“Jәdy Shәkenúlynyng "Qaraly kósh" atty tarihy romanyn oqyp shyqtym...”(http://ult.kz/?p=2357) depti Ayjamal atty qaryndasym. Qatelespesem ENU dyng studentkasy-au deymin. Oqyghanyng jaqsy. Jalghyz sen ghana emes, býgingi qazaq jastarynyng bәri de oquy kerek. Bilui kerek keshegi qan keshken zamannyng zar múnyn. Tek sen qúsap qolyna qap-qara kýiesin ústay kelmey oqu kerek.

Jaraydy, qosh. Búl kitapty biz de oqydyq. Jalghyz Jәdy Shәkendi emes, Halifa Altay, Dәlelhan Janaltay, Hasan Oraltay, Sýleymen Dәribay, Seyithan (Qaramolda) Bortan qajy, Qabylqaq Kýlmesqan, Shaysoltan Qyzyr, Shәmis Qúmar, Múhametәli Qaliytúly, Qapas Qoshuúly, Ermúhan Ibirәliúly, Sayahat Meyirimhanúly, Saghathan Tanqayúly, Ápetay Múqarapúly syndy kózi qaraqty aghalarymyzdyng jazghandaryn derlik oqydyq.

Elishan bolmasa so dәuirdegi bahadýr babalarymyzdyng qay-qaysysy oidan qúrap alyp shyghatyn arghy tarihtyng adamy emes. Ayjamal qyz, sen ekeumiz kórmegenimizben bizding әkelerimiz, iә bolmasa atalamyz kózimen kórgen, saptayaqtyng sabyna qarauyl qoyyp, etikpen qan keshken qatarlas ómir sýrgen adamdardyng birazynyng kózi bar әli. Bastaghy osy uaqigha turaly qalam terbegenderding kóbi sol ekeumizding atamyz sekildi kózi kórgenderden estigeni. Estigenin sәl ghana kórkemdep, ózining qalam tabyn salyp órip shyqqan. Adamnyn, jerdin, uaqighanyn, tipti keybir auyz eki dialogtardyng úqsas shyghuy zandylyq.

Saghathan Tanqay da, Jәdy Shәken de sol qazynaly qarttardan estigen, tirnektep jýrip jighandarynyng basyn qosyp biri “Qasym batyrdy” jazsa, Biri “Qaraly kóshti” kitap etip oqyrmangha úsyndy. Álip auylyn jaudyng basyp qalghanyn barlyq jazushy balasynan estigenin jazdy. Rasynda alghashqy habardy taymen tependep әzer jetken balasy jetkizgen, Qaptyqtan qaytqan kezi de ras. Sonda ne, jazushylar bir-birine úqsamau ýshin bolghan tarihy uaqighany ózgerte berui kerek pe? Qazaq әdebiyetinde, әsirese, qazaq prozasynyng negizigi auqymyn tarihy shygharmalar alatyny barshagha ayan. Tarihy túlgha, bolghan uaqigha turaly barlyq jazarman tek sol shyndyqty ghana jazugha әri kórkemdep jazugha tiyisti. Uaqighalardyn, bolmasa, adam attarynyn, uaqyttyng sәikestigi әlde úqsastyghy – ol kóshirip alu emes. Jazarmandy búl jerde tek kórkemdik dәrejesimen ghana baghalay alasyn.  

Kim qalay jetkizdi? Kimning qalamy qarymdy?

Qazaq halqynyng basynan ótkizgen әr kezdegi aumaly-tókpeli kezender turaly barlyq qalamgerler qalam tartty.

Tarihy oqighany bar adam jazady, qazaq tarihyn keminde 1000 adam jazdy, bir tariyh, jazushysy әrqalay.

Atalghan shygharma - tarihy roman.

