Qazaqstannyng halyq artiysi Biyken apa Rimovanyng dýniyeden ótkenine de 15 jyl bolypty. «Sahna súluy» atanghan ghajayyp aktrisagha degen saghynyshymyzdy azdap bolsyn basu ýshin ol kisimen kezinde teatr jәne kino salasynda qatar enbek etken әriptes, ýzengiles, zamandastarynan estelik aityp beruin ótingen edik.

Qazaq teatrynyng kórki edi

Esmúqan OBAEV, Qazaqstannyng Halyq artiysi, professor:

– Aktrisa retinde halqyna enbegi singen, aty anyzgha ainalghan esimder bolady. Solardyng biri – Qazaqstannyng halyq artiysi, Memlekettik syilyqtyng laureaty, aktrisa, dramaturg Biyken Rimova edi.

Biyken apa Jamal Omarova, Rabigha Esimjanova, Ýriya Túrdyqúlova, Rahiya Qoyshybaeva, Sәbira Mayqanovalar siyaqty úly lekting izinen ergen qazaq teatrynyng kórki edi. Aru qyzdardan bastap, әjelerge deyin ana obrazdaryn jasauda airyqsha enbek sinirdi. Mysaly, bú kisining aldyndaghy R.Qoyshybaeva, S.Mayqanovalardyng ereksheligi – olar últtyq sipatqa jaqyn, beynege qazaqy boyaudy kóbirek engizetin, minez jaghynan óktem, key-keyde tәkappar beynelerdi jasauda ózindik bir әdis-tәsilderdi ústanghan túlghalar edi. Osy romantikalyq pafosty analar beynesinen keyin sahnagha oily, úyan, ústamdy, bilgir, shydamdy, kóregen, súlu, múnly obrazdar kele bastady. Osy janalyqqa iz salghan Biyken Rimova, Hadisha Bókeevalar bolatyn.

Aktrisalargha ondaghan ról oinap, artyna mol múra qaldyru mindet emes. Iri-iri klassikalyq túlghagha ainalghan eki-ýsh ról jasasa, sol jetedi. Biyken apanyng ýlken klassikalyq túghyry – Enligi men Shynghys Aytmatovtyng «Ana – Jer-anasyndaghy» Jer-anasy. Ol kisi oinaghan Enlik – batyr, erke, erkin Enlik beynesi erekshe túlgha edi.

Múqan, Ghaben, Sәbeng sekildi úly dramaturgterding kózin kórgen, Qalleki, Qúrmanbek, Qapan syndy qazaq ónerining kóshin algha sýiregen ardagerlermen birge júmys istegen Biyken apamnyn, әriyne, sahnadaghy әriptesteri jaghynan da joly boldy. Mysaly, «Enlik-Kebekte» Núrmúhan Jantórin – Kebek, Biyken Rimova – Enlik, Ydyrys Noghaybaev – Esen bolyp oinady. Osy ýsh úly túlghanyng jarasymdylyghyn, iriligin, akterlik biyik túghyryn dәl qaytalay alu mýmkin be?.. Qaydam. Sheberlik degen osy...

Biyken apamnyng sahnadaghy dausynyng ózi – eshkimge úqsamaytyn qonyr, naghyz sahnalyq ýn edi. Sóz saptauy nyq, estilmey qalatyn birde-bir dybys joq. Qazaq sózin mәnerlep sóileude basqa aktrisalardan erekshe edi. Bizde akterler intellekt jaghynan aqsap jatady. Intellekt degenimiz – bilim. Al Biyken Rimova mәdeniyetti, tarihty, ónerdi jәne kýndelikti shygharmashylyghyna qajetti basqa da dýniyelerdi kómilip otyryp oqityn, sony boyyna siniretin. Ýiinde bay kitaphanasy bar edi.

