ءسۇيىنشى، اعايىن! قولىمىزعا 1916 جىلعى يۋن جارلىعى، قازاق جىگىتتەرىن مايدانعا الۋ كەزىندەگى وقيعالار جونىندە تاماشا ەستەلىك ءتۇستى. اۆتورى – قازىرگى باتىس قازاقستان وبلىسى قازتالوۆ ءوڭىرىنىڭ تۋماسى تاميمدار سافيەۆ (سۋرەتتە). 1919 جىلدارى «دۇرىستىق جولى»، «ۇشقىن» گازەتتەرىنىڭ القا مۇشەسى بولعان، قاراقالپاق اسسر-ىندە ادەبيەت سالاسىندا كوپ جىل ەڭبەك ەتىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ماسكەۋدە تۇرعان تاميمدار سافيەۆكە ومىرباياندىق ەستەلىك جازۋدى قولقالاعان – بەلگىلى عالىم، قازاق تاريحىن جيناقتاۋعا بۇكىل ءومىرىن ارناعان مۇستافا ىسماعۇلوۆ ەكەن. ءبىز بۇل ەكى تۇلعانىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى جۋرنالدىڭ الداعى ساندارىندا تولىق توقتالامىز.

ال، تومەندەگى ەستەلىك باتىس قازاقستان وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇرعان م.ىسماعۇلوۆ قورىنان الىندى. اراب ارپىمەن جازىلعان، بىرنەشە داپتەردەن تۇراتىن ەستەلىكتى وقىپ، قازىرگى الىپبيگە تۇسىرگەن - بوكەي ورداسى تاريحي-مۋزەي كەشەنىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى گۇلمارۋ مىرزاعاليەۆا.

Dana.kaz جۋرنالى.

(مۇستافا ىسماعۇلوۆتىڭ قولجازباسى)

1916 جىل وقيعاسى

1914 جىلى باستالعان جەر جۇزىلىك سوعىس يمپەرياشىلار سوعىسى كوپكە سوزىلدى. سوعىس ىلاڭى 1916 جىلعا دەيىن ەل اراسىندا ونشاما سەزىلگەن جوق سياقتى ەدى. ەل ادەتتەگى تۇرمىس كۇندەلىكتى قالپىندا ەدى. بىراق وسى 1916 جىلى سوعىستىڭ زاردابى سەزىلدى. قازاقتان سولدات الادى ەكەن دەگەن حابار تارالدى. «اق پاتشا قازاقتان ءجۇز جىلعا دەيىن سولدات المايمىن دەپ حانعا ۋادە ەتكەن ەكەن، سول ءجۇز جىلى تولىپ، 4-5 جىل ءوتىپتى، ەندى سولدات الاتىن بولىپتى» دەگەن الىپ-قاشپا سوزدەر جايدى. بۇل ىلاڭمەنەن قاتار 1916 جىلى ەلگە كەرەك قايبىر نارسە-قارا قىمباتتادى. 14 تيىن تۇرعان تالون 15-16 تيىن بولدى، تاعى سونداي قىمباتتاعان نارسە-قارالار بولدى. تاعى ءبىر زاتتاردىڭ كەمىس بولىپ، جەتپەۋى باستالدى. ەلدەن باسىن كەسىپ، ولشەپ مال الۋ بولدى. بۇرىنعى كۇمىس اقشا ورنىنا 15-20 تيىندىق ماركا شىقتى. تاعى-تاعى سوندايلار بولدى. بۇل جاعداي بەلگىلى ەل اراسىنا ءتۇرلى وسەك ءۇشىن حابارلاردىڭ تارالۋىنا، حالىقتىڭ ءار كوميسسياعا قۇراق تۇرۋىنا (ۇشۋىنا – اۋد.) الىپ كەلدى.

1916 جىلعى يۋن جارلىعى ەلگە تىم قاتتى تيگەن جارلىق بولدى. يۋن جارلىعى ەلدىڭ زارەسىن ۇشىردى. 19 بەن 30 جاستاردىڭ اراسى جىگىتتەر سوعىس مايدانىنىڭ شەبىندەگى جۇمىسقا الىنادى دەگەن حابار اسىرەسە جاستاردى قورقىتتى. اكىم قارا قىزىل ۇيگە (ول ۋاقىتتا بولىس كەڭسەسى قىزىل ءۇي دەپ اتالاتىن) جينالىپ ءتىزىم الۋ باستالدى. ىستەپ جاتقان جۇمىستارىن تاستاپ، باعىپ وتىرعان مالىن قويىپ، 19-30 جاس اراسىنداعى جاستار اتقا ءمىندى، لەك-لەك بولىپ، توپ-توبىمەنەن اۋىل، ەلدى ارالادى. ەلمەن قوشتاسامىز دەپ قىدىرۋ باستالدى، بىرقاتارلار بۇل جۇمىسقا بارۋدان قالاي قالامىز، قايتكەندە قۇتىلامىز دەپ، قالاي باس قورعاۋدىڭ شاراسىن ىزدەۋگە كىرىستى. تىزىمگە جازىلماۋدىڭ شاراسىن ىزدەدى.

