قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى بيكەن اپا ريموۆانىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە دە 15 جىل بولىپتى. «ساحنا سۇلۋى» اتانعان عاجايىپ اكتريساعا دەگەن ساعىنىشىمىزدى ازداپ بولسىن باسۋ ءۇشىن ول كىسىمەن كەزىندە تەاتر جانە كينو سالاسىندا قاتار ەڭبەك ەتكەن ارىپتەس، ۇزەڭگىلەس، زامانداستارىنان ەستەلىك ايتىپ بەرۋىن وتىنگەن ەدىك.

قازاق تەاترىنىڭ كوركى ەدى

ەسمۇقان وباەۆ، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، پروفەسسور:

– اكتريسا رەتىندە حالقىنا ەڭبەگى سىنگەن، اتى اڭىزعا اينالعان ەسىمدەر بولادى. سولاردىڭ ءبىرى – قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، اكتريسا، دراماتۋرگ بيكەن ريموۆا ەدى.

بيكەن اپا جامال وماروۆا، رابيعا ەسىمجانوۆا، ءۇريا تۇردىقۇلوۆا، راحيا قويشىباەۆا، ءسابيرا مايقانوۆالار سياقتى ۇلى لەكتىڭ ىزىنەن ەرگەن قازاق تەاترىنىڭ كوركى ەدى. ارۋ قىزداردان باستاپ، اجەلەرگە دەيىن انا وبرازدارىن جاساۋدا ايرىقشا ەڭبەك ءسىڭىردى. مىسالى، بۇ كىسىنىڭ الدىنداعى ر.قويشىباەۆا، س.مايقانوۆالاردىڭ ەرەكشەلىگى – ولار ۇلتتىق سيپاتقا جاقىن، بەينەگە قازاقى بوياۋدى كوبىرەك ەنگىزەتىن، مىنەز جاعىنان وكتەم، كەي-كەيدە تاكاپپار بەينەلەردى جاساۋدا وزىندىك ءبىر ءادىس-تاسىلدەردى ۇستانعان تۇلعالار ەدى. وسى رومانتيكالىق پافوستى انالار بەينەسىنەن كەيىن ساحناعا ويلى، ۇياڭ، ۇستامدى، بىلگىر، شىدامدى، كورەگەن، سۇلۋ، مۇڭلى وبرازدار كەلە باستادى. وسى جاڭالىققا ءىز سالعان بيكەن ريموۆا، حاديشا بوكەەۆالار بولاتىن.

اكتريسالارعا ونداعان ءرول ويناپ، ارتىنا مول مۇرا قالدىرۋ مىندەت ەمەس. ءىرى-ءىرى كلاسسيكالىق تۇلعاعا اينالعان ەكى-ءۇش ءرول جاساسا، سول جەتەدى. بيكەن اپانىڭ ۇلكەن كلاسسيكالىق تۇعىرى – ەڭلىگى مەن شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «انا – جەر-اناسىنداعى» جەر-اناسى. ول كىسى ويناعان ەڭلىك – باتىر، ەركە، ەركىن ەڭلىك بەينەسى ەرەكشە تۇلعا ەدى.

مۇقاڭ، عابەڭ، سابەڭ سەكىلدى ۇلى دراماتۋرگتەردىڭ كوزىن كورگەن، قاللەكي، قۇرمانبەك، قاپان سىندى قازاق ونەرىنىڭ كوشىن العا سۇيرەگەن ارداگەرلەرمەن بىرگە جۇمىس ىستەگەن بيكەن اپامنىڭ، ارينە، ساحناداعى ارىپتەستەرى جاعىنان دا جولى بولدى. مىسالى، «ەڭلىك-كەبەكتە» نۇرمۇحان ءجانتورين – كەبەك، بيكەن ريموۆا – ەڭلىك، ىدىرىس نوعايباەۆ – ەسەن بولىپ وينادى. وسى ءۇش ۇلى تۇلعانىڭ جاراسىمدىلىعىن، ىرىلىگىن، اكتەرلىك بيىك تۇعىرىن ءدال قايتالاي الۋ مۇمكىن بە؟.. قايدام. شەبەرلىك دەگەن وسى...

