ء“جادي شاكەنۇلىنىڭ "قارالى كوش" اتتى تاريحي رومانىن وقىپ شىقتىم...”(http://ult.kz/?p=2357) دەپتى ايجامال اتتى قارىنداسىم. قاتەلەسپەسەم ەنۋ دىڭ ستۋدەنتكاسى-اۋ دەيمىن. وقىعانىڭ جاقسى. جالعىز سەن عانا ەمەس، بۇگىنگى قازاق جاستارىنىڭ ءبارى دە وقۋى كەرەك. ءبىلۋى كەرەك كەشەگى قان كەشكەن زاماننىڭ زار مۇڭىن. تەك سەن قۇساپ قولىنا قاپ-قارا كۇيەسىن ۇستاي كەلمەي وقۋ كەرەك.

جارايدى، قوش. بۇل كىتاپتى ءبىز دە وقىدىق. جالعىز ءجادي شاكەندى ەمەس، حاليفا التاي، دالەلحان جانالتاي، حاسان ورالتاي، سۇلەيمەن ءدارىباي، سەيىتحان (قارامولدا) بورتان قاجى، قابىلقاق كۇلمەسقان، شايسولتان قىزىر، ءشامىس قۇمار، مۇحامەتالى قاليتۇلى، قاپاس قوشۋۇلى، ەرمۇحان ءىبىرالىۇلى، ساياحات مەيىرىمحانۇلى، ساعاتحان تاڭقايۇلى، اپەتاي مۇقاراپۇلى سىندى كوزى قاراقتى اعالارىمىزدىڭ جازعاندارىن دەرلىك وقىدىق.

ەلىسحان بولماسا سو داۋىردەگى ءباھادۇر بابالارىمىزدىڭ قاي-قايسىسى ويدان قۇراپ الىپ شىعاتىن ارعى تاريحتىڭ ادامى ەمەس. ايجامال قىز، سەن ەكەۋمىز كورمەگەنىمىزبەن ءبىزدىڭ اكەلەرىمىز، ءيا بولماسا اتالامىز كوزىمەن كورگەن، ساپتاياقتىڭ سابىنا قاراۋىل قويىپ، ەتىكپەن قان كەشكەن قاتارلاس ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ ءبىرازىنىڭ كوزى بار ءالى. باستاعى وسى ۋاقيعا تۋرالى قالام تەربەگەندەردىڭ كوبى سول ەكەۋمىزدىڭ اتامىز سەكىلدى كوزى كورگەندەردەن ەستىگەنى. ەستىگەنىن ءسال عانا كوركەمدەپ، ءوزىنىڭ قالام تابىن سالىپ ءورىپ شىققان. ادامنىڭ، جەردىڭ، ۋاقيعانىڭ، ءتىپتى كەيبىر اۋىز ەكى ديالوگتاردىڭ ۇقساس شىعۋى زاڭدىلىق.

ساعاتحان تاڭقاي دا، ءجادي شاكەن دە سول قازىنالى قارتتاردان ەستىگەن، تىرنەكتەپ ءجۇرىپ جيعاندارىنىڭ باسىن قوسىپ ءبىرى “قاسىم باتىردى” جازسا، ءبىرى “قارالى كوشتى” كىتاپ ەتىپ وقىرمانعا ۇسىندى. ءالىپ اۋىلىن جاۋدىڭ باسىپ قالعانىن بارلىق جازۋشى بالاسىنان ەستىگەنىن جازدى. راسىندا العاشقى حاباردى تايمەن تەپەڭدەپ ازەر جەتكەن بالاسى جەتكىزگەن، قاپتىقتان قايتقان كەزى دە راس. سوندا نە، جازۋشىلار ءبىر-بىرىنە ۇقساماۋ ءۇشىن بولعان تاريحي ۋاقيعانى وزگەرتە بەرۋى كەرەك پە؟ قازاق ادەبيەتىندە، اسىرەسە، قازاق پروزاسىنىڭ نەگىزىگى اۋقىمىن تاريحي شىعارمالار الاتىنى بارشاعا ايان. تاريحي تۇلعا، بولعان ۋاقيعا تۋرالى بارلىق جازارمان تەك سول شىندىقتى عانا جازۋعا ءارى كوركەمدەپ جازۋعا ءتيىستى. ۋاقيعالاردىڭ، بولماسا، ادام اتتارىنىڭ، ۋاقىتتىڭ سايكەستىگى الدە ۇقساستىعى – ول كوشىرىپ الۋ ەمەس. جازارماندى بۇل جەردە تەك كوركەمدىك دارەجەسىمەن عانا باعالاي الاسىڭ.  