مەنىڭ ورىنبوردا وقىپ جۇرگەن كەزىم، جاز اۋىلعا كەلىپ، ۇيدە بولعان ۋاقىتىم ەدى. ءبىر كۇنى اتقا مىنگەن 20-30 اتتى يۋن جارلىعى بويىنشا تىزىمگە ىلىنگەندەر، ماعان كەلدى. قاتار قۇربى جىگىتتەر ماعان «نەعىپ وتىرسىڭ؟ سولدات بولدىق، سوعىسقا كەتەتىن بولدىق. ءجۇر، اتقا ءمىن. ەلمەن قوشتاسامىز، تاعى باسقا نە شارالار بار، كورەمىز» دەستى. تىزىمگە ىلىككەندەر قاتارىندا مەن دە بار ەدىم. «جاقسى، مەن دە سىزگە قوسىلامىن» دەپ، جىگىتتەرگە ۋادە بەرسەم دە، اۋىلىمىزدان 10-15 شاقىرىمداي جەردەگى تالوپكەگە (قازىرگى قازتالوۆ سەلوسى، باتىس قازاقستان وبلىسى - DK)باردىم. بولىستىڭ اكىمدەرى قىزىل ۇيدە ەمەس، تالوپكەگە جينالعان ەكەن. ءتىزىم سوندا جازىلىپ جاتىر ەكەن. ازىن-شوعىن ورىسشا جازۋ بىلەتىن ەدىم. مەنى دە ءتىزىم جازۋعا وتىرعىزدى. ءوزىمنىڭ تىزىمگە كىرگەنىمدى كوردىم. قالۋ شاراسى پاراسىز، تامىر-تانىسسىز بولمايتىن ءتۇرى كورىندى. ءسويتىپ اۋىلعا قايتتىم. ەندى باس قورعاۋدىڭ شاراسىن كورمەكشى بولدىم. ورىنبورعا بارىپ مەكتەپ ارقىلى وتسروچكا الا الامىن با، قالاي بولادى دەپ سونى ويلادىم. بۇل ورىنبوردا تاتار مەدرەسەسىندە وقىپ جۇرگەن كەزىم ەدى. اعايىن-تۋىسقاندارمەن كەڭەسىپ، اۆگۋست ايىنىڭ ىشىندە ورىنبورعا ءجۇرىپ كەتتىم. بۇل ءبىر جاعىنان قاشقىن بولعانىم ەدى.

ورىنبوردا

 ول كەزدە ورىنبوردا «قازاق» گازەتى شىعادى، رەداكتورى احمەت بايتۇرسىنوۆ، قىزمەتكەرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، بۇلارمەن تانىستىعىم بار ەدى. ورىنبوردا وقۋداعى شاكىرتتەر بولىپ جۇما كۇندەرى رەداكتسياعا بارىپ، «قازاق» گازەتاسىن پوشتاعا تاپسىرۋ، ادرەسىن جازۋ جۇمىستارىن ىستەپ، جاردەمدەسەتىن ەدىك. ورىنبوردا ولارعا بارىپ سويلەسىپ كوردىم. مايدان جۇمىسىنان قالۋ جونىندە ولاردان مەنى تىنىشتاندىرعانداي جاردەم بولمادى. ءسويتىپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى قىستا مەدرەسەدە بىرگە وقىعان ساباقتاسىم كىتابوۆ دەگەن ءبىر تاتار جىگىتىن ۇشىراتتىم. حال-جاعدايدى سويلەسىپ، تۇسىنىسكەننەن كەيىن ول ماعان بىلاي دەدى: «مەنىڭ جەزدەم وسى ورىنبوردا قازىناعا (اسكەرگە) ەت تاپسىراتىن بولىپ دوگوۆور جاسادى. قالانىڭ شەتىندەگى ءبىر بوينيانى (مال سوياتىن) ارەنداعا الدى. سوعان رابوچيلار، قىزمەتكەرلەر كەرەك، وعان جۇمىسقا كىرگەندەر سوعىسقا مايدانعا بارمايدى. وتسروچكا بەرىلەدى. مەن سوعان جۇمىسقا جازىلىپ، سولداتتان ۋاقىتشا قالاتىن بولدىم. ءجۇر، بارىپ سويلەسەيىك، ماعان كومەكشى بولىپ جۇمىسقا كىر، وتسروچكا الاسىڭ» - دەدى. ايتقانىنداي، مەنى اپارىپ، جەزدەسى ۋاحيدوۆ دەگەن بايعا تانىستىردى، جۇمىسقا ورنالاستىردى. 15-20 كۇن وتكەندە استراحان گۋبەرناتورىنان ماعان التى ايعا وتسروچكا دا كەلدى. ەندى كوڭىلدى بىرلەپ جۇمىسقا كىرىستىم. ەندى ءبىر تىنىشىمدى العان نارسە مىناۋ بولدى: تىزىمگە كىرگەن جىگىتتەردەن قاشىپ كەتكەندەر بولسا، ونىڭ اكەسىن، اعايىندارىن سولداتقا ايدايدى ەكەن دەگەن حابار بولدى. سونىڭ ءۇشىن جۇمىسقا ورنالاسقانىمدى، وتسروچكا العانىمدى، قاي جەردە ەكەنىمدى ايتىپ تالوپكەگە، ۇيگە حات جازىپ، حابار ەتتىم. كەڭسەلەرگە ءبىلدىردىم، سەنتيابردىڭ ىشىندە تالوپكەدە تۇراتىن ميفتاحيددين ءۋالي دەگەن ءبىر جولداستان حات الدىم. ول تالوپكە ەلىنىڭ جاعدايىن بىلاي سۋرەتتەيدى: «ەل جىلاۋ-سىقتاۋدا، اسىرەسە ەڭبەكشىلەرگە قيىنشىلىق ءتۇستى. استراحان، وردادان ادامدار (چينوۆنيكتەر) كەلدى. جەرگىلىكتى پراۆيتەل مەرالى قاراباەۆ، ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەر ويلارىنا كەلگەندەرىن ىستەپ، ەلدى زارلاندىرۋدا. كۇنى-ءتۇنى اراق ءىشۋ، كارتا ويناۋ، ادام ساۋداسى، پارا الۋ بولىپ جاتىر. كارتا ويىنىنا اقشا ورنىنا ادام (جىگىت), بانكىگە ادام قوياتىن بولدى. بىرەۋى بانككە ءبىر جىگىت قويدىم دەسە، ەندى بىرەۋى مەن ءبىر جىگىت ءجۇردىم دەيدى. جىگىتتىڭ قۇنى 200-دەن 500 سومعا دەيىن باردى. بايلار بالالارىنىڭ ورنىنا كىسى جالداپ جىبەرىپ جاتىر. كوبىسى پارا بەرىپ الىپ قالىپ جاتىر. ەلدىڭ كوز جاسى توگىلۋدە. جىگىتتەردىڭ بىرقاتارى جونەلتىلدى»،- دەگەن.