بيكەن اپامنىڭ ساحناداعى داۋسىنىڭ ءوزى – ەشكىمگە ۇقسامايتىن قوڭىر، ناعىز ساحنالىق ءۇن ەدى. ءسوز ساپتاۋى نىق، ەستىلمەي قالاتىن بىردە-ءبىر دىبىس جوق. قازاق ءسوزىن مانەرلەپ سويلەۋدە باسقا اكتريسالاردان ەرەكشە ەدى. بىزدە اكتەرلەر ينتەللەكت جاعىنان اقساپ جاتادى. ينتەللەكت دەگەنىمىز – ءبىلىم. ال بيكەن ريموۆا مادەنيەتتى، تاريحتى، ونەردى جانە كۇندەلىكتى شىعارماشىلىعىنا قاجەتتى باسقا دا دۇنيەلەردى كومىلىپ وتىرىپ وقيتىن، سونى بويىنا سىڭىرەتىن. ۇيىندە باي كىتاپحاناسى بار ەدى.

كينو مەن دۋبلياج سالاسىنا دا از ەڭبەك سىڭىرگەن جوق. كلاسسيكاعا اينالعان «مەنىڭ اتىم قوجاداعى» شەشە بەينەسىن قانداي كەرەمەت جاسادى! كەشەگى «توعىسقان تاعدىرلاردا» («پەرەكرەستوك») بيكەن اپا جاساعان انا بەينەسى ۇلتتىق وبرازعا اينالدى. ونداعى بيكەن اپامنىڭ اكتەرلىك شەبەرلىگىنە، ق.جاكىباەۆ ەكەۋىنىڭ ارىپتەستىك جۇمىسىنا ەلدىڭ ءبارى ريزا شىعار. ال دراماتۋرگ رەتىندە بيكەن اپا «اباي-ايگەرىمنەن» باستاپ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تالاي پەسا جازدى. قازىر ولار قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىستىق تەاترلارىندا ءجۇرىپ جاتىر. ۇكىمەتتىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن ءوزىنىڭ تۋعان جەرى – تالدىقورعانداعى وبلىستىق تەاترعا اتى بەرىلدى.

ساحنادا ءجۇرىپ كوز جۇمۋ قۇدايدىڭ بەرگەن ابىرويى ما، الدە تاعدىردىڭ سىيى ما ەكەن؟.. ايتەۋىر ونەردەن قول ۇزبەستەن، جۇمىس ۇستىندە قايتتى.

«ەستايدىڭ قورلانى» ءوزى دەر ەم...

شامشاگۇل مەڭدياروۆا، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى:

– بيكەن اپامەن بىرگە جۇرگەندەگى العان تاجىريبەمىز ۇشان-تەڭىز. تەاترداعى ۇيرەنگەنىمىز – ءوز الدىنا ءبىر مەكتەپ. الدىمەن ءۇيدىڭ يەسىن، شاڭىراقتى سىيلاۋدى ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن. ول كىسىنىڭ وتاعاسىنا (دراماتۋرگ شاحمەت قۇسايىنوۆ – رەد.) دەگەن قۇرمەتى، پەيىلى ەرەكشە ەدى. تىپتەن اعا ەكەۋىنىڭ قالاي كيىم تاڭداعاندارىنىڭ ءوزى ءبىر ەرتەگىدەي. سوعان قاراعاندا شاقاڭ بيكەندى ونەر ادامى رەتىندە ەركىن ۇستاعانى اڭعارىلادى. شاقاڭنىڭ مارتتىگىن، جاڭادان اشىلىپ كەلە جاتقان جاس جازۋشىلاردى داستارحانعا شاقىرىپ، قالاي باعىت بەرەتىنىن، كۇي-جايى جوقتارىنا قاراجاتپەن دە كومەكتەسەتىنىن سۇيىسپەنشىلىكپەن ايتاتىن. وعان ۇيلەرىنە بارىپ ءجۇرىپ، ءوزىم دە تالاي كۋا بولعانمىن. ايتەۋىر، ەرلى-زايىپتى ەكەۋىنىڭ قايىرىمدىلىعى ءبىر جەردەن شىققانىنا تاڭدانباسقا بولمايتىنداي.