كىم قالاي جەتكىزدى؟ كىمنىڭ قالامى قارىمدى؟

قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكىزگەن ءار كەزدەگى اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدەر تۋرالى بارلىق قالامگەرلەر قالام تارتتى.

تاريحي وقيعانى بار ادام جازادى، قازاق تاريحىن كەمىندە 1000 ادام جازدى، ءبىر تاريح، جازۋشىسى ارقالاي.

اتالعان شىعارما - تاريحي رومان.

ءالى ەسىمىزدە، قازاقستان جازۋشىلار وداعى­نىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قارا شاڭى­راقتىڭ ادەبيەتشىلەر ۇيىندە 2010 جىل 15 قىركۇيەك كۇنى جازۋشى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ «تۇران» باسپاسىنان جارىق كورگەن «قارالى كوش» اتتى تاريحي رومانىنىڭ تالقىسى ءوتىپ ەدى. 

اتالعان شاراعا قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارما توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، «الاش» حالىقارالىق ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، اقىن عالىم جايلىباي، ف.ع.د.، پروفەسسور، ادەبيەتشى عالىم تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، قحر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرلەرى، جازۋشى ت.رىسكەلديەۆ پەن اقىن س.قاپشىقباەۆ، «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، جازۋشى ج.احمادي، اقىندار ج.بودەش، ر.نيازبەك، جازۋشى ن.قاپالبەك، ز.سانىك، ب.ەلۋباي، جاس قالامگەرلەردەن د.بايتۇرسىنۇلى، ى.دابەي، ت.ب. قاتىستى. شارانى جاس اقىن سايات قامشىگەر جۇرگىزىپ وتىردى.

ارعى-بەرگى بەت ادەبيەتىنە قانىق جانات احمادي «قارالى كوش» كىتابى تۋرالى ارنايى بايانداما جاسادى. ول ءوز بايانداماسىندا ونداعى كەيىپكەرلەردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى حاقىندا، رومانداعى باس كەيىپكەر ەلىسحان ءالىپۇلى باستاعان قارالى كوش كەرۋەنىنىڭ «تار جول تايعاق كەشۋلەرىنە»، ايانىشتى قان توگىستەردىنە وقىرماننىڭ بەي-جاي قاراي المايتىنىنا كوز جەتكىزگەنىن اتاپ ءوتتى. جالپى كوركەم شىعارمانىڭ ءون بويىنداعى ادام جانىنا ەرەكشە اسەر ەتەتىن تاريحي شىندىقتىڭ شىمىر توپتاسقان تۇستارىنا ايرىقشا توقتالدى. روماندى بۇگىنگى قازاق پروزاسىنا قوسىلعان كەسەك ەڭبەك رەتىندە باعالادى.

قىتاي مەملەكەتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، ارعى بەتتەن اسىپ كەلگەن، ول جاقتى جاقسى بىلەتىن سەرىك قاپشىقباەۆ بۇل تۋىندىنعا جوعارى باعا بەرىپ، مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنۋ كەرەكتىگىن ورتاعا قويسا، وسى تاقىرىپ اياسىندا جازىپ جۇرگەن شىعارمانى باعالاپ، ت.رىسكەلديەۆ، ز.سانىكۇلى باستاعان القالى توپ «قارالى كوشكە» قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ «حالىقارالىق الاش ادەبي سىيلىعىن بەرۋ كەرەك» دەگەن ويلارىن ورتاعا سالدى.

ارعى جاقتى الاقانىنداي بىلەتىن وسى ابزال اعالار “قارالى كوشتى” قۋاتتىلىعى دا، قۇندىلىعى دا وتە جوعارى شىعارما دەپ باعالاعان ەدى.

ولاردان اسىپ ارتىق باعا ايتۋدى، اعالاردىڭ الدىنا ءتۇسىپ كوسەمسۋدى  ارتىق دەپ ويلايمىن. جاس وسەر... ءبىلىم تولىعار. سوسىن بارىپ اعالار تۋرالى ساراپتاما جاسارمىز. ازىرگە تەك ىزدەنۋشى عانامىز.

