Sýiinshi, aghayyn! Qolymyzgha 1916 jylghy IIni jarlyghy, qazaq jigitterin maydangha alu kezindegi oqighalar jóninde tamasha estelik týsti. Avtory – qazirgi Batys Qazaqstan oblysy Qaztalov ónirining tumasy Tamimdar Safiyev (surette). 1919 jyldary «Dúrystyq joly», «Úshqyn» gazetterining alqa mýshesi bolghan, Qaraqalpaq ASSR-inde әdebiyet salasynda kóp jyl enbek etip, ómirining songhy jyldarynda Mәskeude túrghan Tamimdar Safiyevke ómirbayandyq estelik jazudy qolqalaghan – belgili ghalym, qazaq tarihyn jinaqtaugha býkil ómirin arnaghan Mústafa Ysmaghúlov eken. Biz búl eki túlghanyng ómiri men qyzmeti turaly jurnaldyng aldaghy sandarynda tolyq toqtalamyz.

Al, tómendegi estelik Batys Qazaqstan oblystyq tarihiy-ólketanu muzeyinde saqtauly túrghan M.Ysmaghúlov qorynan alyndy. Arab әrpimen jazylghan, birneshe dәpterden túratyn estelikti oqyp, qazirgi әlipbiyge týsirgen - Bókey ordasy tarihiy-muzey keshenining ghylymy qyzmetkeri Gýlmaru Myrzaghaliyeva.

Dana.kaz jurnaly.

(Mústafa Ysmaghúlovtyng qoljazbasy)

1916 JYL OQIGhASY

1914 jyly bastalghan jer jýzilik soghys imperiyashylar soghysy kópke sozyldy. Soghys ylany 1916 jylgha deyin el arasynda onshama sezilgen joq siyaqty edi. El әdettegi túrmys kýndelikti qalpynda edi. Biraq osy 1916 jyly soghystyng zardaby sezildi. Qazaqtan soldat alady eken degen habar taraldy. «Aq patsha qazaqtan jýz jylgha deyin soldat almaymyn dep hangha uәde etken eken, sol jýz jyly tolyp, 4-5 jyl ótipti, endi soldat alatyn bolypty» degen alyp-qashpa sózder jaydy. Búl ylanmenen qatar 1916 jyly elge kerek qaybir nәrse-qara qymbattady. 14 tiyn túrghan talon 15-16 tiyn boldy, taghy sonday qymbattaghan nәrse-qaralar boldy. Taghy bir zattardyng kemis bolyp, jetpeui bastaldy. Elden basyn kesip, ólshep mal alu boldy. Búrynghy kýmis aqsha ornyna 15-20 tiyndyq marka shyqty. Taghy-taghy sondaylar boldy. Búl jaghday belgili el arasyna týrli ósek ýshin habarlardyng taraluyna, halyqtyng әr komissiyagha qúraq túruyna (úshuyna – aud.) alyp keldi.

1916 jylghy IIni jarlyghy elge tym qatty tiygen jarlyq boldy. IIni jarlyghy elding zәresin úshyrdy. 19 ben 30 jastardyng arasy jigitter soghys maydanynyng shebindegi júmysqa alynady degen habar әsirese jastardy qorqytty. Ákim qara Qyzyl ýige (ol uaqytta bolys kensesi qyzyl ýy dep atalatyn) jinalyp tizim alu bastaldy. Istep jatqan júmystaryn tastap, baghyp otyrghan malyn qoyyp, 19-30 jas arasyndaghy jastar atqa mindi, lek-lek bolyp, top-tobymenen auyl, eldi aralady. Elmen qoshtasamyz dep qydyru bastaldy, birqatarlar búl júmysqa barudan qalay qalamyz, qaytkende qútylamyz dep, qalay bas qorghaudyng sharasyn izdeuge kiristi. Tizimge jazylmaudyng sharasyn izdedi.