م.اۋەزوۆ تەاترىندا «ەستايدىڭ قورلانى» اتتى پەسا قويىلدى. مەنىڭشە، وسى پەسانى جازعاندا بيكەن اپانىڭ اۆتورعا تىكەلەي ىقپالى بولدى-اۋ. ويتكەنى، قورلاننىڭ ەستايعا ايتقان سوزدەرىنىڭ ىشىندە شاقاڭ تۋرالى ايتاتىن مونولوگتارى مەن جاۋاپتارى ۇندەستىك تاۋىپ وتىرادى. سول سپەكتاكلدە مەن جەكە داۋىستا جوقتاۋ ايتامىن. ءبىر كۇنى وسى سپەكتاكل ەندى ساحناعا شىققالى جاتقاندا: «قىز، بەرى كەلشى!» – دەپ وڭاشا شاقىرىپ الدى. ەكەۋمىز ەكىنشى قاتارعا بارىپ جايعاستىق. قولىمدى سيپالاپ وتىردى دا: ء«اي، قىز، ەندى مەن قانشا جۇرەدى دەيسىڭ...» – دەپ باستاي بەرگەنىندە: «قويىڭىزشى، قايداعىنى ايتپاي، ول قۇدايدىڭ ەركى عوي»، – دەدىم. ال ول كىسى بولسا جايباراقات قانا: «سوندا دا مەن ساعان كوپ ۇزاماي كەتەتىنىمدى ايتقىم كەپ تۇر»، – دەدى...

سوزىنەن ىشتەي سەكەم العانىممەن، اۋەلى ۇندەي الماي قالدىم دا، ءسوزدى باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەردىم. بىراق اپا شىن كوڭىلىندەگىسىن ايتقان ەكەن.

بيكەن اپامنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرىندە شىعارماشىلىق جۇمىستارى كوبەيىپ كەتتى. «پەرەكرەستوكقا» ءتۇسۋ، تەاتردا ويناۋ، جازۋ، بولات اتاباەۆتىڭ «اباي دەسەم» سپەكتاكلىنىڭ باسى-قاسىندا بولۋ... مىنە، وسىنىڭ ءبارى ءومىرىنىڭ سوڭعى تىنىسىنداي ەدى. ول كىسىنىڭ جاسىنىڭ ۇلعايعانىنا قاراماي تىڭ سەرپىلىس تابۋىنا سول ۋاقىتتا بولات اتاباەۆتىڭ ءبىزدىڭ تەاترعا رەجيسسەر بولىپ كەلۋى سەبەپ بولعان سياقتى. ويتكەنى، ەكەۋى جاقسى تۇسىنىستىك تاپتى دا، بولات قويعان سپەكتاكلدىڭ بارلىعىندا دەرلىك وينادى.

«ەستايدىڭ قورلانىندا» ءوزىنىڭ ءبىر كيەر ساۋكەلەسى بار ەدى. ەمحانادا جاتقاندا «ماعان سونى كيگىزىندەر» دەگەن ەكەن، اقىرى سونى كيىپ كەتتى. «ەستايدىڭ قورلانى» اپامنىڭ شاقاڭا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، سەزىمى عوي، سوندىقتان ساۋلەت سالتاناتىن سەزىنىپ وتكەندى قالاعان شىعار.

قوبىلاندى باتىردىڭ قارىنداسى دەيتىنمىن

ءاسانالى ءاشىموۆ، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى:

– بيكەن اپايدى مەن «قوبىلاندى باتىردىڭ قارىنداسى» دەۋشى ەدىم. «وندا سەن قوبىلاندىنىڭ ءوزىسىڭ!» دەپ قارق-قارق كۇلىپ، ءماز بوپ قالۋشى ەدى. شىنىندا دا، اپامىز ءارى باتىر، ءارى نازىك جاندى، ادىلەتسىز پىكىر ايتىلسا شىداپ تۇرا المايتىن جان بولاتىن. ورەسكەلدىككە جانى قاس، جاقسىلىققا قۇشتار، ناعىز ونەر ادامىنا ءتان قاسيەتتەرى مول ەدى. ونەردىڭ ۇستىنى، ءارى ءادىل سىنشىسى، ويىن جاسىرىپ-بۇكپەي اشىق ايتا بىلەتىن، سيرەك كەزدەسەتىن باتىل مىنەزدى، ساحنا ءۇشىن جارالعان تۇلعا ەدى عوي.