Áli esimizde, Qazaqstan Jazushylar Odaghy­nyng úiymdastyruymen qara shany­raqtyng Ádebiyetshiler ýiinde 2010 jyl 15 qyrkýiek kýni jazushy Jәdy ShÁKENÚLYNYNG «Túran» baspasynan jaryq kórgen «Qaraly kósh» atty tarihy romanynyng talqysy ótip edi. 

Atalghan sharagha Qazaqstan Jazushylar Odaghy basqarma tóraghasynyng birinshi orynbasary, «Alash» Halyqaralyq әdeby syilyghynyng iyegeri, aqyn Ghalym Jaylybay, f.gh.d., professor, әdebiyetshi ghalym Túrsynbek Kәkishev, QHR memlekettik syilyghynyng iyegerleri, jazushy T.Ryskeldiyev pen aqyn S.Qapshyqbaev, «Alash» әdeby syilyghynyng iyegeri, jazushy J.Ahmadi, aqyndar J.Bódesh, R.Niyazbek, jazushy N.Qapalbek, Z.Sәnik, B.Elubay, jas qalamgerlerden D.Baytúrsynúly, Y.Dәbey, t.b. qatysty. Sharany jas aqyn Sayat Qamshyger jýrgizip otyrdy.

Arghy-bergi bet әdebiyetine qanyq Janat Ahmady «Qaraly kósh» kitaby turaly arnayy bayandama jasady. Ol óz bayandamasynda ondaghy keyipkerlerding tynys-tirshiligi haqynda, romandaghy bas keyipker Elishan Álipúly bastaghan qaraly kósh keruenining «tar jol tayghaq keshulerine», ayanyshty qan tógisterdine oqyrmannyng bey-jay qaray almaytynyna kóz jetkizgenin atap ótti. Jalpy kórkem shygharmanyng ón boyyndaghy adam janyna erekshe әser etetin tarihy shyndyqtyng shymyr toptasqan tústaryna airyqsha toqtaldy. Romandy býgingi qazaq prozasyna qosylghan kesek enbek retinde baghalady.

Qytay memleketik syilyghynyng iyegeri, arghy betten asyp kelgen, ol jaqty jaqsy biletin Serik Qapshyqbaev búl tuyndyngha joghary bagha berip, Memlekettik syilyqqa úsynu kerektigin ortagha qoysa, osy taqyryp ayasynda jazyp jýrgen shygharmany baghalap, T.Ryskeldiyev, Z.Sәnikúly bastaghan alqaly top «Qaraly kóshke» Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng «Halyqaralyq Alash әdeby syilyghyn beru kerek» degen oilaryn ortagha saldy.

Arghy jaqty alaqanynday biletin osy abzal aghalar “Qaraly kóshti” quattylyghy da, qúndylyghy da óte joghary shygharma dep baghalaghan edi.

Olardan asyp artyq bagha aitudy, aghalardyng aldyna týsip kósemsudi  artyq dep oilaymyn. Jas óser... bilim tolyghar. Sosyn baryp aghalar turaly saraptama jasarmyz. Ázirge tek izdenushi ghanamyz.

Al endi, «QARALY KÓSh» KITABY QALAY JAZYLDY degen J.Shәkenúlynyng maqalasyna toqtalayyq;

«2007 jyldan bastap osy taqyrypqa qalam tartqandardyng jazbalaryn aqtara bastadym. Sol kóshting kuәgerleri Halifa Altay, Dәlelhan Janaltay, Hasan Oraltay kitaptaryn audaryp, tónkerdim. Oghan da qanaghat tappay, Shynjang jaghyndaghy jazylghan dýniyelerdi izdedim. Sýleymen Dәribay, Seyithan (Qaramolda) Bortan qajy, Múhametәli Qaliytúly, Qapas Qoshuúly, Ermúhan Ibirәliúly qissa-dastandaryn oqydym.