ال ەندى ورىنبورداعى جاعدايعا كەلسەك، بۇندا دا ۋاحيدوۆ دەگەن بايدىڭ ساۋداسىن كوردىم. ايلىق تولەپ رابوچي الۋدىڭ ورنىنا، بايعا اقشا تولەپ، جۇمىسقا ورنالاسۋشىلار از بولعان جوق. بايلاردىڭ بالالارى ۋاحيدوۆ بايعا 100-200 سوم تولەپ، رابوچي بولىپ كىرىپ جاتتى. مەن ءوزىم تامىر-تانىس ارقىلى 15 سوم ايلىق (جالاقى) الىپ، كونتورىندا جۇمىس ىستەدىم.

اۆگۋست ايىنىڭ اقىرى سەنتيابردىڭ باس شاماسى بولار دەيمىن، ورىنبوردا تورعاي وبلىسىنىڭ باس كوتەرگەن اقساقالدارىنىڭ جينالىسى بولدى. جينالىسقا ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مۇحامەديار تۇڭعاشين قاتىناستى، تورعاي وبلىسىنان كەلگەن بولىس ستارشينا اقساقالدار كەلدى. جينالىس اشىق، مەن دە ءبىر تىڭداۋشى بولىپ جينالىسقا كىردىم. جينالىستا قارالعان ماسەلە سوعىستىڭ كەيىنىندەگى قارا جۇمىسقا ادام بەرۋ، ونى قالاي ۇيىمداستىرۋ، يۋن جارلىعىن قالاي ورىنداۋ بولدى.

ءاليحان بوكەيحانوۆ ءسوز سويلەپ، رەسەي حالقىنىڭ سوعىسقا قاتىناسىن، بۇل كەزدەگى جاعدايدى ايتا كەلىپ، سوعىسقا تاتار، باشقۇرت تاعى باسقا ۇلتتاردىڭ قاتىناسىن ايتىپ، ەندى قازاق حالقىنىڭ دا شەتتە قالۋى قولايسىز، وتانىمىزدى قورعاۋ كەرەك، مايدانعا بارۋىمىز كەرەك دەگەن سوزدەردى ايتتى، باسقا بىرقاتار ادامدار ءاليحاننىڭ ءسوزىن ماقۇلدادى. بىراق تورعاي وبلىسىنان كەلگەن ءبىر-ەكى اقساقال: ادام بەرە المايمىز - دەپ، وزدەرىنىڭ دالەلدەرىن ايتىپ ءوتتى. قىسقاسى جينالىس ادام بەرۋدى ماقۇل كورىپ، سونى ۇيعاردى. سونىمەن جينالىس تارادى.

بۇرىننان «قازاق» گازەتاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، رەداكتور احمەت بايتۇرسىنوۆپەن تانىس ەدىم. وقىپ جۇرگەندە «اقاس» دەپ ۇيىنە بارىپ جۇرگەن ۋاقىتتارىم دا بار ەدى. ءبىر كۇنى بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇيىنە باردىم. «حوش كەلدىڭ!» - دەپ شايعا وتىرعىزدى. ونىڭ ۇيىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ وتىر ەكەن. احمەت مەنى اليحانمەن تانىستىردى. بۇرىن «قازاق» گازەتاسىندا «قىر بالاسى» دەگەن اتپەنەن جازىلعان ماقالالارىن وقىسام دا اليحانمەن تانىستىعىم جوق ەدى، كورگەن دە جوق ەدىم. وسى ءبىرىنشى ۇشىراتۋىم بولدى. ورتا بويلى، جالپاق بەتتى، نىق دەنەلى، اۋىر ءسوزدى ادام ەكەن. ءاليحان مەنەن بوكەيدە بولىپ جاتقان جاعدايدى سۇراستى. «جىگىت بەرۋ قالاي ءجۇرىپ جاتىر، ەلدەگى ازاماتتار بۇل ىسكە قالاي قارايدى، جاڭگىر حاننىڭ تۋىسقانى شاڭگەرەي كنياز نە دەيدى ەكەن، بوكەيحانوۆتاردىڭ پىكىرى قالاي ەكەن» دەپ سۇراستى. مەن بوكەيدە بولىپ جاتقان جاعدايمەن ونشاما تانىس بولماسام دا، بىلگەنىمدى ايتتىم، كورگەنىمدى ءبىلدىردىم. ءاليحان سول كەزدەگى جاعدايدى سويلەپ، جىگىتتەردىڭ مايدانعا كەتىپ (ج)اتىرعانىن ايتتى. كوزى اشىق وقىعان ازاماتتار دا بارۋ كەرەك، ءوز ۇلتىنىڭ قامىن ويلاۋ كەرەك، كوپتەن قالماۋ كەرەك دەپ سوزدەرىن ايتتى، ءسويتىپ تارادىق. مەن جۇمىسىمدا ءجۇردىم. ورىنبوردا شىعاتىن «قازاق» گازەتاسىن ۇزبەي وقىپ تۇراتىن ەدىم. ءبىر كۇنى گازەتادا مىناداي حاباردى (ماقالانى) وقىدىم. ماقالادا: قازاق رابوچي پارتيالارىنىڭ مايدانعا قارا جۇمىسقا كەتىپ جاتقانىن، سول قازاق رابوچيلاردىڭ ءبىر بولىگىن زەمگور (زەمسكي گورودسكوي سويۋز) دەگەن ۇيىمىنىڭ ءوز قاراۋىنا الاتىنىن، ال سول قازاق رابوچيلارعا باسشىلىق ەتكەندەي، پەرەۆودچيك بولعانداي قازاق جاستارىن سول ۇيىمنىڭ قىزمەتكە شاقىراتىنىن ايتقان. جۇمىس جاعدايى قولايلى، جالاقىسى جاقسى دەلىنگەن. سول جۇمىسقا وقىعان جاستار، كوزى اشىق ازاماتتار بارۋى كەرەك ەكەنى ايتىلعان.

