106-Qazaq últtyq atty әsker diviziyasy turaly sóz. Búl diviziyanyng búrynghy Aqmola qalasynda qúrylghany jóninde eshkim eshtene aitqan emes.

Qazaq halqy qol bastaghan kósemge de, sóz bastaghan sheshenge de kende bolmaghan. Oghan kәri tarih kuә. Ótken ghasyrdyng ortasynda jer betin alapat soghys órti sharpyghanda alghashqylardyng biri bolyp qolyna qaru alghan da qazaq batyrlary boldy. Elding shetin jau baspasyn dep, baq-bereke qashpasyn dep atqa qonghan esil erlerding atyn atap, týsin týsteseng tandy tangha úrugha bolady. Alayda, erlikting qos qanatynday bolghan Áliya men Mәnshýkti, úshqysh qyz Hiuaz Dospanovany, júldyzsyz jampoz Bauyrjan Momyshúlyn, batyr Mәlik Ghabdullin men Tólegen Toqtarovty, partizan Qasym Qaysenovti, әuede jaudyng qútyn qashyrghan Talghat Biygeldinov pen Nýrken Ábdirovti, «temir general» Sabyr Raqymovty, Reyhstagtyng tóbesinde jenis tuyn jelbiretken Raqymjan Qoshqarbaevty aita ketsek artyqtyq etpes. Qarap otyrsanyz, әskery qúrylymnyng barlyq salasynan – atqyshtar men artilleriyashylar arasynan da, jayau әsker men aviasiyadan da, partizan otryadtary men iydeologiya qyzmetkerleri ishinen de qazaqtyng tau túlghalaryn kezdestiresiz. Tek bir әskery salada ghana qandastarymyzdyng esimi eskerusiz kelgen edi. Ol – kavaleriya, yaghni, atty әsker jasaqtary bolatyn. «Týbimiz – týrki, týligimiz – jylqy» dep úrandatqan alash arystarynyng úrpaqtary shyn mәninde búl bólimderde bolmaghany ma? Bolsa, nege kýni býginge deyin bizge búl jay beymәlim bolyp keldi?.. Endeshe, bizding maqalamyzdyng negizgi arnasyn osy taqyrypqa búrsaq.

1941 jyldyng jeltoqsany men 1942 jyldyng nauryz ailary aralyghynda Aqmola (qazirgi Astana) qalasynda 106-Qazaq últtyq atty әsker diviziyasy qúrylady. 1941 jyldyng 24 qarashasynda ótken Aqmola qalalyq partiya komiytetining burosynda últtyq әskery qúramgha eng myqty degen azamattardy qyzmeti men lauazymyna qaramastan qabyldau qajettigi aitylyp, diviziyanyng komandirligine mayor Boris Pankov, komissarlyghyna Temirghaly Mәmbetov, sayasy jetekshiligine Núrqan Seyitov, shtab bastyghyna mayor P.M.Osadchenko taghayyndalady. Sayasy bólimning bastyghy Saghadat Qúlmaghanbetov degen azamat bolghan. Atalghan diviziyagha qabyldanghangha deyin Saghadat Qúlmaghanbetov Aqmola oblystyq partiya komiytetinde ekinshi hatshy bolyp qyzmet atqarghanyn aita ketken jón.

Áskery jasaq qúramynda ýsh polk, artiyleriyalyq divizion, mal dәrigerlik qyzmeti, dәrigerler jәne kýzet vzvody bolghan. Jalpy adam sany 4091 ekeni diviziyany qabyldau aktisinde kórsetiledi. Búl qabyldau aktisi kezdeysoq tabylyp, tarihshylar ýshin sensasiyagha balandy. Óitkeni, búl әskery qúram jayyndaghy derekter Resey Federasiyasy múraghattarynda mýlde kezdespeydi deuge bolady. Onyng sebebi keyinirek bayandalady. Osy 4091 jauyngerge nebary 102 vintovka, 43 dana 50 milliymetrlik, 18 dana 82 milliymetrlik minomet berilgen. Avtomat pen tapansha mýlde bolmaghan. Kólikpen de tolyq qamtamasyz etilmegen, jylqy sany 3180 bas qana. Aqyr ayaghy olargha qylysh ta jetpegen.