Altyn arqau Altaydan Anadolygha jeteledi. 2008 jyly altynshy mausymda úshaqqa minip Týrkiyagha bardym. Kóshting kózi tiri kuәgerlerin izdedim. Aldymnan shyqqan Abduaqap Qara, Hasan Oraltay, Mariyam Hakim, Mústafa Kók izdegen soqpaghymnyng sorabyna saldy. Dәlelhan Janaltaymen sәlemdesuding de sәti týsti. Degenmen de, kónekózderding kóbi ólgen, kesh qalghanymdy sezdim. Biraq, bәribir joghymdy tabamyn degen senimde edim. Nida qalasynyng Úlyqshyla audany Altay auylynan Elishannyng nemere inisi, alghashqy kóshting tiri kuәgerlerining biri Áteyhan (Qaysaúly) Bilgindi tauyp әngimelestim. Ol kisining qúlaghy auyrlaghan, aighaylap sóilesuge tura keldi. Solay bolsa da, kókiregi oyau qart ótken tarihtyng tamyryn suyryp, talay әngime aitty. Ózining qartayghanyn, tyng kýninde Shynjangha barghanda Sayahat Meyirimhanúlymen kóp әngimelesip mol derek alghanyn, Shynjannan kelip talay qarttyng әngimesine qúlaq týrgen Ghazez Mәlikúlynyng da qúimaqúlaqtyghy men biraz nәrse biletinin eskertti. Sóitip, Týrkiyany bir ainalyp shyghyp, at basyn Shynjangha búruyma tura keldi. Almatygha oralghanymda ýiime bir ghana qonyp, ertesi Ýrimji qalasyna attandym.

2008 jyly mausymnyng ortasynda eng әueli osy taqyryp tónireginde qalam tartyp, «Bóke batyr» atty roman jazghan, qytaydaghy kórnekti jazushy Shәmis Qúmarúlyn taptym. Ol kisining aghalyq aqyl, qalamgerlik qamqorlyghymen Qahar Silәmjanúly – bәrimiz Moridan Barkólge deyingi ayaghymyz jetken jerding birazyn shiyrlap, kóshting alghashqy bastaluyna sebep bolghan «Álip shabylghan» jerdi kórdik. Jer bolghan shahidter qabirine dúgha oqyp, ótken kýnder elesine kóz jýgirttik. Shoshan qúmy, Kýnirekting jotasy, Oshaqty, Bisan jaylaularyna deyin kezdik.

Barkólde osy taqyryp ayasynda qalam tartqan Sayahat Meyirimhanúly, Saghathan Tanqayúly siyaqty qalamgerlermen keziktim. Ghazez Mәlikúlyn izdep edim, ol kisi Qazaqstangha kóship ketipti. Oqighalar bolghan oryndardy aralap, jer jaghdayyna qanyghyp, Almatygha oraldym. Ghazezdi izdep tauyp, ol kisining biletin derekterine de qanyqtym. Týrkiyadan kóship kelgen Shәrip Nayman, Qúlanbay Nәzir, Sauat qajy Zuqaúly sekildi seksen-toqsandaghy kóne kózderge jolyqtym. Elishan qaytys bolghanda qasynda bolghan baldyzy Kәrmenning әieli Kýlparan apanyng Stambulda ekenin Almatydaghy úly Mústafadan kesh bildim. Dese de, eshten kesh jaqsy dep, ol kisimen telefon arqyly sóilesip, keybir júmbaqtardyng jauabyn aldym. Ahmetqalidyng Núrqatiya degen әielinen tughan Marghuma degen qyzynyng qyzy Hanyshayymdy Almatydan taptym. Olar familiyalaryn naghashy atalarynyng esimimen «Ahmetqaliyeva» dep ataydy eken.

2009-2010 jyly Qytaygha taghy da eki mәrte at basyn bú­ryp, Gansu ólkesining Aqsay, Dúnhuang ónirine bardym. Kenjebek Zarqúmúly siyaqty azamattar az da bolsa óz derekterimen, jer jaghdayymen tanystyrdy. Manjarhan, Shәmshy jazbalaryn, Qabylqaq, Ápetay kitaptaryn, Altay, Barkól, Aqsay shejirelerin kórdim. Kýitýnde Musa Babaqúmarúlymen kenestim. Derekter tendep qayttym.