سول گازەتتەگى ماقالانى وقۋمەن احمەت بايتۇرسىنوۆقا باردىم. احمەت بايتۇرسىنوۆ جاي-جاعدايىن تولىق ءتۇسىندىردى. ەل ازاماتى قالماي مايدانعا جىبەرىلىپ جاتقان ۋاقىتتا كوزى اشىق وقىعان جىگىتتەرىمىزدىڭ شەتتە قالۋى ءجون ەمەس. كوپپەن بىرگە بولۋ كەرەك، جۇمىسقا بارۋ كەرەك دەپ، مەنىڭ ۇلتشىلدىق سەزىمىمدى جامان قىزدىردى. وزىممەن بىرگە وقىعان حايرەتدين بولعانباەۆ دەگەن ءبىر جىگىت سول ورىنبوردا ەكەن. احمەت ماعان ونىڭ سول جۇمىسقا جازىلىپ كەتكەنىن، قازاقشىل حاسەنعالي دەيتىن ءبىر تاتار بار ەدى. ونىڭ دا كەتكەنىن ماعان ايتتى. «سەن دە بار سولاردان قالما» دەدى. «ماسكەۋدە شىعىپ تۇرعان ء«سوز» گازەتاسى بار، سونىڭ رەداكتورى گاياز سماقوۆ دەگەن بار، سوعان حات جازىپ قولىڭا بەرەمىن. قازىر ءاليحان بوكەيحانوۆ تا ماسكەۋدە، ونىڭ ادرەسىن بەرەمىن، ماسكەۋگە بارۋىڭمەن بولعانباەۆ جولداسىڭدى، قازاقشىل حاسەنعاليدى تاۋىپ الاسىڭ، سولارمەن بىرگە قازاق رابوچيلاردىڭ ىشىندە بىرگە جۇمىس قىلاسىزدار» دەدى.

قىسقاسى، مەن زەمگورعا قازاق رابوچيلاردىڭ اراسىندا جۇمىس ەتۋ ءۇشىن باراتىن بولدىم. ەندى قوجايىنىم بايمەنەن ەسەپتەسىپ، جۇمىستان شىعاتىن بولدىم. تەز راسچەت الاتىن بولدىم.

قوجايىنىما كەلىپ راسچەت سۇراسام، ول ماعان: كەتپە، كەتسەڭ قاتەلەسەسىڭ، «وتسروچكاڭ» بار، ەندى ساعان نە كەرەك؟ - دەدى. بىراق جىگىتتەردىڭ كەتىپ جاتقانى، احمەتتىڭ ءسوزى، بىرگە وقىعان جولداسىم حايرەتديننىڭ كەتكەنى، قىزعان ۇلتشىلدىق سەزىم ماعان ىركىلۋگە جول بەرمەدى. قوجايىننان راسچەت الىپ، جۇمىستان شىقتىم.

احمەتكە، مىرجاقىپقا كەلىپ، ماسكەۋدەگى ء«سوز» گازەتىنىڭ رەداكتورى گايازعا ارناپ حات جازدىرىپ الىپ، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ماسكەۋدەگى ادرەسىن الىپ، وكتيابردىڭ 15-تەرى شاماسىندا ورىنبوردان ماسكەۋگە ءجۇرىپ كەتتىم.

ماسكەۋگە كەلىپ، ادرەسى بويىنشا ءاليحاندى ىزدەپ تاۋىپ الدىم. ول ورىنبوردان بۇرىن كەلگەن حايرەتدين، قازاقشىل حاسەنعاليدىڭ قاي جەردە ەكەنىن بىلەدى ەكەن. مەنى جەتەلەپ سولارعا الىپ باردى. سول كۇنى جاتىپ، ەرتەڭىنە زەمگور ۇيىمىنىڭ باستىقتارىنا بارىپ سويلەسپەكشى بولدىق. ءوزىم الىپ بارامىن دەگەن ءاليحان ءبىزدى ءوزى الىپ بارىپ تانىستىرماقشى بولدى.