Mening Orynborda oqyp jýrgen kezim, jaz auylgha kelip, ýide bolghan uaqytym edi. Bir kýni atqa mingen 20-30 atty IIni jarlyghy boyynsha tizimge ilingender, maghan keldi. Qatar qúrby jigitter maghan «neghyp otyrsyn? Soldat boldyq, soghysqa ketetin boldyq. Jýr, atqa min. Elmen qoshtasamyz, taghy basqa ne sharalar bar, kóremiz» desti. Tizimge ilikkender qatarynda men de bar edim. «Jaqsy, men de sizge qosylamyn» dep, jigitterge uәde bersem de, auylymyzdan 10-15 shaqyrymday jerdegi Talópkege (qazirgi Qaztalov selosy, Batys Qazaqstan oblysy - DK)bardym. Bolystyng әkimderi qyzyl ýide emes, Talópkege jinalghan eken. Tizim sonda jazylyp jatyr eken. Azyn-shoghyn oryssha jazu biletin edim. Meni de tizim jazugha otyrghyzdy. Ózimning tizimge kirgenimdi kórdim. Qalu sharasy parasyz, tamyr-tanyssyz bolmaytyn týri kórindi. Sóitip auylgha qayttym. Endi bas qorghaudyng sharasyn kórmekshi boldym. Orynborgha baryp mektep arqyly otsrochka ala alamyn ba, qalay bolady dep sony oiladym. Búl Orynborda tatar medresesinde oqyp jýrgen kezim edi. Aghayyn-tuysqandarmen kenesip, avgust aiynyng ishinde Orynborgha jýrip kettim. Búl bir jaghynan qashqyn bolghanym edi.

ORYNBORDA

 Ol kezde Orynborda «Qazaq» gazeti shyghady, redaktory Ahmet Baytúrsynov, qyzmetkeri Mirjaqyp Dulatov, búlarmen tanystyghym bar edi. Orynborda oqudaghy shәkirtter bolyp júma kýnderi redaksiyagha baryp, «Qazaq» gazetasyn poshtagha tapsyru, adresin jazu júmystaryn istep, jәrdemdesetin edik. Orynborda olargha baryp sóilesip kórdim. Maydan júmysynan qalu jóninde olardan meni tynyshtandyrghanday jәrdem bolmady. Sóitip jýrgende bir kýni qysta medresede birge oqyghan sabaqtasym Kitabov degen bir tatar jigitin úshyrattym. Hal-jaghdaydy sóilesip, týsiniskennen keyin ol maghan bylay dedi: «Mening jezdem osy Orynborda qazynagha (әskerge) et tapsyratyn bolyp dogovor jasady. Qalanyng shetindegi bir boynyany (mal soyatyn) arendagha aldy. Soghan rabochiylar, qyzmetkerler kerek, oghan júmysqa kirgender soghysqa maydangha barmaydy. Otsrochka beriledi. Men soghan júmysqa jazylyp, soldattan uaqytsha qalatyn boldym. Jýr, baryp sóileseyik, maghan kómekshi bolyp júmysqa kir, otsrochka alasyn» - dedi. Aytqanynday, meni aparyp, jezdesi Uahidov degen baygha tanystyrdy, júmysqa ornalastyrdy. 15-20 kýn ótkende Astrahan gubernatorynan maghan alty aigha otsrochka da keldi. Endi kónildi birlep júmysqa kiristim. Endi bir tynyshymdy alghan nәrse mynau boldy: tizimge kirgen jigitterden qashyp ketkender bolsa, onyng әkesin, aghayyndaryn soldatqa aidaydy eken degen habar boldy. Sonyng ýshin júmysqa ornalasqanymdy, otsrochka alghanymdy, qay jerde ekenimdi aityp Talópkege, ýige hat jazyp, habar ettim. Kenselerge bildirdim, sentyabriding ishinde Talópkede túratyn Miftahiddin Uәly degen bir joldastan hat aldym. Ol Talópke elining jaghdayyn bylay suretteydi: «El jylau-syqtauda, әsirese enbekshilerge qiynshylyq týsti. Astrahan, Ordadan adamdar (chinovnikter) keldi. Jergilikti praviyteli Merәli Qarabaev, onyng tóniregindegiler oilaryna kelgenderin istep, eldi zarlandyruda. Kýni-týni araq ishu, karta oinau, adam saudasy, para alu bolyp jatyr. Karta oiynyna aqsha ornyna adam (jigit), bankige adam qoyatyn boldy. Bireui bankke bir jigit qoydym dese, endi bireui men bir jigit jýrdim deydi. Jigitting qúny 200-den 500 somgha deyin bardy. Baylar balalarynyng ornyna kisi jaldap jiberip jatyr. Kóbisi para berip alyp qalyp jatyr. Elding kóz jasy tógilude. Jigitterding birqatary jóneltildi»,- degen.