Kino men dublyaj salasyna da az enbek sinirgen joq. Klassikagha ainalghan «Mening atym Qojadaghy» sheshe beynesin qanday keremet jasady! Keshegi «Toghysqan taghdyrlarda» («Perekrestok») Biyken apa jasaghan ana beynesi últtyq obrazgha ainaldy. Ondaghy Biyken apamnyng akterlik sheberligine, Q.Jәkibaev ekeuining әriptestik júmysyna elding bәri riza shyghar. Al dramaturg retinde Biyken apa «Abay-Áygerimnen» bastap ómirining sonyna deyin talay piesa jazdy. Qazir olar Qazaqstannyng barlyq oblystyq teatrlarynda jýrip jatyr. Ýkimetting arnayy qaulysymen ózining tughan jeri – Taldyqorghandaghy oblystyq teatrgha aty berildi.

Sahnada jýrip kóz júmu Qúdaydyng bergen abyroyy ma, әlde taghdyrdyng syiy ma eken?.. Áyteuir ónerden qol ýzbesten, júmys ýstinde qaytty.

«Estaydyng Qorlany» ózi der em...

Shәmshagýl MENDIYaROVA, Qazaqstannyng enbek sinirgen artiysi:

– Biyken apamen birge jýrgendegi alghan tәjiriybemiz úshan-teniz. Teatrdaghy ýirengenimiz – óz aldyna bir mektep. Aldymen ýiding iyesin, shanyraqty syilaudy ýnemi aityp otyratyn. Ol kisining otaghasyna (dramaturg Shahmet Qúsayynov – red.) degen qúrmeti, peyili erekshe edi. Tipten agha ekeuining qalay kiyim tandaghandarynyng ózi bir ertegidey. Soghan qaraghanda Shaqang Biykendi óner adamy retinde erkin ústaghany angharylady. Shaqannyng mәrttigin, janadan ashylyp kele jatqan jas jazushylardy dastarhangha shaqyryp, qalay baghyt beretinin, kýi-jayy joqtaryna qarajatpen de kómektesetinin sýiispenshilikpen aitatyn. Oghan ýilerine baryp jýrip, ózim de talay kuә bolghanmyn. Áyteuir, erli-zayypty ekeuining qayyrymdylyghy bir jerden shyqqanyna tandanbasqa bolmaytynday.

M.Áuezov teatrynda «Estaydyng Qorlany» atty piesa qoyyldy. Meninshe, osy piesany jazghanda Biyken apanyng avtorgha tikeley yqpaly boldy-au. Óitkeni, Qorlannyng Estaygha aitqan sózderining ishinde Shaqang turaly aitatyn monologtary men jauaptary ýndestik tauyp otyrady. Sol spektaklide men jeke dauysta joqtau aitamyn. Bir kýni osy spektakli endi sahnagha shyqqaly jatqanda: «Qyz, beri kelshi!» – dep onasha shaqyryp aldy. Ekeumiz ekinshi qatargha baryp jayghastyq. Qolymdy sipalap otyrdy da: «Áy, qyz, endi men qansha jýredi deysin...» – dep bastay bergeninde: «Qoyynyzshy, qaydaghyny aitpay, ol Qúdaydyng erki ghoy», – dedim. Al ol kisi bolsa jaybaraqat qana: «Sonda da men saghan kóp úzamay ketetinimdi aitqym kep túr», – dedi...

Sózinen ishtey sekem alghanymmen, әueli ýndey almay qaldym da, sózdi basqa arnagha búryp jiberdim. Biraq apa shyn kónilindegisin aitqan eken.

Biyken apamnyng ómirining songhy kezderinde shygharmashylyq júmystary kóbeyip ketti. «Perekrestokqa» týsu, teatrda oinau, jazu, Bolat Atabaevtyng «Abay desem» spektaklining basy-qasynda bolu... mine, osynyng bәri ómirining songhy tynysynday edi. Ol kisining jasynyng úlghayghanyna qaramay tyng serpilis tabuyna sol uaqytta Bolat Atabaevtyng bizding teatrgha rejisser bolyp kelui sebep bolghan siyaqty. Óitkeni, ekeui jaqsy týsinistik tapty da, Bolat qoyghan spektakliding barlyghynda derlik oinady.