ماسكەۋدە

ء(ى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ كارتاسى)

 1916 جىل. سوعىس ىلاڭى ماسكەۋگە ازىراق تيگەنى سەزىلدى. ەرتە تۇرماساق نان الا المايتىن بولدىق. ءتۇرلى كەرەكتەردىڭ كەمىستىگى سەزىلدى. ماسكەۋدەگى ... ء«سوز» گازەتاسىنىڭ رەداكتسياسىنا حاتتى تاپسىرعانىمدا گايازدىڭ كەڭسەسىنە ەرتەڭ كەل دەگەنى .... كەشەگى ۋادە بويىنشا ەرتە تۇرىپ، حايرەتدين بولعانباەۆ، حاسەنعالي، مەن ۇشەۋىمىز اليحانعا باردىق. ءاليحان بىزدەردى ەرتىپ زەمگوردىڭ كەڭسەسىنە الىپ باردى، ءبىر باستىققا كىردىك، سويلەستىك. ول كىسى: ءسىزدى بۇگىننەن باستاپ جۇمىسقا كىردى دەپ ەسەپتەيمىز، ەرتەڭ كەلىپ اقشا الاسىز، كيىم الۋعا قاعاز بەرەمىز، سونى الاسىز، باتىس مايداندا رابوچييلار بار، سولارعا جىبەرەمىز، مينسكىدە ءبىزدىڭ كەڭسە بار، سونىڭ قاراۋىندا بولاسىز، – دەدى.

ەرتەڭىنە بارىپ اقشا الدىق، وفيتسەرلەر ماگازينى بار ەكەن، سوعان بارىپ قولىمىزداعى قاعاز بويىنشا 100 سومنان پۇل تولەپ، مۇزداي كيىندىك. كەڭسەمىز 100 سومنان جالاقى بەرەتىن بولدى. سولاي ەتىپ ماسكەۋدە 5-6 كۇن بولىپ، مينسك قالاسىنا جونەلدىك.

نويابر ايىنىڭ باس كۇندەرىندە مينسك قالاسىنا باردىق، ەرتەڭىنە زەمگوردىڭ ونداعى ۇيىمىنا بارىپ، دوكۋمەنت قاعازدارىمىزدى كورسەتتىك. ءبىزدى قابىل ەتتى، دوكۋمەنتتەردى تەكسەرىپ، «كۇتە تۇرىڭىز» دەگەنى. «مينسكىدەن 70-80 شاقىرىم جەردە ستانتسيا مولودەجنىي بار، سول ستانتسياعا جاقىن قازاق رابوچيلارى بار، سوعان باراسىز» دەدى. سولاي ەتىپ، مينسك قالاسىندا تاعى 5-6 كۇن بولىپ، مولودەجنىي ستانتسياسىنا جونەلدىك.

سوعىستىڭ ۇدەپ تۇرعان كەزى، مولودەجنىي ستانتسياسىنا نەمىستەر كەلىپ الىپ، تاعى كەيىن ازىراق شەگىنگەن ەكەن. مولودەجنىي ستانتسياسىنا بارىپ، ۆوكزالعا تۇستىك، ستانتسيا بۇزىلعان، قيراعان كورىندى. مولودەجنىي ستانساسىنان 7-8 شاقىرىمداي جەردە زەمگور ۇيىمىنىڭ 7-درۋجينا رابوچيلارى وكوپ قازۋ جۇمىسىندا ەكەن. سول 7-درۋجينادا ءبىر مىڭ كىسى قازاق رابوچيلار بار ەكەن. بەلگىلەنگەن ورنىمىز سول قازاق رابوچيلار تۇرعان 7-درۋجينا ەدى. مولودەجنىي ستانتسياسىنا بارىپ ءتۇسىپ، ستانتسيادا تەلەفون بار، سول تەلەفونمەن سويلەسىپ، 7-درۋجينانىڭ شتابىنان كولىك سۇرادىم. كۇن بويىنا ستانتسيادا وتىرىپ، كەشقۇرىم قاراڭعى تۇسكەندە كولىك كەلدى. تۇندە شتابقا باردىم. شتابتىڭ باستىعى ەرتەڭمەن مەنى كورىپ سويلەستى. «وسى جەردە 4-5 شاقىرىمداي جەردە مىڭ ادام قازاق رابوچيلار بار، سولارعا باراسىڭ، ونداعى رابوچيلاردىڭ باسىندا بەرگ  دەگەن ۋاكىلىمىز بار، ەمدين دەگەن ... تاعى باسقا قىزمەتكەرلەرىمىز بار، سونداعى ۋاكىلىمىزدىڭ قاراۋىندا ىستەيسىڭ» دەدى. قاسىما ءبىر ادام قوستى. قالىڭ توعاي ورماننىڭ ىشىمەنەن جاياۋ ءجۇرىپ كەتتىك. جولدا باراتقانىمىزدا تاس توبەمىزدەن نەمىستەردىڭ ەكى اەروپلانى ۇشىپ، ەكى بومبا جەرگە ءتۇستى. اناداي جەردەن بۇرقىراپ توپىراق كوتەرىلدى. مەنىڭ زارەم قالعان جوق، ءدىر-ءدىر قالتىرادىم. بىراق قاسىمداعى جىگىت: قورىقپا، بۇنداي بولا بەرەدى – دەپ مەنى جۇباتتى. 1916 جىلى ءنويابردىڭ 15-تەرى شاماسىندا 7-درۋجيناداعى قازاق رابوچيلار پارتياسىنا باردىم. رابوچيلاردىڭ باسىنداعى بەرگ دەگەن، ەمدين دەگەندەرمەن سويلەستىم. قىزمەتكەرلەر قاتارىندا ءبىر باراقتان ورىن بەردى، ورنالاستىم. ەندىگى جۇمىس جۇمىستاعى قازاق رابوچيلارمەن تانىسۋ، ولاردىڭ جاي-جاعدايلارىن ءبىلۋ بولدى. ءوزىمدى تانىستىرۋ بولدى.