ال ەندى، «قارالى كوش» كىتابى قالاي جازىلدى دەگەن ج.شاكەنۇلىنىڭ ماقالاسىنا توقتالايىق;

«2007 جىلدان باستاپ وسى تاقىرىپقا قالام تارتقانداردىڭ جازبالارىن اقتارا باستادىم. سول كوشتىڭ كۋاگەرلەرى حاليفا التاي، دالەلحان جانالتاي، حاسان ورالتاي كىتاپتارىن اۋدارىپ، توڭكەردىم. وعان دا قاناعات تاپپاي، شىنجاڭ جاعىنداعى جازىلعان دۇنيەلەردى ىزدەدىم. سۇلەيمەن ءدارىباي، سەيىتحان (قارامولدا) بورتان قاجى، مۇحامەتالى قاليتۇلى، قاپاس قوشۋۇلى، ەرمۇحان ءىبىرالىۇلى قيسسا-داستاندارىن وقىدىم.

التىن ارقاۋ التايدان انادولىعا جەتەلەدى. 2008 جىلى التىنشى ماۋسىمدا ۇشاققا ءمىنىپ تۇركياعا باردىم. كوشتىڭ كوزى ءتىرى كۋاگەرلەرىن ىزدەدىم. الدىمنان شىققان ابدۋاقاپ قارا، حاسان ورالتاي، ماريام حاكىم، مۇستافا كوك ىزدەگەن سوقپاعىمنىڭ سورابىنا سالدى. دالەلحان جانالتايمەن سالەمدەسۋدىڭ دە ءساتى ءتۇستى. دەگەنمەن دە، كونەكوزدەردىڭ كوبى ولگەن، كەش قالعانىمدى سەزدىم. بىراق، ءبارىبىر جوعىمدى تابامىن دەگەن سەنىمدە ەدىم. نيدا قالاسىنىڭ ۇلىقشىلا اۋدانى التاي اۋىلىنان ەلىسحاننىڭ نەمەرە ءىنىسى، العاشقى كوشتىڭ ءتىرى كۋاگەرلەرىنىڭ ءبىرى اتەيحان (قايساۇلى) بىلگىندى تاۋىپ اڭگىمەلەستىم. ول كىسىنىڭ قۇلاعى اۋىرلاعان، ايعايلاپ سويلەسۋگە تۋرا كەلدى. سولاي بولسا دا, كوكىرەگى وياۋ قارت وتكەن تاريحتىڭ تامىرىن سۋىرىپ, تالاي اڭگىمە ايتتى. ءوزىنىڭ قارتايعانىن، تىڭ كۇنىندە شىنجاڭعا بارعاندا ساياحات مەيىرىمحانۇلىمەن كوپ اڭگىمەلەسءىپ مول دەرەك العانىن, شىنجاڭنان كەلىپ تالاي قارتتىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇرگەن عازەز مالىكۇلىنىڭ دا قۇيماقۇلاقتىعى مەن ءبىراز نارسە بىلەتىنىن ەسكەرتتى. ءسويتىپ، تۇركيانى ءبىر اينالىپ شىعىپ، ات باسىن شىنجاڭعا بۇرۋىما تۋرا كەلدى. الماتىعا ورالعانىمدا ۇيىمە ءبىر عانا قونىپ، ەرتەسى ءۇرىمجى قالاسىنا اتتاندىم.

2008 جىلى ماۋسىمنىڭ ورتاسىندا ەڭ اۋەلى وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە قالام تارتىپ، «بوكە باتىر» اتتى رومان جازعان، قىتايداعى كورنەكتى جازۋشى ءشامىس قۇمارۇلىن تاپتىم. ول كىسىنىڭ اعالىق اقىل، قالامگەرلىك قامقورلىعىمەن قاھار ءسىلامجانۇلى – ءبارىمىز موريدان باركولگە دەيىنگى اياعىمىز جەتكەن جەردىڭ ءبىرازىن شيىرلاپ، كوشتىڭ العاشقى باستالۋىنا سەبەپ بولعان ء«الىپ شابىلعان» جەردى كوردىك. جەر بولعان شاھيدتەر قابىرىنە دۇعا وقىپ، وتكەن كۇندەر ەلەسىنە كوز جۇگىرتتىك. شوشان قۇمى، كۇڭىرەكتىڭ جوتاسى، وشاقتى، بيسان جايلاۋلارىنا دەيىن كەزدىك.

