106-قازاق ۇلتتىق اتتى اسكەر ديۆيزياسى تۋرالى ءسوز. بۇل ديۆيزيانىڭ بۇرىنعى اقمولا قالاسىندا قۇرىلعانى جونىندە ەشكىم ەشتەڭە ايتقان ەمەس.

قازاق حالقى قول باستاعان كوسەمگە دە، ءسوز باستاعان شەشەنگە دە كەندە بولماعان. وعان كارى تاريح كۋا. وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا جەر بەتىن الاپات سوعىس ءورتى شارپىعاندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قولىنا قارۋ العان دا قازاق باتىرلارى بولدى. ەلدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ، باق-بەرەكە قاشپاسىن دەپ اتقا قونعان ەسىل ەرلەردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەسەڭ تاڭدى تاڭعا ۇرۋعا بولادى. الايدا، ەرلىكتىڭ قوس قاناتىنداي بولعان ءاليا مەن مانشۇكتى، ۇشقىش قىز حيۋاز دوسپانوۆانى، جۇلدىزسىز جامپوز باۋىرجان مومىشۇلىن، باتىر مالىك عابدۋللين مەن تولەگەن توقتاروۆتى، پارتيزان قاسىم قايسەنوۆتى، اۋەدە جاۋدىڭ قۇتىن قاشىرعان تالعات بيگەلدينوۆ پەن نۇركەن ءابدىروۆتى، «تەمىر گەنەرال» سابىر راقىموۆتى، رەيحستاگتىڭ توبەسىندە جەڭىس تۋىن جەلبىرەتكەن راقىمجان قوشقارباەۆتى ايتا كەتسەك ارتىقتىق ەتپەس. قاراپ وتىرساڭىز، اسكەري قۇرىلىمنىڭ بارلىق سالاسىنان – اتقىشتار مەن ارتيللەرياشىلار اراسىنان دا، جاياۋ اسكەر مەن اۆياتسيادان دا، پارتيزان وتريادتارى مەن يدەولوگيا قىزمەتكەرلەرى ىشىنەن دە قازاقتىڭ تاۋ تۇلعالارىن كەزدەستىرەسىز. تەك ءبىر اسكەري سالادا عانا قانداستارىمىزدىڭ ەسىمى ەسكەرۋسىز كەلگەن ەدى. ول – كاۆالەريا، ياعني، اتتى اسكەر جاساقتارى بولاتىن. ء«تۇبىمىز – تۇركى، تۇلىگىمىز – جىلقى» دەپ ۇرانداتقان الاش ارىستارىنىڭ ۇرپاقتارى شىن مانىندە بۇل بولىمدەردە بولماعانى ما؟ بولسا، نەگە كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىزگە بۇل جاي بەيمالىم بولىپ كەلدى؟.. ەندەشە، ءبىزدىڭ ماقالامىزدىڭ نەگىزگى ارناسىن وسى تاقىرىپقا بۇرساق.

1941 جىلدىڭ جەلتوقسانى مەن 1942 جىلدىڭ ناۋرىز ايلارى ارالىعىندا اقمولا (قازىرگى استانا) قالاسىندا 106-قازاق ۇلتتىق اتتى اسكەر ديۆيزياسى قۇرىلادى. 1941 جىلدىڭ 24 قاراشاسىندا وتكەن اقمولا قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا ۇلتتىق اسكەري قۇرامعا ەڭ مىقتى دەگەن ازاماتتاردى قىزمەتى مەن لاۋازىمىنا قاراماستان قابىلداۋ قاجەتتىگى ايتىلىپ، ديۆيزيانىڭ كومانديرلىگىنە مايور بوريس پانكوۆ، كوميسسارلىعىنا تەمىرعالي مامبەتوۆ، ساياسي جەتەكشىلىگىنە نۇرقان سەيىتوۆ، شتاب باستىعىنا مايور پ.م.وسادچەنكو تاعايىندالادى. ساياسي ءبولىمنىڭ باستىعى ساعادات قۇلماعانبەتوۆ دەگەن ازامات بولعان. اتالعان ديۆيزياعا قابىلدانعانعا دەيىن ساعادات قۇلماعانبەتوۆ اقمولا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە ەكىنشى حاتشى بولىپ قىزمەت اتقارعانىن ايتا كەتكەن ءجون.