قازاق جىگىتتەرى اقتوبە ۋەزى (تورعاي وبلىسى) ءى-ءىى بورتە بولىسىنىڭ جىگىتتەرى ەكەن. ءبىر مىڭ جىگىت ءبىر پارتيا رابوچي بولىپ كەلگەن ەكەن. جىگىتتەردىڭ ىشىندە ورىسشا بىلگەندەرى بولماسا دا، قازاقشا ساۋاتتى وقىعاندارى بار ەكەن. تانىسىپ بولعاننان كەيىن جىگىتتەردىڭ مەنىڭ الدىما قويعان ماسەلەلەرى مىناۋ بولدى.

1. ءبىز ءدىن تۇتقان حالىقپىز، بىزگە بەس ۋاقىت نامازىمىزدى وقۋعا ۋاقىت بەرىلسىن. نامازىمىزدى وقىپ بەرەتۇعىن موللا بەرىلسىن.

2. تازالىق جاعدايىمىز جوندەلسىن، دوكتور قاراپ، اۋرۋلارىمىز باعىلسىن.

3. اس-سۋىمىز كوپشىلىك كۋحنيادان ايىرىلسىن. وزىمىزگە ءتيىس پاەك اۋقاتتى ءوزىمىزدىڭ بەلگىلەگەن كىسىمىز ءتيىستى جەرىنەن ەسەپتەپ السىن. ءوز كۋحنيامىزدا وزىمىزدەن بولعان اسپازدارىمىز ءپىسىرىپ، وزىمىزگە ۇلەستىرىپ بەرەتىن بولسىن.

بۇل 7-درۋجينادا زەمگور ۇيىمىنىڭ ۋاكىل باسشىلارىنان باسقا رابوچيلاردى قاي جاعىنان بولسا دا باقىلاپ باسقارىپ وتىراتىن اسكەري ءبىر ءبولىم دە بار ەدى. وندا ءبىر ۆزۆود پا، وتدەلەنيە مە اسكەر، 2 پراپورششيك بار ەدى. بۇل ەكى پراپورششيكتىڭ بىرەۋى ريابوۆ دەگەن تىم قاتال، ايتقانعا تۇسىنبەيتىن، رابوچيلاردىڭ جاي-جاعدايىمەن ەسەپتەسپەيتىن قولايسىز ادام ەدى، ال ەندى بىرەۋى الەكساندروۆ، بۇرىن مۇعالىم (ۋچيتەل) بولعان جىگىت، جاقسى، جايلى جىگىت ەدى.

قازاق رابوچيلاردىڭ جوعارىدا ءسوز قىلعان تالابىن زەمگور ۋاكىلىنە، اسكەري بولىمشەدەگى پراپورششيكتەرگە ايتىپ سويلەستىم. ماسەلە قويدىم.

جىگىتتەردىڭ الدىڭعى ەكى تالابى كوپ ءسوز بولماي-اق ورىندالدى، تەز ارادا بەس ۋاقىت نامازىنا ۋاقىت بەرىلدى. جىگىتتەردىڭ وزدەرىنىڭ قالاۋى بويىنشا ارالارىنان موللا سايلاندى.

كۇن سايىن دەرلىك فەلدشەر يا سەسترا كەلىپ قاراپ تۇراتىن بولدى، اۋرۋلارى بولسا، ايىرىلىپ بالنيسكە (بولنيتسا – اۋد.) الىناتىن بولدى.

ال ەندى ءبىرىنشى ماسەلە اس-اۋقات ماسەلەسىن شەشۋ ءبىراز قيىنعا سوقتى.

بىراق تاپ سول كەزدە كوپ ۇزاماي ماسكەۋدەگى زەمگوردىڭ ورتالىق ۇيىمىنان رابوچيلاردىڭ جاعدايىمەن تانىسپاقشى بولىپ ەكى ادام كەلدى. ولاردىڭ بىرەۋى تاتارلاردىڭ بەلگىلى جازۋشىسى گاياز سماقوۆ، ەكىنشىسى تاتارلاردىڭ بەلگىلى ءبىر ادامى سادري ماكسۋدوۆ دەگەن ەدى. گاياز سماقوۆ دەگەنمەن ونىڭ جازعان كىتاپتارىن وقىپ، ونىڭ ۇستىنە ماسكەۋگە العاشقى كەلگەنىمدە احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ وعان جازعان حاتىن تاپسىرىپ، ازىراق تانىستىعىم بار ەدى. گايازبەن ايىرىم وڭاشالاپ سويلەسىپ، قازاق جىگىتتەرىنىڭ جاي-جاعدايىن ايتتىم. اس-اۋقات ماسەلەسىن ءتۇسىندىردىم. ورىسشا شالا-شارپىلاۋ سويلەسىپ، ءتىلىم جەتىڭكىرەمەي ءجۇر ەدى. گايازعا تاتارشالاپ ءبارىن ايتتىم.