Maydan shebine attanugha qamdanyp jatqanda, 1942 jyldyng 16 nauryzynda jogharydan 106-atty әsker dviziyasyn taratyp, basqa әskery qúramdargha bólu turaly búiryq shyghady. «Maydan dalasynda 106-últtyq әskery qúram bolmady» degen qate aqparattyng tarauyna osy búiryq sebep bolghan siyaqty.

Búiryq shyqqan sәtten tórt tәulik ótkende basshylyq jәne bir búiryq shygharady. Onda Aqmola diviziyasy jedel týrde maydangha jiberilsin dep kórsetilgen. Sonymen 106-dviziya 1942 jyldyng 23 nauryzynan bastap eshelondargha bólinip, maydan shebine attanady. Eng songhy eshelon úrys dalasyna sol jyldyng 12 mamyrynda kelip jetedi jәne general A.Noskov basqarghan 6-atty әsker korpusyna qosylady. Osylay qazaq jauyngerleri Harikov manynda soghysqa kirisedi.

Tayauda esh jerde jariyalanbaghan bir qújat tabyldy. Múnda 1942 jyldyng 9 mamyrynda 6-atty әsker korpusynda ótken jinalys jayynda sóz bolady. Onda: «...býgin korpus 4175 adamnan túratyn tolyq atty әsker diviziyasymen tolyqtyryldy. Onyng ishinde basqarushy qúramda 356 adam bar, 528 adam kishi komandiyr, 3291 adam – qatardaghy jauynger. Diviziyanyng basqarushy qúramy - 200 adamdyq komandalyq qúramnan, 59 sayasy kenes mýshelerinen túrady. Ákimshilik-sharuashylyq qúramda 31, medpersonalda 27, maldәrigerlik qúramda 21, tehnikalyq qúramda 7 adam bar.

Diviziyanyng 90 payyzy qazaq... Jol boyyndaghy jәne әngimelesudegi bayqaulargha qaraghanda jeke qúramnyng sayasiy-moralidyq jaghdayy jaqsy. Tolyqtyrugha kelgender ýiretilip, qysqy kiyim berilgen...»

Qúramnyng materialdyq-tehnikalyq qamtamasyzdyghynyng kórinisi mynaday: jer qara, kýn jyly mamyr aiynda sholaq ton, pimamen jýrgen. Tek bir polkke ghana kәdimgi soldat shiyneli men kerzi etik berilgen. Osynday soraqy jaghdaydaghy әskerdi basynan baqayshaghyna deyin zamanauy qarumen qarulanghan nemis basqynshylaryna qarsy qoy naghyz qylmys emes pe?! Jalang qolmen jaugha qarsy soghysu da kózsiz erlik qoy!

6-kavaleriyalyq korpus tank brigadalarymen birlesip, Harikov qalasyn azat etu operasiyasyna qatysady. Kýsh teng bolmasa da qazaq diviziyasy soghysa otyryp 50 shaqyrym ilgeri jyljidy. Alayda, Krasnograd qalasy ýshin bolghan shayqasta әskery qúramnyng azyq-týlik qory tausylady, oqdәri bitip, kýsh sarqylady. Jauyngerler birneshe tәulik boyy úiqy kórmegendikten, tamaq jetispegendikten qatty sharshaydy. 1942 jyly 26 mamyrda diviziya aqyrghy aiqasqa shyghyp, kýirey jeniledi. Jauyngerlerge ne әueden, ne qúrlyqtan kómek bolmaghan. Tank brigadasynyn, tipti, janar-jaghar mayy da tausylyp qalady. Sóitip, tankister tankterin jau qolyna týspes ýshin ózderi jaryp jiberuge mәjbýr boldy.