باركولدە وسى تاقىرىپ اياسىندا قالام تارتقان ساياحات مەيىرىمحانۇلى، ساعاتحان تاڭقايۇلى سياقتى قالامگەرلەرمەن كەزىكتىم. عازەز مالىكۇلىن ىزدەپ ەدىم، ول كىسى قازاقستانعا كوشىپ كەتىپتى. وقيعالار بولعان ورىنداردى ارالاپ، جەر جاعدايىنا قانىعىپ، الماتىعا ورالدىم. عازەزدى ىزدەپ تاۋىپ، ول كىسىنىڭ بىلەتىن دەرەكتەرىنە دە قانىقتىم. تۇركيادان كوشىپ كەلگەن ءشارىپ نايمان، قۇلانباي ءنازىر، ساۋات قاجى زۋقاۇلى سەكىلدى سەكسەن-توقسانداعى كونە كوزدەرگە جولىقتىم. ەلىسحان قايتىس بولعاندا قاسىندا بولعان بالدىزى كارمەننىڭ ايەلى كۇلپاران اپانىڭ ستامبۋلدا ەكەنىن الماتىداعى ۇلى مۇستافادان كەش ءبىلدىم. دەسە دە، ەشتەن كەش جاقسى دەپ، ول كىسىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، كەيبىر جۇمباقتاردىڭ جاۋابىن الدىم. احمەتقاليدىڭ نۇرقاتيا دەگەن ايەلىنەن تۋعان مارعۋما دەگەن قىزىنىڭ قىزى حانىشايىمدى الماتىدان تاپتىم. ولار فاميليالارىن ناعاشى اتالارىنىڭ ەسىمىمەن «احمەتقاليەۆا» دەپ اتايدى ەكەن.

2009-2010 جىلى قىتايعا تاعى دا ەكى مارتە ات باسىن بۇ­رىپ، گانسۋ ولكەسىنىڭ اقساي، دۇڭحۋاڭ وڭىرىنە باردىم. كەنجەبەك زارقۇمۇلى سياقتى ازاماتتار از دا بولسا ءوز دەرەكتەرىمەن، جەر جاعدايىمەن تانىستىردى. مانجارحان، ءشامشي جازبالارىن، قابىلقاق، اپەتاي كىتاپتارىن، التاي، باركول، اقساي شەجىرەلەرىن كوردىم. كۇيتۇندە مۋسا باباقۇمارۇلىمەن كەڭەستىم. دەرەكتەر تەڭدەپ قايتتىم.

وسىنىڭ ءبارىن جيناي كەلىپ، بۇل وقيعالار توڭىرەگىندەگى حالىقارالىق جاعداي مەن سول كەزدەگى قىتاي قوعامى جونىندەگى كىتاپتاردى قايتا پاراقتادىم.

ءسويتىپ، كوش تۋرالى العاشقى ماعلۇماتقا يە بولىپ، ءوزىم بىلەتىن اڭگىمەلەردى دەرەكتەرمەن، جازبالارمەن سالىستىرىپ، تاعى ءبىر مارتە سۇزگىدەن وتكىزدىم. كەيدە ءبىر شالدان ەستىگەن اڭگىمەمە قاناعاتتانباي ونى ەكىنشى شالدىڭ اڭگىمەسىمەن، ءبىر كىتاپتاعى دەرەكتى ەكىنشى كىتاپتاعى دەرەكتەرمەن سالىستىرىپ شىقتىم».

ءجادي شاكەنۇلىنىڭ بۇل سوزىنەن «قارالى كوشتىڭ» قالاي جازىلعانىن، ماتەريالدىڭ قايدان الىنعانىن انىق اڭعارامىز.

«ۇرى» دەپ شۋلاتىپ وتىرعان ايجامال قىز، جوعارىدا اتالعان ادەبيەتتەردەن تەك قانا ساعاتحان تاڭقايدىڭ «قاسىم باتىر»، «سارى جۇلدىز» كىتابىن وقىعانىن جازىپتى. جوعارىدا ايتتىق، ءبىر تاقىرىپتا، ءبىر ۋاقيعا توڭىرەگىندە بىرنەشە جازۋشى قاتار قالام تەربەۋى مۇمكىن. بىراق، وقىرمان سونىڭ ىشىندە ۇزدىگىنە تاڭداۋ جاسايدى. مىسالى، اباي جايىندا مۇحتار جازدى، رامازان توقتاروۆ جازدى، دۇكەنباي دوسجان جازدى. جۇرت مۇحتاردى عانا وقيدى.

ەرتەڭ ەستى وقىرمان ءوز ەلەگىندەگىنى عانا وقيدى. ونى سەن ەكەۋمىز ەلەپ بەرە الماسپىز.