«Estaydyng Qorlanynda» ózining bir kiyer sәukelesi bar edi. Emhanada jatqanda «maghan sony kiygizinder» degen eken, aqyry sony kiyip ketti. «Estaydyng Qorlany» apamnyng Shaqana degen sýiispenshiligi, sezimi ghoy, sondyqtan sәulet saltanatyn sezinip ótkendi qalaghan shyghar.

Qobylandy batyrdyng qaryndasy deytinmin

Asanәli ÁShIMOV, Qazaqstannyng Halyq artiysi, Memlekettik syilyqtyng laureaty:

– Biyken apaydy men «Qobylandy batyrdyng qaryndasy» deushi edim. «Onda sen Qobylandynyng ózisin!» dep qarq-qarq kýlip, mәz bop qalushy edi. Shynynda da, apamyz әri batyr, әri nәzik jandy, әdiletsiz pikir aitylsa shydap túra almaytyn jan bolatyn. Óreskeldikke jany qas, jaqsylyqqa qúshtar, naghyz óner adamyna tәn qasiyetteri mol edi. Ónerding ústyny, әri әdil synshysy, oiyn jasyryp-býkpey ashyq aita biletin, siyrek kezdesetin batyl minezdi, sahna ýshin jaralghan túlgha edi ghoy.

Sәbira apamyzdyng ornyn basyp, teatrymyzdyng ekinshi anasyna ainalyp, keyingilerge bas-kóz bop, eldi auzyna qaratyp kele jatqan kezinde súm ajal ortamyzdan júlyp әketti. Sahnalas boldym, ol kisimen birge oinaudyng talay tabysty tamashasyna keneldim. Alghash oinaghan rólim –  Kebekke rejisserlik etip, Farida ekeuimizdi sahnagha alyp shyqqan da Biyken apa bolatyn. Qúrdastarsha qaljynymyz jarasyp túratyn. Sahna – jas-kәrige qaramaydy, bir-birine eting ýirenip, әdemi әzil, әdil syn, riyasyz ómir keshu alany ghoy. Sol kezdegi, sol alanda qatar enbek etken azamattargha, partnerlerime aitar alghysym kóp. Sonau Núrmúhan, Ydyrys, Ánuar, Esbolghan, Matan, Raushandar qanday edi?! Árqaysysy bir-bir teatr edi ghoy. Oilaghanda jýregime saghynysh múnyn toltyratyn da, jaqsy minezderi eske týskende qajymas jiger beretin de – sol perishte akterlerim menin!

Taghdyr meni kóp erkeletgi de, eniretti de. Erkeletkeni de, eniretkeni de maghan ýlken sabaq boldy. Ómirden myng jasap ótken qarttaymyn. Saghiymnyng bir jyldyq asynda Biyken apamnyng aitqan sózi әli qúlaghymda. «Saghidyng talant-daryny әkesinen, naghashy atasy Shәkennen júqqan ghoy dep topshylaushy edim, mandaygha syimay ketti-au! Til-kózden aman bolsa eken deushi edim ishimnen. Berik bol, Asanәli, múnday bala ósirip-tәrbiyelegenine qazaq myng da bir alghys aitady әli! Sen qaysar jansyn, qayghyng ishine týspesin! Da zdravstvuet Asanәli!» dep edi.

Niyetinnen, aitqan әdemi sózinnen ainaldym, asylym, úly sahna sheberi Biyken apam!

Ómirdegi analyq ýlken jýregi, dos-jarangha júghymdy kishipeyildiligi, jastargha, balalargha degen mol meyirimi, sahnadaghy ghajayyp óneri layym keyingilerge júghysty bolsyn!

Ázirlegen S.ÁBDIGhAPPARÚLY.

Abai.kz