Osynyng bәrin jinay kelip, búl oqighalar tóniregindegi halyqaralyq jaghday men sol kezdegi qytay qoghamy jónindegi kitaptardy qayta paraqtadym.

Sóitip, kósh turaly alghashqy maghlúmatqa ie bolyp, ózim biletin әngimelerdi derektermen, jazbalarmen salystyryp, taghy bir mәrte sýzgiden ótkizdim. Keyde bir shaldan estigen әngimeme qanaghattanbay ony ekinshi shaldyng әngimesimen, bir kitaptaghy derekti ekinshi kitaptaghy derektermen salystyryp shyqtym».

Jәdy Shәkenúlynyng búl sózinen «Qaraly kóshtin» qalay jazylghanyn, materialdyng qaydan alynghanyn anyq angharamyz.

«Úry» dep shulatyp otyrghan Ayjamal qyz, jogharyda atalghan әdebiyetterden tek qana Saghathan Tanqaydyng «Qasym batyr», «Sary júldyz» kitabyn oqyghanyn jazypty. Jogharyda aittyq, bir taqyrypta, bir uaqigha tónireginde birneshe jazushy qatar qalam terbeui mýmkin. Biraq, oqyrman sonyng ishinde ýzdigine tandau jasaydy. Mysaly, Abay jayynda Múhtar jazdy, Ramazan Toqtarov jazdy, Dýkenbay Dosjan jazdy. Júrt Múhtardy ghana oqidy.

Erteng esti oqyrman óz elegindegini ghana oqidy. Ony sen ekeumiz elep bere almaspyz.

Osynshama kóp avtordyng bәri birdey tarihta qala almaydy. Biren-sarany ghana. Ayjamal qyz, qaryndas shygharsyn, zamandas bolarsyn. Osy joghardaghy aty atalghan avtorlardyng bәrin oqyp shyq. Eki-aq avtordyng shygharmasymen sen ekeumiz úry ústay almaymyz. Bәrinde de, sol  keyipkerler men uaqighalarda bir-birine úqsastyq óte kóp. Ony oqysang bilesin. Tek úryng kóbeyip ketip, ie bolmay qalmasang bolghany. 

Jәdiyding jazghanyn jay oqyrman ghana emes, mýiizi qaraghayday qalamgerler, әdebiyetshi ghalymdar joghary baghalady.

Bylay qaraghanda bәrining jazyp otyrghany bir ghana oqigha.

Shynjandyq qazaq qalamgeri S.Tanqayúly sonyng bireui ghana.

Jәne Saghathannyng oqighalary «Qaraly kóshtin» alghashqy tarauynda ghana qaytalanady. Jәne de eshqanday kóshirme (úrlyq) emes. Qazirde búl oqighany taghy bireu jazghysy kelse, sol oqigha, sol keyipkerler qaytalanar edi.

J.Shәkenúlynyng shygharmasyn onymen salystyrugha mýlde bolmaydy.

Tipti J.Shәkenúly kóp derekti suretimen kórsetip otyryp, «soqyrgha tayaq ústatqanday» jazghan. Kórkemdik dengeyi de joghary.

Roman jayynda jazushy Janat Ahmadiy: «Jazushy Jәdy Shәkenning «Qaraly kósh» atalatyn roma­ny qazaq kórkem әdebiyetine ke­lip qosylghan ýlken olja deuge bolady. Múndaghy oqigha jayly búryn azdap qalam tartylyp jýrgenmen dәl múnday egjey-tegjeyli kórkem shejire shertilmegen-di.  Aytsa aitqanday-aq, qazaq­tyng basyna týsken qaraly kósh oqighasy avtordyng kóp ter tógip enbektenui arqasynda tereng qamtylghan. Barkólden basta­lyp Gansu, Chiynhay, Tiybet, Ýn­distan, Pәkstan jerlerin kóktey ótken búl kóshting ne­bir qandy qyrghyndardan aman qalghan tamtyghy Týrkiyagha je­tip jyghylady. Bir keremeti solardyng júrnaghy býgingi Euro­pa qazaqtaryn qalyptasty­ryp otyrghanyn auyz toltyryp aitugha әbden bolady. Qazaq úl­ty ýshin osynday qomaqty tarih jatqan búl ghajayyp oqigha jay­ly  romandy jazudyng ýlesi Jәdy Shәkenúlynyng mandayy­na búiyrghan eken. Jәne kim oqysa da izi josylghan tarihy shyndyqqa әri roman tilining әshekeyine min tagha almastay», - dep jazdy.