وسىنشاما كوپ اۆتوردىڭ ءبارى بىردەي تاريحتا قالا المايدى. بىرەن-سارانى عانا. ايجامال قىز، قارىنداس شىعارسىڭ، زامانداس بولارسىڭ. وسى جوعارداعى اتى اتالعان اۆتورلاردىڭ ءبارىن وقىپ شىق. ەكى-اق اۆتوردىڭ شىعارماسىمەن سەن ەكەۋمىز ۇرى ۇستاي المايمىز. بارىندە دە، سول  كەيىپكەرلەر مەن ۋاقيعالاردا ءبىر-بىرىنە ۇقساستىق وتە كوپ. ونى وقىساڭ بىلەسىڭ. تەك ۇرىڭ كوبەيىپ كەتىپ، يە بولماي قالماساڭ بولعانى. 

ءجاديدىڭ جازعانىن جاي وقىرمان عانا ەمەس، ءمۇيىزى قاراعايداي قالامگەرلەر، ادەبيەتشى عالىمدار جوعارى باعالادى.

بىلاي قاراعاندا ءبارىنىڭ جازىپ وتىرعانى ءبىر عانا وقيعا.

شىنجاڭدىق قازاق قالامگەرى س.تاڭقايۇلى سونىڭ بىرەۋى عانا.

جانە ساعاتحاننىڭ وقيعالارى «قارالى كوشتىڭ» العاشقى تاراۋىندا عانا قايتالانادى. جانە دە ەشقانداي كوشىرمە (ۇرلىق) ەمەس. قازىردە بۇل وقيعانى تاعى بىرەۋ جازعىسى كەلسە، سول وقيعا، سول كەيىپكەرلەر قايتالانار ەدى.

ج.شاكەنۇلىنىڭ شىعارماسىن ونىمەن سالىستىرۋعا مۇلدە بولمايدى.

ءتىپتى ج.شاكەنۇلى كوپ دەرەكتى سۋرەتىمەن كورسەتىپ وتىرىپ، «سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي» جازعان. كوركەمدىك دەڭگەيى دە جوعارى.

رومان جايىندا جازۋشى جانات احمادي: «جازۋشى ءجادي شاكەننىڭ «قارالى كوش» اتالاتىن روما­نى قازاق كوركەم ادەبيەتىنە كە­لىپ قوسىلعان ۇلكەن ولجا دەۋگە بولادى. مۇنداعى وقيعا جايلى بۇرىن ازداپ قالام تارتىلىپ جۇرگەنمەن ءدال مۇنداي ەگجەي-تەگجەيلى كوركەم شەجىرە شەرتىلمەگەن-ءدى.  ايتسا ايتقانداي-اق، قازاق­تىڭ باسىنا تۇسكەن قارالى كوش وقيعاسى اۆتوردىڭ كوپ تەر توگىپ ەڭبەكتەنۋى ارقاسىندا تەرەڭ قامتىلعان. باركولدەن باستا­لىپ گانسۋ، چيڭحاي، تيبەت، ءۇن­دىستان، پاكستان جەرلەرىن كوكتەي وتكەن بۇل كوشتىڭ نە­بىر قاندى قىرعىنداردان امان قالعان تامتىعى تۇركياعا جە­تىپ جىعىلادى. ءبىر كەرەمەتى سولاردىڭ جۇرناعى بۇگىنگى ەۋرو­پا قازاقتارىن قالىپتاستى­رىپ وتىرعانىن اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا ابدەن بولادى. قازاق ۇل­تى ءۇشىن وسىنداي قوماقتى تاريح جاتقان بۇل عاجايىپ وقيعا جاي­لى  روماندى جازۋدىڭ ۇلەسى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ ماڭدايى­نا بۇيىرعان ەكەن. جانە كىم وقىسا دا ءىزى جوسىلعان تاريحي شىندىققا ءارى رومان ءتىلىنىڭ اشەكەيىنە ءمىن تاعا الماستاي»، - دەپ جازدى.

كورنەكتى ادەبيەتشى عالىم، پروفەسسور، ف.ع.د. تەمىرحان تەبەگەنوۆ «جۇلدىز» جۋرنالىندا (№ 11, 2012» - «ۇلت تاعدىرى جايلى سۇبەلى تۋىندى» دەگەن ماقالا جازدى.

وندا: «جازۋشى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ «قارالى كوش» رومانى دا جالپى تۇركىلىك ەتنوس ەرەكشەلىكتەرى اياسىندا جازىلۋىمەن ەرەكشەلەنەدى...