Al endi Orynbordaghy jaghdaygha kelsek, búnda da Uahidov degen baydyng saudasyn kórdim. Aylyq tólep rabochiy aludyng ornyna, baygha aqsha tólep, júmysqa ornalasushylar az bolghan joq. Baylardyng balalary Uahidov baygha 100-200 som tólep, rabochiy bolyp kirip jatty. Men ózim tamyr-tanys arqyly 15 som ailyq (jalaqy) alyp, kontorynda júmys istedim.

Avgust aiynyng aqyry sentyabriding bas shamasy bolar deymin, Orynborda Torghay oblysynyng bas kótergen aqsaqaldarynyng jinalysy boldy. Jinalysqa Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatov, Múhamediyar Túnghashin qatynasty, Torghay oblysynan kelgen bolys starshina aqsaqaldar keldi. Jinalys ashyq, men de bir tyndaushy bolyp jinalysqa kirdim. Jinalysta qaralghan mәsele soghystyng keyinindegi qara júmysqa adam beru, ony qalay úiymdastyru, IIni jarlyghyn qalay oryndau boldy.

Álihan Bókeyhanov sóz sóilep, Resey halqynyng soghysqa qatynasyn, búl kezdegi jaghdaydy aita kelip, soghysqa tatar, bashqúrt taghy basqa últtardyng qatynasyn aityp, endi qazaq halqynyng da shette qaluy qolaysyz, Otanymyzdy qorghau kerek, maydangha baruymyz kerek degen sózderdi aitty, basqa birqatar adamdar Álihannyng sózin maqúldady. Biraq Torghay oblysynan kelgen bir-eki aqsaqal: adam bere almaymyz - dep, ózderining dәlelderin aityp ótti. Qysqasy jinalys adam berudi maqúl kórip, sony úighardy. Sonymen jinalys tarady.