گاياز سماقوۆ سول كۇنى زەمگوردىڭ ۋاكىلى، اسكەري ءبولىمنىڭ ەكى پراپورششيگى ءبارىمىزدى وزىنە شاقىرىپ الىپ، مەنىڭ شەشە الماي جۇرگەن ماسەلەم - اسحانانى ايىرۋ، پاەك، ازىق-اۋقاتتى رابوچي جىگىتتەردىڭ وزدەرى بەلگىلەگەن ادام الىپ، ءوز اراسىنان اسپازدارى بولۋ ماسەلەسىن قويدى. بۇل ماسەلە دە جىگىتتەردىڭ ءوز تالابىنا لايىق شەشىلدى. جىگىتتەردىڭ ىشىنەن پاەك، ازىق-اۋقاتتى الاتىن ادام سايلاناتىن بولدى، جىگىتتەردىڭ وزدەرى بەلگىلەگەن اسپازدارى بولاتىن بولدى.

جىگىتتەر ءوز اراسىنان پاەك، ازىق-اۋقاتتى الاتىن ۋاكىلدەرىن وزدەرى سايلاپ قويدى، اسپازدارىن ءوز ارالارىنان بەلگىلەپ، سولاردىڭ قولىندا پىسكەن اۋقاتتارىن جەپ، ىشكەن استارى بويلارىنا تاراعانداي بولدى. ازىق-اۋقات تۋرالى نارازىلىق جەڭىل تاراسىلدى. مەن ءبىر ءتىلماش، قازاق جىگىتتەرى مەن اكىمدەردىڭ اراسىندا ءبىرىنىڭ ءسوزىن بىرىنە ايتىپ، شالا-شارپى بىلگەن تىلىممەن سويلەسەمىن. كۇندىز بىردەن جۇمىس ىستەگەن جەردە بولسام، كەشتە بىردەن باراققا بارىپ جىگىتتەرمەن سويلەسەمىن. «قازاق» گازەتىن، «الاش» گازەتىن، «ايقاپ» جۋرنالىن الدىراتىن بولدىق. الىپ تۇردىق. جىگىتتەر بەس ۋاقىت نامازىن وقيدى (بۇل ءبىر دەمالىس قوي). مايدانداعى جىگىتتەردى ەل دە ۇمىتقان جوق. 7-درۋجيناداعى قازاق جىگىتتەرىنە ارنالعان ۆاگون-ۆاگون ازىق-اۋقات كەلىپ جاتتى. جىلقىنىڭ ءسۇر ەتتەرى - قازى، قارتا، قارىن-قارىن سارى ماي، تاعى-تاعىلار. ءبىر-ەكى رەت مينسكىگە بارىپ، ەلدەن كەلگەن ازىق-اۋقاتتى الىپ قايتتىم. جىگىتتەر ءوزارا ءبولىسىپ الىپ جاتتى.

بۇراتانا ءبولىمىنىڭ ۇيىمداسۋى

(تاميمداردىڭ قولجازباسى)

ءبىر كۇنى مينسكىدەن ءبىر ۋاكىل كەلدى. بۇل حۋساين بەكەنتاەۆ دەگەن ەدى. ءوزى قوستانايدىڭ جىگىتى، ستۋدەنت. بۇل مينسكىدە ۇيىمداسقان «بۇراتانا ەل» ءبولىمى (ينورودچەسكي وتدەل) دەگەن ۇيىمنىڭ ۋاكىلى ەدى. ول ۋاكىل قازاق رابوچيلاردىڭ تۇرمىس، جۇمىس جاعدايىمەنەن تانىسۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن ۋاكىل ەكەن.

حۋساين بەكەنتاەۆ 2-3 كۇن بولدى. قازاق جىگىتتەردىڭ حال-جاعدايىمەن تانىستى. «جۇمىس، تۇرمىس جاعدايىڭىز جاقسى ەكەن» - دەدى. باسقا درۋجينالاردا جاعداي ماقتانعانداي ەمەس دەگەندى ايتتى.

ناماز دەپ دەمالىس العانىمىزدى، دوكتورلىق جاردەمدى جاقسىلاعانىمىزدى، ايىرىم كۋحنيا، بولەك ازىق ءپىسىرۋ، تاعى سوندايلارىمىزدى ماقۇل كوردى. جىگىتتەرمەن دە سويلەسىپ، ءوزى دە جاعدايدى ءتۇسىندىردى.

بەكەنتاەۆتىڭ ءبىر حابارى: زەمگوردىڭ قاپتالىندا ينورودچەسكي وتدەل ۇيىمداسقانى، ونىڭ قازاق وقىعاندارىنىڭ جىگەرىمەن بولعانى، ول ۇيىمنىڭ جۇمىسى مايدانداعى قارا جۇمىسقا الىنعان قازاق جىگىتتەرىنە جاردەم، ولاردىڭ جۇمىس جاعدايىن، تۇرمىس ءحالىن جاقسارتۋ ەكەنىن ايتتى. بۇل ۇيىمنىڭ باسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ وتىرعانىن، ونىڭ توڭىرەگىنە قازاق زيالىلارىنىڭ (ينتەلليگەنتسيا) جينالعانىن، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، اسفەنديار كەنجين، مىرزاعازى ەسبولوۆ، مۇقتار ساماتوۆ، حۋساين بەكەنتاەۆ، بەكمۇحامبەتوۆ، تاعى سونداي-سونداي وقىعانداردىڭ كەلگەنىن، وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەردىڭ جينالعانىن ايتتى.

مىنە، وسىنداي جاعدايدا 1917 جىلعا كىردىك. 1917 جىل فەۆرال ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرى، كۇندە كەلىپ تۇرعان پوشتامىز جوق بولدى، گازەتا، حات كەلمەي قالدى. پاتشا تاقتان ءتۇسىپتى-مىس، جاڭا پاتشا بولادى-مىس دەگەن ىزىڭ حابارلار جايىلدى.