ءسابيرا اپامىزدىڭ ورنىن باسىپ، تەاترىمىزدىڭ ەكىنشى اناسىنا اينالىپ، كەيىنگىلەرگە باس-كوز بوپ، ەلدى اۋزىنا قاراتىپ كەلە جاتقان كەزىندە سۇم اجال ورتامىزدان جۇلىپ اكەتتى. ساحنالاس بولدىم، ول كىسىمەن بىرگە ويناۋدىڭ تالاي تابىستى تاماشاسىنا كەنەلدىم. العاش ويناعان ءرولىم –  كەبەككە رەجيسسەرلىك ەتىپ، فاريدا ەكەۋىمىزدى ساحناعا الىپ شىققان دا بيكەن اپا بولاتىن. قۇرداستارشا قالجىڭىمىز جاراسىپ تۇراتىن. ساحنا – جاس-كارىگە قارامايدى، ءبىر-بىرىڭە ەتىڭ ۇيرەنىپ، ادەمى ءازىل، ءادىل سىن، رياسىز ءومىر كەشۋ الاڭى عوي. سول كەزدەگى، سول الاندا قاتار ەڭبەك ەتكەن ازاماتتارعا، پارتنەرلەرىمە ايتار العىسىم كوپ. سوناۋ نۇرمۇحان، ىدىرىس، ءانۋار، ەسبولعان، ماتان، راۋشاندار قانداي ەدى؟! ارقايسىسى ءبىر-ءبىر تەاتر ەدى عوي. ويلاعاندا جۇرەگىمە ساعىنىش مۇڭىن تولتىراتىن دا، جاقسى مىنەزدەرى ەسكە تۇسكەندە قاجىماس جىگەر بەرەتىن دە – سول پەرىشتە اكتەرلەرىم مەنىڭ!

تاعدىر مەنى كوپ ەركەلەتگى دە، ەڭىرەتتى دە. ەركەلەتكەنى دە، ەڭىرەتكەنى دە ماعان ۇلكەن ساباق بولدى. ومىردەن مىڭ جاساپ وتكەن قارتتايمىن. ساعيىمنىڭ ءبىر جىلدىق اسىندا بيكەن اپامنىڭ ايتقان ءسوزى ءالى قۇلاعىمدا. «ساعيدىڭ تالانت-دارىنى اكەسىنەن، ناعاشى اتاسى شاكەننەن جۇققان عوي دەپ توپشىلاۋشى ەدىم، ماندايعا سىيماي كەتتى-اۋ! ءتىل-كوزدەن امان بولسا ەكەن دەۋشى ەدىم ىشىمنەن. بەرىك بول، ءاسانالى، مۇنداي بالا ءوسىرىپ-تاربيەلەگەنىڭە قازاق مىڭ دا ءبىر العىس ايتادى ءالى! سەن قايسار جانسىڭ، قايعىڭ ىشىڭە تۇسپەسىن! دا زدراۆستۆۋەت ءاسانالى!» دەپ ەدى.

نيەتىڭنەن، ايتقان ادەمى سوزىڭنەن اينالدىم، اسىلىم، ۇلى ساحنا شەبەرى بيكەن اپام!

ومىردەگى انالىق ۇلكەن جۇرەگى، دوس-جارانعا جۇعىمدى كىشىپەيىلدىلىگى، جاستارعا، بالالارعا دەگەن مول مەيىرىمى، ساحناداعى عاجايىپ ونەرى لايىم كەيىنگىلەرگە جۇعىستى بولسىن!

ازىرلەگەن س.ابدىعاپپارۇلى.

Abai.kz