقپايتىنىنا كوزىمىز جەتتى. ەندىگى جەردە ءار حالىق ءوزىنىڭ ۇلىلىعىن، دانىشپاندىعىن ناقتى ىسپەن، جەتكەن جەتىستىگىمەن دالەلدەۋى كەرەك.

ديداحمەت ءاشىمحانۇلى:

– وسىدان ءبىر اي بۇرىن پەكيندە بولدىم. لۋ ءسيننىڭ مۋزەيىن ارنايى ىزدەپ باردىم. لۋ سين – دارىگەر بولعان ادام. جاپونيادا جۇرگەندە اياداي عانا جاپونداردىڭ سامساعان قىتايعا وق جاۋدىرعانىن كورەدى دە، ويعا باتادى. «دارىگەر بولسام، ەڭ ارىسى 100 ادامدى ەمدەرمىن. ال ميلليونداعان قىتايدى قالاي ەمدەۋگە بولادى؟» دەپ باس قاتىرادى. اقىرى، حالقىن سوزبەن ەمدەۋگە بەل بايلايدى. لۋ سين سانالى تۇردە جازۋشىلىققا كەتكەن. وسى وتىرعان ۇشەۋمىز دە قالامگەرمىز. ۇلتتى بىرىكتىرۋگە ارقايسىسىمىز شاما-شارقىمىزشا ۇلەس قوسۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى باسقوسۋدىڭ، كەلەلى اڭگىمەمىزدىڭ وسى ورتاق ىسكە تامشىداي بولسا دا ۇلەس قوساتىنىنا سەنىم مول. بىرەۋ بولماسا، بىرەۋدىڭ ساناسىنا جەتەر.

اڭگىمەنى جازىپ العان انار لەپەسوۆ

دەرەككوزى: http://turkystan.kz/