Búrynnan «Qazaq» gazetasynyng qyzmetkerleri, redaktor Ahmet Baytúrsynovpen tanys edim. Oqyp jýrgende «Aqas» dep ýiine baryp jýrgen uaqyttarym da bar edi. Bir kýni Baytúrsynovtyng ýiine bardym. «Hosh keldin!» - dep shaygha otyrghyzdy. Onyng ýiinde Álihan Bókeyhanov otyr eken. Ahmet meni Álihanmen tanystyrdy. Búryn «Qazaq» gazetasynda «Qyr balasy» degen atpenen jazylghan maqalalaryn oqysam da Álihanmen tanystyghym joq edi, kórgen de joq edim. Osy birinshi úshyratuym boldy. Orta boyly, jalpaq betti, nyq deneli, auyr sózdi adam eken. Álihan menen Bókeyde bolyp jatqan jaghdaydy súrasty. «Jigit beru qalay jýrip jatyr, eldegi azamattar búl iske qalay qaraydy, Jәngir hannyng tuysqany Shәngerey knyazi ne deydi eken, Bókeyhanovtardyng pikiri qalay eken» dep súrasty. Men Bókeyde bolyp jatqan jaghdaymen onshama tanys bolmasam da, bilgenimdi aittym, kórgenimdi bildirdim. Álihan sol kezdegi jaghdaydy sóilep, jigitterding maydangha ketip (j)atyrghanyn aitty. Kózi ashyq oqyghan azamattar da baru kerek, óz últynyng qamyn oilau kerek, kópten qalmau kerek dep sózderin aitty, sóitip taradyq. Men júmysymda jýrdim. Orynborda shyghatyn «Qazaq» gazetasyn ýzbey oqyp túratyn edim. Bir kýni gazetada mynaday habardy (maqalany) oqydym. Maqalada: Qazaq rabochiy partiyalarynyng maydangha qara júmysqa ketip jatqanyn, sol qazaq rabochiylardyng bir bóligin zemgor (Zemskiy gorodskoy soyz) degen úiymynyng óz qarauyna alatynyn, al sol qazaq rabochiylargha basshylyq etkendey, perevodchik bolghanday qazaq jastaryn sol úiymnyng qyzmetke shaqyratynyn aitqan. Júmys jaghdayy qolayly, jalaqysy jaqsy delingen. Sol júmysqa oqyghan jastar, kózi ashyq azamattar baruy kerek ekeni aitylghan.

Sol gazettegi maqalany oqumen Ahmet Baytúrsynovqa bardym. Ahmet Baytúrsynov jay-jaghdayyn tolyq týsindirdi. El azamaty qalmay maydangha jiberilip jatqan uaqytta kózi ashyq oqyghan jigitterimizding shette qaluy jón emes. Kóppen birge bolu kerek, júmysqa baru kerek dep, mening últshyldyq sezimimdi jaman qyzdyrdy. Ózimmen birge oqyghan Hayretdin Bolghanbaev degen bir jigit sol Orynborda eken. Ahmet maghan onyng sol júmysqa jazylyp ketkenin, qazaqshyl Hasenghaly deytin bir tatar bar edi. Onyng da ketkenin maghan aitty. «Sen de bar solardan qalma» dedi. «Mәskeude shyghyp túrghan «Sóz» gazetasy bar, sonyng redaktory Gayaz Smaqov degen bar, soghan hat jazyp qolyna beremin. Qazir Álihan Bókeyhanov ta Mәskeude, onyng adresin beremin, Mәskeuge baruynmen Bolghanbaev joldasyndy, qazaqshyl Hasenghalidy tauyp alasyn, solarmen birge qazaq rabochiylardyng ishinde birge júmys qylasyzdar» dedi.

Qysqasy, men zemgorgha qazaq rabochiylardyng arasynda júmys etu ýshin baratyn boldym. Endi qojayynym baymenen eseptesip, júmystan shyghatyn boldym. Tez raschet alatyn boldym.

Qojayynyma kelip raschet súrasam, ol maghan: ketpe, ketseng qatelesesin, «otsrochkan» bar, endi saghan ne kerek? - dedi. Biraq jigitterding ketip jatqany, Ahmetting sózi, birge oqyghan joldasym Hayretdinning ketkeni, qyzghan últshyldyq sezim maghan irkiluge jol bermedi. Qojayynnan raschet alyp, júmystan shyqtym.

Ahmetke, Mirjaqypqa kelip, Mәskeudegi «Sóz» gazetining redaktory Gayazgha arnap hat jazdyryp alyp, Álihan Bókeyhanovtyng Mәskeudegi adresin alyp, oktyabriding 15-teri shamasynda Orynbordan Mәskeuge jýrip kettim.

Mәskeuge kelip, adresi boyynsha Álihandy izdep tauyp aldym. Ol Orynbordan búryn kelgen Hayretdiyn, qazaqshyl Hasenghalidyng qay jerde ekenin biledi eken. Meni jetelep solargha alyp bardy. Sol kýni jatyp, ertenine zemgor úiymynyng bastyqtaryna baryp sóilespekshi boldyq. Ózim alyp baramyn degen Álihan bizdi ózi alyp baryp tanystyrmaqshy boldy.