Kórnekti әdebiyetshi ghalym, professor, f.gh.d. Temirhan Tebegenov «Júldyz» jurnalynda (№ 11, 2012» - «Últ taghdyry jayly sýbeli tuyndy» degen maqala jazdy.

Onda: «Jazushy Jәdy Shәkenúlynyng «Qaraly kósh» romany da jalpy týrkilik etnos erekshelikteri ayasynda jazyluymen erekshelenedi...

Bes taraudan túratyn romandaghy beynelik órnekteri jazushynyng qazaq tilining sózdik qory men sózdik qúramyndaghy ýlgilerdi qoldanudaghy shygharmashylyq sheberligin bayqatady. Jazushynyng epikalyq bayandaularyndaghy tirshilik qozghalystary, túrmystyq-әleumettik orta tynysy, tabighattyng peyzajdyq suretteri qazaq tilining teneu, aiqyndau, qúbyltu, aishyqtau órnekterin ýilesim órilimderimen jazu symbatyn tanytady…

Qazirgi qazaq әdebiyetindegi kórnekti jazushylarymyzdyng biri Jәdy Shәkenúlynyng «Qaraly kósh» romanyndaghy tarihy shyndyq pen kórkemdik sheshim mәselelerin saralay kelgende, epikalyq shygharmanyng Tәuelsizdik jyldaryndaghy últtyq sóz óneri damuyna qosylghan sýbeli ýles bolghanyn baghalaymyz», - deydi.

Marqúm, ýlken әdebiyetshi ghalym Toqtar Beyisqúlov ta «Ýsh qonyr gazetinde» «Qaraly kósh» jayynda asa joghary bagha berdi.

Odan qalsa, Bekbolat Tileuhan «Aytys-kz» saytyna jazghan pikirinde: «Úrpaq qamy ýshin Altaydan Gimalay asyp, Taklamakan shólin basyp, Týrkiya arqyly Qazaqiyagha jetip, Kenes ýkimeti ornatqan dinsizdikten keyingi Qazaqstanda Islamnyng qayta órkendeuine airyqsha ýles qosqan Halifa Altay syndy atamyzdyng armany qanday asyl edi?! Alla Taghala istegen isine bereke berip qoydy. Áytpegende, olardyng kórgen qiyndyghyn jazushy, Jәdy Shәkenúlynyng «Qaraly kósh» romanyn oqyghan qazaqtyng bәri biler dep oilaymyn» dep tebirendi.

Birneshe jyldyng aldynda «abai.kz» sayty «Qazaq pen kitaptyng arasy nege alshaqtap barady?» degen saual tastap, talqy forum úiymdastyrghany jayynda jazghan Sara Kóshәliqyzy Kenjebaeva (J.Moldaghaliyev atyndaghy oblystyq kitaphana diyrektorynyng orynbasary) internet saytyndaghy maqalasynda:  «Ádebiyetter tizimine kóz salsaq Mәshhýr Jýsipten bastalyp, orta ghasyrdaghy jyraular poeziyasymen tolyghady. Oqyrman Tólen Ábdiktin, Qabdesh Júmadilevtin, Ábish Kekilbaevtyn, poeziyadan Qadyr Myrza Ály men Múqaghaly Maqataevty, jastardan Maraltaydyng kitaptaryn internetke ilipti. Esimi kóp atalghan jazushylar Sherhan Múrtaza men Múhtar Maghauiyn. Odan song Jәdy Shәkenúly», - degen pikir bildiripti.