Qyzyl Armiya búdan song az uaqyt qarsylyq kórsetkenimen qorshaudan týpkilikti shyghu mýmkin bolmady. 600 myng adamy bar Ontýstik-Batys maydanynda 23 500 jauynger ghana aman qaldy. Qalghandary qaza tauyp, biraz bóligi tútqyngha týsken. Osylay «Harikov qazanyna» qaqpaq qoyyldy.

Osy oqighalardy óz kózimen kórgen kuәgerler: «Qala many qasaphanagha úqsap ketti. Adam mәiiti men ólgen jylqydan ayaq alyp jýrgisiz. Jaghymsyz kýlimsi iyisten tynys alu múngha ainaldy. Nemister úshaqpen ainalagha hlor qosyndylaryn seuip, iyisting betin qaytardy» dep eske alady. Conymen qatar jauyngerlerding arasynda qazaqtardyng óte kóp bolghanyn aitady.

«Harikov qazany» men 106-atty әsker diviziyasynyng osylay joghalyp ketuine kinәliler marshal Semen Timoshenko, general Ivan Bagramyan (keyin ol da marshal atandy) jәne Áskery kenes mýshesi Nikita Hrushev pen olar bastaghan maydan komandashylyghynyng shekten tys jauapsyz әreketteri bolatyn. Harikov týbindegi jenilis turaly Stalinge habarlaghanda, ol múny joyqyn apat dep baghalaghan: «Nebәri ýsh aptanyng ishinde oisyz әreket saldarynan Ontýstik-Batys maydandaghy әne-mine degenshe jeniske jetip túrghan Harikov operasiyasynda jenilip qalghany bylay túrsyn, jau qolyna 18-20 diviziyany tastap ketti». Nemis generaly Kleystting «Boy za Harikov» kitabynda: «Úrys dalasynda marshal Timoshenko óz әskerining byt-shyty shygha jenilip jatqanyn kórip: «Mynau súmdyq qoy!» - dep, qashyp ketti» deydi.

N.S.Hrushev keyin Ukraina KSR KP OK, KOKP OK Birinshi hatshysy qyzmetinde bolghany mәlim. Osy tústa biylikti óz mýddesine paydalanghan hatshy joldas Harikov týbindegi kóptegen bauyrlastar ziratyn jermen-jeksen etip, bolghan qandy qyrghyndardy tarih betterinen mýlde syzyp tastaugha tyrysty jәne solay etti de. Endi búl jenilister jónindegi qújattar qayda dep súraudyng ózi de tym artyq.

106-diviziyanyng tútqyngha týsken soldattaryn nemister konslagerlerge qamap, qara júmysqa salady. Tútqynnan qashyp shyghyp, qyzyl әsker qataryna qayta qosylghandar da bolghan. Biraq olardy satqyn dep aiyptap atyp tastaghan nemese aiyptylar batalionyna jibergen. Ajaldan aman qalghandaryna azap búiyryp, it jekkenge aidalghan.

«1942 jyly mamyrda úrysqa kirdik. Qolymyzda qylyshtan ózge qaru joq. Sóitip jýrip shabuylgha shyqtyq. Sodan ýsh-aq adam tiri qaldyq. Dәl sol kýni soghys qansha adamnyn ómirin jalmaghynyn óz kózimmen kórdim ghoy. Búl – tek bir kýndegisi ghana. 1942 jyly shildede kezekti shabuylgha shyqqan biz qorshaugha týsip qaldyq. Qyrkýiekte Shepetovkanyng tónireginde 18 myng adam nemisterding tútqynyna týstik. «Tútqyndardy Germaniyagha әketedi eken» degen sybys shyqqan kezde 55 adam qashugha bel bayladyq. 1943 jyly 20 aqpanda jeti adam tútqynnan qashyp shyghyp, Qyzyl Armiyagha qosyldyq. Sonyn biri aqmolalyq dosym Fayyz Ysqaqov bolatyn. Biraq, 1943 jyly 4 nauryzda bizdi komendaturagha jiberdi... Óz elimizdin týrmesinde azaptap, qinaudyn neshe týrin kórsetti, satqyn dedi. Meni on jylgha sottap, Vorkutadaghy NKVD-nyng lagerine jiberdi. Nauqastanuyma baylanysty keyin Qarlagqa auystyrdy. Aqyry 1953 jyly aqpanda ýige oraldym». 