MÁSKEUDE

(I Dýniyejýzilik soghystyng kartasy)

 1916 jyl. Soghys ylany Mәskeuge azyraq tiygeni sezildi. Erte túrmasaq nan ala almaytyn boldyq. Týrli kerekterding kemistigi sezildi. Mәskeudegi ... «Sóz» gazetasynyng redaksiyasyna hatty tapsyrghanymda Gayazdyng kensesine erteng kel degeni .... Keshegi uәde boyynsha erte túryp, Hayretdin Bolghanbaev, Hasenghali, men ýsheuimiz Álihangha bardyq. Álihan bizderdi ertip zemgordyng kensesine alyp bardy, bir bastyqqa kirdik, sóilestik. Ol kisi: sizdi býginnen bastap júmysqa kirdi dep esepteymiz, erteng kelip aqsha alasyz, kiyim alugha qaghaz beremiz, sony alasyz, batys maydanda rabochiiylar bar, solargha jiberemiz, Minskide bizding kense bar, sonyng qarauynda bolasyz, – dedi.

Ertenine baryp aqsha aldyq, ofiyserler magaziyni bar eken, soghan baryp qolymyzdaghy qaghaz boyynsha 100 somnan púl tólep, múzday kiyindik. Kensemiz 100 somnan jalaqy beretin boldy. Solay etip Mәskeude 5-6 kýn bolyp, Minsk qalasyna jóneldik.

Noyabri aiynyng bas kýnderinde Minsk qalasyna bardyq, ertenine zemgordyng ondaghy úiymyna baryp, dokument qaghazdarymyzdy kórsettik. Bizdi qabyl etti, dokumentterdi tekserip, «kýte túrynyz» degeni. «Minskiden 70-80 shaqyrym jerde stansiya Molodejnyy bar, sol stansiyagha jaqyn qazaq rabochiylary bar, soghan barasyz» dedi. Solay etip, Minsk qalasynda taghy 5-6 kýn bolyp, Molodejnyy stansiyasyna jóneldik.

Soghystyng ýdep túrghan kezi, Molodejnyy stansiyasyna nemister kelip alyp, taghy keyin azyraq shegingen eken. Molodejnyy stansiyasyna baryp, vokzalgha týstik, stansiya búzylghan, qiraghan kórindi. Molodejnyy stansasynan 7-8 shaqyrymday jerde zemgor úiymynyng 7-drujina rabochiylary okop qazu júmysynda eken. Sol 7-drujinada bir myng kisi qazaq rabochiylar bar eken. Belgilengen ornymyz sol qazaq rabochiylar túrghan 7-drujina edi. Molodejnyy stansiyasyna baryp týsip, stansiyada telefon bar, sol telefonmen sóilesip, 7-drujinanyng shtabynan kólik súradym. Kýn boyyna stansiyada otyryp, keshqúrym qaranghy týskende kólik keldi. Týnde shtabqa bardym. Shtabtyng bastyghy ertenmen meni kórip sóilesti. «Osy jerde 4-5 shaqyrymday jerde myng adam qazaq rabochiylar bar, solargha barasyn, ondaghy rabochiylardyng basynda Berg  degen uәkilimiz bar, Emdin degen ... taghy basqa qyzmetkerlerimiz bar, sondaghy uәkilimizding qarauynda isteysin» dedi. Qasyma bir adam qosty. Qalyng toghay ormannyng ishimenen jayau jýrip kettik. Jolda baratqanymyzda tas tóbemizden nemisterding eki aeroplany úshyp, eki bomba jerge týsti. Anaday jerden búrqyrap topyraq kóterildi. Mening zәrem qalghan joq, dir-dir qaltyradym. Biraq qasymdaghy jigit: qoryqpa, búnday bola beredi – dep meni júbatty. 1916 jyly noyabriding 15-teri shamasynda 7-drujinadaghy qazaq rabochiylar partiyasyna bardym. Rabochiylardyng basyndaghy Berg degen, Emdin degendermen sóilestim. Qyzmetkerler qatarynda bir baraqtan oryn berdi, ornalastym. Endigi júmys júmystaghy qazaq rabochiylarmen tanysu, olardyng jay-jaghdaylaryn bilu boldy. Ózimdi tanystyru boldy.