بەس تاراۋدان تۇراتىن رومانداعى بەينەلىك ورنەكتەرى جازۋشىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورى مەن سوزدىك قۇرامىنداعى ۇلگىلەردى قولدانۋداعى شىعارماشىلىق شەبەرلىگىن بايقاتادى. جازۋشىنىڭ ەپيكالىق بايانداۋلارىنداعى تىرشىلىك قوزعالىستارى، تۇرمىستىق-الەۋمەتتىك ورتا تىنىسى، تابيعاتتىڭ پەيزاجدىق سۋرەتتەرى قازاق ءتىلىنىڭ تەڭەۋ، ايقىنداۋ، قۇبىلتۋ، ايشىقتاۋ ورنەكتەرىن ۇيلەسىم ورىلىمدەرىمەن جازۋ سىمباتىن تانىتادى…

قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى كورنەكتى جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبىرى ءجادي شاكەنۇلىنىڭ «قارالى كوش» رومانىنداعى تاريحي شىندىق پەن كوركەمدىك شەشىم ماسەلەلەرىن سارالاي كەلگەندە، ەپيكالىق شىعارمانىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ۇلتتىق ءسوز ونەرى دامۋىنا قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس بولعانىن باعالايمىز», - دەيدى.

مارقۇم، ۇلكەن ادەبيەتشى عالىم توقتار بەيىسقۇلوۆ تا ء«ۇش قوڭىر گازەتىندە» «قارالى كوش» جايىندا اسا جوعارى باعا بەردى.

ودان قالسا، بەكبولات تىلەۋحان «ايتىس-كز» سايتىنا جازعان پىكىرىندە: «ۇرپاق قامى ءۇشىن التايدان گيمالاي اسىپ، تاكلاماكان ءشولىن باسىپ، تۇركيا ارقىلى قازاقياعا جەتىپ، كەڭەس ۇكىمەتى ورناتقان دىنسىزدىكتەن كەيىنگى قازاقستاندا يسلامنىڭ قايتا وركەندەۋىنە ايرىقشا ۇلەس قوسقان حاليفا التاي سىندى اتامىزدىڭ ارمانى قانداي اسىل ەدى؟! اللا تاعالا ىستەگەن ىسىنە بەرەكە بەرىپ قويدى. ايتپەگەندە، ولاردىڭ كورگەن قيىندىعىن جازۋشى، ءجادي شاكەنۇلىنىڭ «قارالى كوش» رومانىن وقىعان قازاقتىڭ ءبارى بىلەر دەپ ويلايمىن» دەپ تەبىرەندى.

بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا «abai.kz» سايتى «قازاق پەن كىتاپتىڭ اراسى نەگە الشاقتاپ بارادى؟» دەگەن ساۋال تاستاپ، تالقى فورۋم ۇيىمداستىرعانى جايىندا جازعان سارا كوشالىقىزى كەنجەباەۆا (ج.مولداعاليەۆ اتىنداعى وبلىستىق كىتاپحانا ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى) ينتەرنەت سايتىنداعى ماقالاسىندا:  «ادەبيەتتەر تىزىمىنە كوز سالساق ءماشھۇر جۇسىپتەن باستالىپ، ورتا عاسىرداعى جىراۋلار پوەزياسىمەن تولىعادى. وقىرمان تولەن ابدىكتىڭ، قابدەش جۇمادىلەۆتىڭ، ءابىش كەكىلباەۆتىڭ، پوەزيادان قادىر مىرزا ءالي مەن مۇقاعالي ماقاتاەۆتى، جاستاردان مارالتايدىڭ كىتاپتارىن ينتەرنەتكە ءىلىپتى. ەسىمى كوپ اتالعان جازۋشىلار شەرحان مۇرتازا مەن مۇحتار ماعاۋين. ودان سوڭ ءجادي شاكەنۇلى»، - دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپتى.