مارتتىڭ ەكىسى كۇنى بەرگ دەگەن باسشىمىز مەنى شاقىرىپ الىپ، «مينسكىگە بارىپ قايت، گازەتا جوق، ءتۇرلى حابارلار شىعىپ جاتىر. گازەتالار الىپ كەل» دەدى.

مەن مارتتىڭ 6-سىنا دەيىن مينسكىدە بولدىم. ءاليحان بوكەيحانوۆ باسىندا وتىرعان بۇراتانا بولىمىنە باردىم. وندا ءاليحان، مىرجاقىپ، كەنجين، ەسبولوۆ، تاعى باسقالاردى كوردىم. ءاليحان مەنەن جاي-جاعدايدى 7-درۋجيناداعى قازاق جىگىتتەرىنىڭ جاعدايىن سۇراستى. بوكەيحانوۆتىڭ قولىندا «رۋسسكوە سلوۆو» گازەتاسى بار. سونى وقىپ كورىپ: ميليۋكوۆ، شينگارەۆ، رەد(ۆان)كولار مەنىڭ جولداستارىم ەدى. ءبارى مينيستر بولىپ كەتىپتى. مەن بۇل جەردە نە قىلىپ وتىرعانىم، - دەپ ءسوز ەتتى، كۇلدى. 1917 جىل مارتتىڭ 6 كۇنى مينسكىدە ۇكىمەت ميتينگ بولدى. مەن، ەسبولوۆ، مىرجاقىپ ۇشەۋىمىز ميتينگ-دەمونستراتسياعا قاتىناسايىق، كورەيىك دەپ شىقتىق. مينسكىنىڭ ۇكىمەت مايدانىنا باردىق. مايداندا ميتينگى بولدى. باتىس مايداننىڭ كوماندۋيۋششيى الەكسەەۆتىڭ بۇيرىق تاقىرىبى وقىلدى. پاتشانىڭ تۇسكەنى ايتىلدى، جاريالاندى.

ءبىر كەزدە قىزىل جالاۋ كوتەرگەن توپ-توپ بولىپ، ادامدار مايدانعا كەلىپ ەدى. مەن ونشا كوپ نارسەنى بىلىڭكىرەمەيمىن عوي. مىرزاعازى ەسبولوۆ ء«جۇرىڭ، جىلدام كەتەيىك، قىزىل جالاۋمەنەن رابوچيلار شىقتى، ءبىر سويقان بولادى» دەپ الىپ كەتتى. بىراق ەشنارسە بولا قويعان جوق. ميتينگ تىنىش تارقاستى.

كەزەكتە تۇرىپ بىرنەشە گازەتتەردى الىپ (بارىن) مەن سول كۇنى مولودەجنىي ستانتسياسىنا جاقىن جەردەگى ورنالاسقان جۇمىس ورنىم 7-درۋجيناعا قايتتىم. جۇمىس تامام ەتتى، قىزمەت ءجۇرىپ جاتتى، مايداندا وسەك ءسوز باستالدى.

1917 جىل اپرەلدىڭ باس كەزىندە مايداننىڭ كەيىنىندە جۇمىس ەتەتۇعىن رابوچيلار قايتارىلادى دەگەن حابار بولدى. باستىعىمىز بۇل حاباردى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جارلىعى دەپ جاريالادى. بۇل حاباردى، قۋانىشتى حاباردى رابوچي جىگىتتەرگە جەتكىزۋ، ايتۋ كەرەك بولدى.

بۇل حاباردى ەستۋمەن جىگىتتەردى جيناپ، ۇلكەن جينالىس قىلىپ، سولارمەن قاتار وتىرىپ جىگىتتەرگە قۋانىشتى حاباردى ايتتىم.

جىگىتتەر اسا قۋاندى. «ال ەندى قايتاتىن بولساق، سونىڭ ساداقامىز» دەپ موللا مەن ەكەۋىمىزدىڭ الدىمىزعا اقشانى ءۇيىپ سالدى.

بىراق جىگىتتەردىڭ اقشالارىن وزدەرىنە قايتارىپ بەرىپ، قۋانىشتارىنا ورتاقتاستىم، ەندى قالعان از كۇنگە ءتارتىپ ساقتاپ، تىنىش جۇمىستاردى ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ايتتىم.

قايتۋ حابارىن جىگىتتەرگە ايتىپ جەتكىزۋمەن بىرگە سول كۇنى «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا، تالوپكەدەگى ءبىر جولداسىما تەلەگرام ارقىلى حابار ەتتىم.

رابوچيلاردىڭ قايتۋىنا ەلدىڭ قۋانىشى دا ۇلكەن بولعان. ء«سۇيىنشى» دەپ ءبىرتالاي دۇنيە جيناپ العاندار بولعان.

ەلگە قايتۋ حابارى بولعاننان كەيىن جۇمىستا جۇرگەن مەنىڭ دە قايتقىم كەلدى. كوپ ويلانباستان ارىز بەرىپ، 20 كۇنگە دەمالىس (وتپۋسك) الدىم. سولاي ەتىپ وتپۋسكىگە ەلگە تالوپكەگە قايتىپ كەلدىم. سول كەلگەننەن قايتىپ زەمگور شتابىنا بارعانىم جوق. مەنى ىزدەگەن ادام دا بولعان جوق...

قولجازبانى وقىعان

 گ. مىرزاعاليەۆا

 دەرەك كوزى: http://danakaz.kz