Qazaq jigitteri Aqtóbe uezi (Torghay oblysy) I-II Bórte bolysynyng jigitteri eken. Bir myng jigit bir partiya rabochiy bolyp kelgen eken. Jigitterding ishinde oryssha bilgenderi bolmasa da, qazaqsha sauatty oqyghandary bar eken. Tanysyp bolghannan keyin jigitterding mening aldyma qoyghan mәseleleri mynau boldy.

1. Biz din tútqan halyqpyz, bizge bes uaqyt namazymyzdy oqugha uaqyt berilsin. Namazymyzdy oqyp beretúghyn molla berilsin.

2. Tazalyq jaghdayymyz jóndelsin, doktor qarap, aurularymyz baghylsyn.

3. As-suymyz kópshilik kuhnyadan aiyrylsyn. Ózimizge tiyis paek auqatty ózimizding belgilegen kisimiz tiyisti jerinen eseptep alsyn. Óz kuhnyamyzda ózimizden bolghan aspazdarymyz pisirip, ózimizge ýlestirip beretin bolsyn.

Búl 7-drujinada zemgor úiymynyng uәkil basshylarynan basqa rabochiylardy qay jaghynan bolsa da baqylap basqaryp otyratyn әskery bir bólim de bar edi. Onda bir vzvod pa, otdelenie me әsker, 2 praporshik bar edi. Búl eki praporshikting bireui Ryabov degen tym qatal, aitqangha týsinbeytin, rabochiylardyng jay-jaghdayymen eseptespeytin qolaysyz adam edi, al endi bireui Aleksandrov, búryn múghalim (uchiyteli) bolghan jigit, jaqsy, jayly jigit edi.

Qazaq rabochiylardyng jogharyda sóz qylghan talabyn zemgor uәkiline, әskery bólimshedegi praporshikterge aityp sóilestim. Mәsele qoydym.

Jigitterding aldynghy eki talaby kóp sóz bolmay-aq oryndaldy, tez arada bes uaqyt namazyna uaqyt berildi. Jigitterding ózderining qalauy boyynsha aralarynan molla saylandy.

Kýn sayyn derlik felidsher ya sestra kelip qarap túratyn boldy, aurulary bolsa, aiyrylyp balniske (bolinisa – aud.) alynatyn boldy.

Al endi birinshi mәsele as-auqat mәselesin sheshu biraz qiyngha soqty.

Biraq tap sol kezde kóp úzamay Mәskeudegi zemgordyng ortalyq úiymynan rabochiylardyng jaghdayymen tanyspaqshy bolyp eki adam keldi. Olardyng bireui tatarlardyng belgili jazushysy Gayaz Smaqov, ekinshisi tatarlardyng belgili bir adamy Sadry Maksudov degen edi. Gayaz Smaqov degenmen onyng jazghan kitaptaryn oqyp, onyng ýstine Mәskeuge alghashqy kelgenimde Ahmet Baytúrsynovtyng oghan jazghan hatyn tapsyryp, azyraq tanystyghym bar edi. Gayazben aiyrym onashalap sóilesip, qazaq jigitterining jay-jaghdayyn aittym. As-auqat mәselesin týsindirdim. Oryssha shala-sharpylau sóilesip, tilim jetinkiremey jýr edi. Gayazgha tatarshalap bәrin aittym.