Búl – 106-diviziyanyng qúramynda bolghan Sydyq Týmenbaevting esteligi. Sydyq aqsaqal atalghan әskery qúramnan tiri qalghan az ghana jauyngerlerding biri. Diviziya polkynda kishi sayasy jetekshi qyzmetin atqarghan, әskerge Semey qalasynda shaqyrylghan. Sydyq qariyanyng qarulasy, ardager Mústafa Yunusovtyng nemeresi Mәdina Berekova atasynyng myna sózderin әrdayym eske alyp otyrady: «Qolda qaru joq. On adamgha bir vintovka. Qalghan toghyzy әlgi vintovka ústaghan soldat qashan jau oghyna úshqansha sonynan jýgirip jýredi. Key soldattar bes tәulikke deyin úiqy kórmeytin. Alys jolgha sappen jýrgende ortadaghy soldattar jýrip bara jatyp úiyqtaytyn, biraz uaqyttan song shette kele jatqandarmen auysyp, olar da úiyqtap alatyn.

Sóitip jýrgende tútqyngha týsip qaldyq. 1944 jyly tútqynnan qashyp shyqtyq. Qyzyl Armiyagha qosyldyq. Biraq kóp sarbazdy óz әskerimiz atyp tastady ghoy. Maghan «otanyn satqan» degen aiyp taghylyp, lagerige aidaldym».

Týrmeden bosaghannan keyin de Mústafa qarttyng eshkim mandayynan sipay qoymaghan. Memleketten eshqanday jenildik, «ardager» degen tildey qaghaz da ala almapty. Tek, baqilyq bolghan song ghana aqtalghan.

1942 jyly jau qolyna ótip ketken Krasnograd qalasy 1943 jyly fashisterden azat etildi. Búl joly taghy bir qazaq diviziyasy eren erlik kórsetti. Tek, kavaleriyalyq emes, sol Aqmolada qúrylghan 310-atqyshtar diviziyasy edi. Keyin búl әskery qúram «Krasnograd diviziyasy» degen qúrmetti ataqqa ie boldy.

Mine, aqmolalyq 106-atty әsker diviziyasynyng da, onyng qúramynda bolghan oghlandardyng da taghdyry osylay bolghan. Tarih sahnasynan mәngige syryp tastamaq bolsa da, olardyng sonynda qalghan úrpaqtary atalarynyng erligin esh úmytpaq emes. Ásirese, Harikov qalasynyng túrghyny, qandasymyz Makka Qarajanova hanym jetekshilik etetin «Qazaq jerlester» qoghamy 106-diviziyanyng tarihyn bastan-ayaq zertteudi qolgha aldy. Zertteu júmystary nәtiyjesinde 200-den asa habarsyz ketken jauyngerlerding esimi belgili bolghan. Sonymen birge, atalghan qogham mýsheleri Harikov oblysy, Krasnograd qalasynda danqty diviziyagha eskertkish ornatu mәselesin kótergen. Adamnyng qúny kók tiyn bolghan Kenes zamany kelmeske ketse de, sol jyldar zobalanynyng aq-qarasy ajyratylyp, kórgen qiyanattyng tarihi, sayasy baghasy әli tolyqqandy berilmey kele jatyr. Barlyq qúpiya atauly әiteuir bir zamandarda jariya bolary әmbege ayan. Sol kýnderge tórt kózimiz týgel jeteyik.  

Núrbolat ÁLMENOV,

Kókshetau qalasy.

Abai.kz