قىتاي ادەبيەتى مەن قىتايداعى قازاقتار ادەبيەتىنە قانىق فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى بەكقوجا جىلقىبەكۇلى: «جالپى «قارالى كوش» رومانى ۇرپاقتى قۇلدىق سانادان قۇتقارۋعا جەتەلەيتىن تاپتىرماس وقۋلىق. ونى وقىپ وتىرىپ بۇگىنگى تاريحىمىزدىڭ، ەرتەڭگە كەرەك رۋحتىڭ التىن بەتتەرىن ايالاي پاراقتاعانداي كۇي كەشەمىز. قازاق بولىپ ءومىر سۇرەمىن دەگەن ءار قانداي پەندە «قارالى كوشكە» قول جەتكىزسە، ءوزى جايىندا قايتا ويلانا باستايدى. اسىرەسە، كەڭەستىڭ كەزەڭنىڭ كەكسە ءداستۇرىن بۇزعان ەركىن ويلى قازاقتىڭ قول تاڭباسى بىردەن كوزگە ۇرادى»، - دەيدى.

جانات احماديدىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «قان جىلاپ وتكەن قايران قارىنداستارىمىزدى، نامىسى ءبىر قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ قىزىل قىرعىنىن وسى كىتاپ ارقىلى كۇنى بۇگىنگىدەي جوقتاۋ ايتىپ الدىمىزعا تارتقان اۆتورعا جۇرەگىمىزبەن قۋانا ءبىلۋىمىز كەرەك. ول عانا ەمەس، شىعارماسىنا دا ادال باعا بەرۋىمىز كەرەك. جاي عانا بىلۋگە، ەرمەككە وقيتىن شىعارما بۇل ەمەس. روماننىڭ جەلى-ارقاۋى، ونداعى قاسىرەت جالپىلاما ماقتاۋدى، ءجاي دۇرمەكتى كوتەرمەيدى. مۇن­دا مىڭداعان ارۋاق رۋحى­نىڭ شامشىل كيەسى بار. ول سال­عىرتتىقتى، سۇلەسوق نەمقۇ­رايدىلىقتى كوتەرمەيتىن كيە. تاريح ەشكiمنiڭ اقىسىن جەمەيدi ەكەن. قىزىل قانعا بوككەن ەلدiڭ ەسەسiن بۇگiن ءجادي شاكەنۇلى دەگەن جازۋشى جوقتاپ وتىر...»

ج.احمادي اعامىز ايتقانداي، بۇل شىعارما ەشكىمنىڭ ويىنشىعى ەمەس.

وعان ارزان اقىل، جەڭىل مىنەز، قارا كۇيە كەرەك ەمەس، تەك قانا قازاق قانى بار ادام بۇل شىعارمامەن ماقتانۋى كەرەك.

ايجامال قىز، مەن الەۋمەتتىك جەلىدەن كورىپ قالعان ماقالاڭا ءوز ويىمدى ايتتىم. ونى قالاي قابىلدايسىڭ – ءوز ەركىڭ. مەن ءۇشىن ساعاتحان دا،  ءجادي دە - سول تاريح تۋرالى قالام تەربەگەن قارىمدى قالامگەرلەر. سەن سەكىلدى بىرەۋدى جاقسى كورىپ ماقتاۋ ءۇشىن ەكىنشى ادامدى قارالاۋ عادەتىمدە جوق.

ايتپاقشى، وسى تاقىرىپ تۋرالى مەن دە ءبىراز ىزدەنىپ كورگەن ەم، ارتىق بولماس ساعان دا بەرەيىن، وسى ماتەريالداردى تاۋىپ، وقىپ كور.