Gayaz Smaqov sol kýni zemgordyng uәkili, әskery bólimning eki praporshiygi bәrimizdi ózine shaqyryp alyp, mening sheshe almay jýrgen mәselem - ashanany aiyru, paek, azyq-auqatty rabochiy jigitterding ózderi belgilegen adam alyp, óz arasynan aspazdary bolu mәselesin qoydy. Búl mәsele de jigitterding óz talabyna layyq sheshildi. Jigitterding ishinen paek, azyq-auqatty alatyn adam saylanatyn boldy, jigitterding ózderi belgilegen aspazdary bolatyn boldy.

Jigitter óz arasynan paek, azyq-auqatty alatyn uәkilderin ózderi saylap qoydy, aspazdaryn óz aralarynan belgilep, solardyng qolynda pisken auqattaryn jep, ishken astary boylaryna taraghanday boldy. Azyq-auqat turaly narazylyq jenil tarasyldy. Men bir tilmash, qazaq jigitteri men әkimderding arasynda birining sózin birine aityp, shala-sharpy bilgen tilimmen sóilesemin. Kýndiz birden júmys istegen jerde bolsam, keshte birden baraqqa baryp jigittermen sóilesemin. «Qazaq» gazetin, «Alash» gazetin, «Ayqap» jurnalyn aldyratyn boldyq. Alyp túrdyq. Jigitter bes uaqyt namazyn oqidy (búl bir demalys qoy). Maydandaghy jigitterdi el de úmytqan joq. 7-drujinadaghy qazaq jigitterine arnalghan vagon-vagon azyq-auqat kelip jatty. Jylqynyng sýr etteri - qazy, qarta, qaryn-qaryn sary may, taghy-taghylar. Bir-eki ret Minskige baryp, elden kelgen azyq-auqatty alyp qayttym. Jigitter ózara bólisip alyp jatty.

BÚRATANA BÓLIMINING ÚIYMDASUY

(Tamimdardyng qoljazbasy)

Bir kýni Minskiden bir uәkil keldi. Búl Husain Bekentaev degen edi. Ózi Qostanaydyng jigiti, student. Búl Minskide úiymdasqan «Búratana el» bólimi (inorodcheskiy otdel) degen úiymnyng uәkili edi. Ol uәkil qazaq rabochiylardyng túrmys, júmys jaghdayymenen tanysu ýshin jiberilgen uәkil eken.

Husain Bekentaev 2-3 kýn boldy. Qazaq jigitterding hal-jaghdayymen tanysty. «Júmys, túrmys jaghdayynyz jaqsy eken» - dedi. Basqa drujinalarda jaghday maqtanghanday emes degendi aitty.

Namaz dep demalys alghanymyzdy, doktorlyq jәrdemdi jaqsylaghanymyzdy, aiyrym kuhnya, bólek azyq pisiru, taghy sondaylarymyzdy maqúl kórdi. Jigittermen de sóilesip, ózi de jaghdaydy týsindirdi.

Bekentaevtyng bir habary: zemgordyng qaptalynda inorodcheskiy otdel úiymdasqany, onyng qazaq oqyghandarynyng jigerimen bolghany, ol úiymnyng júmysy maydandaghy qara júmysqa alynghan qazaq jigitterine jәrdem, olardyng júmys jaghdayyn, túrmys halin jaqsartu ekenin aitty. Búl úiymnyng basynda Álihan Bókeyhanov otyrghanyn, onyng tóniregine qazaq ziyalylarynyng (intelliygensiya) jinalghanyn, Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatov, Asfendiar Kenjiyn, Myrzaghazy Esbolov, Múqtar Samatov, Husain Bekentaev, Bekmúhambetov, taghy sonday-sonday oqyghandardyng kelgenin, oqyp jýrgen studentterding jinalghanyn aitty.

Mine, osynday jaghdayda 1917 jylgha kirdik. 1917 jyl fevrali aiynyng songhy kýnderi, kýnde kelip túrghan poshtamyz joq boldy, gazeta, hat kelmey qaldy. Patsha taqtan týsipti-mys, jana patsha bolady-mys degen yzyng habarlar jayyldy.