Qytay әdebiyeti men Qytaydaghy qazaqtar әdebiyetine qanyq filologiya ghylymdarynyng kandidaty. L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya uniyversiytetining oqytushysy Bekqoja JYLQYBEKÚLY: «Jalpy «Qaraly kósh» romany úrpaqty qúldyq sanadan qútqarugha jeteleytin taptyrmas oqulyq. Ony oqyp otyryp býgingi tarihymyzdyn, ertenge kerek ruhtyng altyn betterin ayalay paraqtaghanday kýy keshemiz. Qazaq bolyp ómir sýremin degen әr qanday pende «Qaraly kóshke» qol jetkizse, ózi jayynda qayta oilana bastaydy. Ásirese, kenesting kezenning kekse dәstýrin búzghan erkin oily qazaqtyng qol tanbasy birden kózge úrady», - deydi.

Janat Ahmadidyng sózimen aitqanda: «Qan jylap ótken qayran qaryndastarymyzdy, namysy bir qandas bauyrlarymyzdyng qyzyl qyrghynyn osy kitap arqyly kýni býgingidey joqtau aityp aldymyzgha tartqan avtorgha jýregimizben quana biluimiz kerek. Ol ghana emes, shygharmasyna da adal bagha beruimiz kerek. Jay ghana biluge, ermekke oqityn shygharma búl emes. Romannyng jeli-arqauy, ondaghy qasiret jalpylama maqtaudy, jәy dýrmekti kótermeydi. Mún­da myndaghan aruaq ruhy­nyng shamshyl kiyesi bar. Ol sal­ghyrttyqty, sýlesoq nemqú­raydylyqty kótermeytin kiye. Tarih eshkimning aqysyn jemeydi eken. Qyzyl qangha bókken elding esesin býgin Jәdy Shәkenúly degen jazushy joqtap otyr...»

J.Ahmady aghamyz aitqanday, búl shygharma eshkimning oiynshyghy emes.

Oghan arzan aqyl, jenil minez, qara kýie kerek emes, tek qana qazaq qany bar adam búl shygharmamen maqtanuy kerek.

Ayjamal qyz, men әleumettik jeliden kórip qalghan maqalana óz oiymdy aittym. Ony qalay qabyldaysyng – óz erkin. Men ýshin Saghathan da,  Jәdy de - sol tarih turaly qalam terbegen qarymdy qalamgerler. Sen sekildi bireudi jaqsy kórip maqtau ýshin ekinshi adamdy qaralau ghadetimde joq.

Aytpaqshy, osy taqyryp turaly men de biraz izdenip kórgen em, artyq bolmas saghan da bereyin, osy materialdardy tauyp, oqyp kór.

Kósh jayyndaghy әdebiyetter tizimi:

1.Á.Qara, Týrkiyadaghy qazaqtar turaly jasalghan zertteuler,A.,1992.
2.G.M. Mendikulova, Istoricheskie sudiby kazahskoy diaspory 
(proishojdenie y razvitiye) , A., 1997. 
3.Kazahskaya diaspora.Problemy etnicheskogo vyjivaniya, A.,Atamúra- 1997.
4. H.Altay, Estelikterim, Stambúl.,1980.
5. H.Altay, Atajúrttan Anadolygha deyin,Ankara.,1981.
6. H.Altay,Qazaqtar turaly shejire, Stambúl.,1977. 
7. L.Godfrey, Qazaq qyrghyny,London.,1977.
8.H.Oraltay, Bostandyq jolynda Shyghys Týrkistan
qazaqtary,Stambúl.,1961. 
9. H.Oraltay, Elim- ailap ótken ómir, A., Ghylym, 1997. 
10.H.Ghayretolla,Altaydaghy qandy kýnder, Stambúl.,1977.
11.IY.Svanberg, Týrkiyadaghy qazaq bosqyndary,Uppsala., 1989.
12. Q.Naymanbaev, Qazaq diasporasy jәne qauymdastyq//Egemen 
Qazaqstan- 2004.
13. Altyn besik, (El aralyq qoghamdyq – sayasi, әdebiy-kórkem jurnal) №5, 
A., 2005.
14. K. Tasbolatova. http:// www .turkystan.kz
15.Á.Qara,Kóne dәuirden býginge deyingi qazaqtar jәne 
Qazaqstan,Almaty.,2006.
16. Otan ortaq, oy ortaq//Egemen Qazaqstan-2007.
17.Týrkiya qazaqtarynyng tilegi bir.,www.khabar.kz
18.E.Bekqúlov,Týrkiyada túraqtaghan qazaqtar,//Shymkent kelbeti-2006.
19.S.Balghabay,Elge asyqqan qandas kóp//Egemen Qazaqstan- 1993.
20.N.Mustafaev, Kazahy zarubejiya,//Megapoliys-2006.
21.E.Kәpqyzy ,Túqymymyz túzday qúrymasa eken deydi qandastarymyz,// 
Qazaq eli-1999.
22.Ýsh qazaqtyng bireui jat júrtta jýr,//Egemen Qazaqstan- 2000.
23.Tilek Dәuletov, Dýniyejýzi Qazaqtary Qauymdastyghynyn 
shejiresi,(20.11.1992j.-29.07.2002j.)A.,2002.
24.B.Saparaly, Dýniyejýzi qazaqtarynyng qúryltayy, A., Atamúra-
Qazaqstan,1993.
25.M.Qoygeldi, Syny men syry ýilesimdi Týrkiya,// Egemen Qazaqstan,2006. 4- qarasha.
26.Ya.Dinash, Evropadaghy qazaqtardyng jútylyp ketpeui ýshin, Qazaqstan kómek berui kerek, // «Qazaqstan- Zaman» 24 tamyz, 2007. 
27.Euraziyalyq integrasiya jәne qazaq diasporasy, A., Jeti jarghy,2007.
28.Qazaq diasporasy: býgini men erteni, Astana Elorda., 2005.
29.M.Tәtimov, Qazaq әlemi, Atamúra 1993.
30.Dýniyejýzi qazaqtarynyng II qúryltayy, A., 2003.
31.Týrkiyadan kelgen meyman, Islambek Q., Jana ómir, №85,1990.

32. Qúlanbay qajy Nәzir«Qily jyldar shejiresi»

33. Altyn besik, (El aralyq qoghamdyq – sayasi, әdebiy-kórkem jurnal) №5, A., 2005.
34. K. Tasbolatova. http:// www .turkystan.kz
35. Qytay qazaqtarynda shyqqan «Shynjang qazaqtarynyng shyghysqa auuy», «Qasym batyr», «Kiyeli kósh», «Barkól tarihy materialdary», «Aqsay qazaqtary», «Sarqyrama», «Bóke batyr», «Zuqa batyr», «Altay tarihy materialdary», «Órt pen selding ortasynda», «Shynjang tarihy materialdary», t.b.

36. Jәdy Shәkenúly, Qaraly kósh // “Túran” baspasy, 2010 jyl.

 37. Týrkiya qazaqtarynyng tilegi bir.,WWW.Khabar.kz 
 38. H.Altay, «Altaydan aughan el», Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy.

 39. Dәlelhan Janaltay, «Qily zaman qiyn kýnder»,  Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy.

40.M.Kirshner, «Stambúldaghy qazaq bosqyndarynan jazyp alynghan әngimeler». 
 41. Qytay qazaqtarynyng rulyq shejireleri

Retbek MAGhAZÚLY,

Abay atyndaghy Qazaq Últtyq Pedogogikalyq uniysersiyteti, әdebiyet tanu magistranty

Abai.kz