كوش جايىنداعى ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1.ءا.قارا، تۇركياداعى قازاقتار تۋرالى جاسالعان زەرتتەۋلەر،ا.،1992.
2.گ.م. مەنديكۋلوۆا، يستوريچەسكيە سۋدبى كازاحسكوي دياسپورى 
(پرويسحوجدەنيە ي رازۆيتيە) ، ا.، 1997. 
3.كازاحسكايا دياسپورا.پروبلەمى ەتنيچەسكوگو ۆىجيۆانيا، ا.،اتامۇرا- 1997.
4. ح.التاي، ەستەلىكتەرىم، ستامبۇل.،1980.
5. ح.التاي، اتاجۇرتتان انادولىعا دەيىن،انكارا.،1981.
6. ح.التاي،قازاقتار تۋرالى شەجىرە، ستامبۇل.،1977. 
7. ل.گودفرەي، قازاق قىرعىنى،لوندون.،1977.
8.ح.ورالتاي، بوستاندىق جولىندا شىعىس تۇركىستان
قازاقتارى،ستامبۇل.،1961. 
9. ح.ورالتاي، ەلىم- ايلاپ وتكەن ءومىر، ا.، عىلىم، 1997. 
10.ح.عايرەتوللا،التايداعى قاندى كۇندەر، ستامبۇل.،1977.
11.ي.سۆانبەرگ، تۇركياداعى قازاق بوسقىندارى،ۋپپسالا.، 1989.
12. ق.نايمانباەۆ، قازاق دياسپوراسى جانە قاۋىمداستىق//ەگەمەن 
قازاقستان- 2004.
13. التىن بەسىك، (ەل ارالىق قوعامدىق – ساياسي، ادەبي-كوركەم جۋرنال) №5, 
ا.، 2005.
14. ك. تاسبولاتوۆا. http:// www .turkystan.kz
15.ءا.قارا،كونە داۋىردەن بۇگىنگە دەيىنگى قازاقتار جانە 
قازاقستان،الماتى.،2006.
16. وتان ورتاق، وي ورتاق//ەگەمەن قازاقستان-2007.
17.تۇركيا قازاقتارىنىڭ تىلەگى ءبىر.،www.khabar.kz
18.ە.بەكقۇلوۆ،تۇركيادا تۇراقتاعان قازاقتار،//شىمكەنت كەلبەتى-2006.
19.س.بالعاباي،ەلگە اسىققان قانداس كوپ//ەگەمەن قازاقستان- 1993.
20.ن.مۋستافاەۆ، كازاحي زارۋبەجيا،//مەگاپوليس-2006.
21.ە.كاپقىزى ،تۇقىمىمىز تۇزداي قۇرىماسا ەكەن دەيدى قانداستارىمىز،// 
قازاق ەلى-1999.
22.ءۇش قازاقتىڭ بىرەۋى جات جۇرتتا ءجۇر،//ەگەمەن قازاقستان- 2000.
23.تىلەك داۋلەتوۆ، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ 
شەجىرەسى،(20.11.1992ج.-29.07.2002ج.)ا.،2002.
24.ب.ساپارالى، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى، ا.، اتامۇرا-
قازاقستان،1993.
25.م.قويگەلدى، سىنى مەن سىرى ۇيلەسىمدى تۇركيا،// ەگەمەن قازاقستان،2006. 4- قاراشا.
26.يا.ءدىناش، ەۆروپاداعى قازاقتاردىڭ جۇتىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن، قازاقستان كومەك بەرۋى كەرەك، // «قازاقستان- زامان» 24 تامىز، 2007. 
27.ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا جانە قازاق دياسپوراسى، ا.، جەتى جارعى،2007.
28.قازاق دياسپوراسى: بۇگىنى مەن ەرتەڭى، استانا ەلوردا.، 2005.
29.م.ءتاتىموۆ، قازاق الەمى، اتامۇرا 1993.
30.دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءىى قۇرىلتايى، ا.، 2003.
31.تۇركيادان كەلگەن مەيمان، يسلامبەك ق.، جاڭا ءومىر، №85,1990.

32. قۇلانباي قاجى نازىر«قيلى جىلدار شەجىرەسى»

33. التىن بەسىك، (ەل ارالىق قوعامدىق – ساياسي، ادەبي-كوركەم جۋرنال) №5, ا.، 2005.
34. ك. تاسبولاتوۆا. http:// www .turkystan.kz
35. قىتاي قازاقتارىندا شىققان «شىنجاڭ قازاقتارىنىڭ شىعىسقا اۋى»، «قاسىم باتىر»، «كيەلى كوش»، «باركول تاريحي ماتەريالدارى»، «اقساي قازاقتارى»، «سارقىراما»، «بوكە باتىر»، «زۋقا باتىر»، «التاي تاريحي ماتەريالدارى»، ء«ورت پەن سەلدىڭ ورتاسىندا»، «شىنجاڭ تاريحي ماتەريالدارى»، ت.ب.

36. ءجادي شاكەنۇلى، قارالى كوش // “تۇران” باسپاسى، 2010 جىل.

 37. تۇركيا قازاقتارىنىڭ تىلەگى ءبىر.،WWW.Khabar.kz 
 38. ح.التاي، «التايدان اۋعان ەل»، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى.

 39. دالەلحان جانالتاي، «قيلى زامان قيىن كۇندەر»،  دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى.

40.م.كيرشنەر، «ستامبۇلداعى قازاق بوسقىندارىنان جازىپ الىنعان اڭگىمەلەر». 
 41. قىتاي قازاقتارىنىڭ رۋلىق شەجىرەلەرى

رەتبەك ماعازۇلى،

اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەدوگوگيكالىق ۋنيسەرسيتەتى، ادەبيەت تانۋ ماگيسترانتى

Abai.kz