Marttyng ekisi kýni Berg degen basshymyz meni shaqyryp alyp, «Minskige baryp qayt, gazeta joq, týrli habarlar shyghyp jatyr. Gazetalar alyp kel» dedi.

Men marttyng 6-syna deyin Minskide boldym. Álihan Bókeyhanov basynda otyrghan Búratana bólimine bardym. Onda Álihan, Mirjaqyp, Kenjiyn, Esbolov, taghy basqalardy kórdim. Álihan menen jay-jaghdaydy 7-drujinadaghy qazaq jigitterining jaghdayyn súrasty. Bókeyhanovtyng qolynda «Russkoe slovo» gazetasy bar. Sony oqyp kórip: Milukov, Shingarev, Red(van)kolar mening joldastarym edi. Bәri ministr bolyp ketipti. Men búl jerde ne qylyp otyrghanym, - dep sóz etti, kýldi. 1917 jyl marttyng 6 kýni Minskide ýkimet miting boldy. Men, Esbolov, Mirjaqyp ýsheuimiz miting-demonstrasiyagha qatynasayyq, kóreyik dep shyqtyq. Minskining ýkimet maydanyna bardyq. Maydanda mitingi boldy. Batys maydannyng komandungshiyi Alekseevting búiryq taqyryby oqyldy. Patshanyng týskeni aityldy, jariyalandy.

Bir kezde qyzyl jalau kótergen top-top bolyp, adamdar maydangha kelip edi. Men onsha kóp nәrseni bilinkiremeymin ghoy. Myrzaghazy Esbolov «jýrin, jyldam keteyik, qyzyl jalaumenen rabochiylar shyqty, bir soyqan bolady» dep alyp ketti. Biraq eshnәrse bola qoyghan joq. Miting tynysh tarqasty.

Kezekte túryp birneshe gazetterdi alyp (baryn) men sol kýni Molodejnyy stansiyasyna jaqyn jerdegi ornalasqan júmys ornym 7-drujinagha qayttym. Júmys tamam etti, qyzmet jýrip jatty, maydanda ósek sóz bastaldy.

1917 jyl apreliding bas kezinde maydannyng keyininde júmys etetúghyn rabochiylar qaytarylady degen habar boldy. Bastyghymyz búl habardy Uaqytsha ýkimetting jarlyghy dep jariyalady. Búl habardy, quanyshty habardy rabochiy jigitterge jetkizu, aitu kerek boldy.

Búl habardy estumen jigitterdi jinap, ýlken jinalys qylyp, solarmen qatar otyryp jigitterge quanyshty habardy aittym.

Jigitter asa quandy. «Al endi qaytatyn bolsaq, sonyng sadaqamyz» dep molla men ekeuimizding aldymyzgha aqshany ýiip saldy.

Biraq jigitterding aqshalaryn ózderine qaytaryp berip, quanyshtaryna ortaqtastym, endi qalghan az kýnge tәrtip saqtap, tynysh júmystardy isteu kerek ekenin aittym.

Qaytu habaryn jigitterge aityp jetkizumen birge sol kýni «Qazaq» gazetining redaksiyasyna, Talópkedegi bir joldasyma telegram arqyly habar ettim.

Rabochiylardyng qaytuyna elding quanyshy da ýlken bolghan. «Sýiinshi» dep birtalay dýnie jinap alghandar bolghan.

Elge qaytu habary bolghannan keyin júmysta jýrgen mening de qaytqym keldi. Kóp oilanbastan aryz berip, 20 kýnge demalys (otpusk) aldym. Solay etip otpuskige elge Talópkege qaytyp keldim. Sol kelgennen qaytyp zemgor shtabyna barghanym joq. Meni izdegen adam da bolghan joq...

Qoljazbany oqyghan

 G. Myrzaghaliyeva

 Derek kózi: http://danakaz.kz