اسكەري جاساق قۇرامىندا ءۇش پولك، ارتيلەريالىق ديۆيزيون، مال دارىگەرلىك قىزمەتى، دارىگەرلەر جانە كۇزەت ۆزۆودى بولعان. جالپى ادام سانى 4091 ەكەنى ديۆيزيانى قابىلداۋ اكتىسىندە كورسەتىلەدى. بۇل قابىلداۋ اكتىسى كەزدەيسوق تابىلىپ، تاريحشىلار ءۇشىن سەنساتسياعا بالاندى. ويتكەنى، بۇل اسكەري قۇرام جايىنداعى دەرەكتەر رەسەي فەدەراتسياسى مۇراعاتتارىندا مۇلدە كەزدەسپەيدى دەۋگە بولادى. ونىڭ سەبەبى كەيىنىرەك باياندالادى. وسى 4091 جاۋىنگەرگە نەبارى 102 ۆينتوۆكا، 43 دانا 50 ميلليمەترلىك، 18 دانا 82 ميلليمەترلىك مينومەت بەرىلگەن. اۆتومات پەن تاپانشا مۇلدە بولماعان. كولىكپەن دە تولىق قامتاماسىز ەتىلمەگەن، جىلقى سانى 3180 باس قانا. اقىر اياعى ولارعا قىلىش تا جەتپەگەن.

مايدان شەبىنە اتتانۋعا قامدانىپ جاتقاندا، 1942 جىلدىڭ 16 ناۋرىزىندا جوعارىدان 106-اتتى اسكەر دۆيزياسىن تاراتىپ، باسقا اسكەري قۇرامدارعا ءبولۋ تۋرالى بۇيرىق شىعادى. «مايدان دالاسىندا 106-ۇلتتىق اسكەري قۇرام بولمادى» دەگەن قاتە اقپاراتتىڭ تاراۋىنا وسى بۇيرىق سەبەپ بولعان سياقتى.

بۇيرىق شىققان ساتتەن ءتورت تاۋلىك وتكەندە باسشىلىق جانە ءبىر بۇيرىق شىعارادى. وندا اقمولا ديۆيزياسى جەدەل تۇردە مايدانعا جىبەرىلسىن دەپ كورسەتىلگەن. سونىمەن 106-دۆيزيا 1942 جىلدىڭ 23 ناۋرىزىنان باستاپ ەشەلوندارعا ءبولىنىپ، مايدان شەبىنە اتتانادى. ەڭ سوڭعى ەشەلون ۇرىس دالاسىنا سول جىلدىڭ 12 مامىرىندا كەلىپ جەتەدى جانە گەنەرال ا.نوسكوۆ باسقارعان 6-اتتى اسكەر كورپۋسىنا قوسىلادى. وسىلاي قازاق جاۋىنگەرلەرى حاركوۆ ماڭىندا سوعىسقا كىرىسەدى.

تاياۋدا ەش جەردە جاريالانباعان ءبىر قۇجات تابىلدى. مۇندا 1942 جىلدىڭ 9 مامىرىندا 6-اتتى اسكەر كورپۋسىندا وتكەن جينالىس جايىندا ءسوز بولادى. وندا: «...بۇگىن كورپۋس 4175 ادامنان تۇراتىن تولىق اتتى اسكەر ديۆيزياسىمەن تولىقتىرىلدى. ونىڭ ىشىندە باسقارۋشى قۇرامدا 356 ادام بار، 528 ادام كىشى كوماندير، 3291 ادام – قاتارداعى جاۋىنگەر. ديۆيزيانىڭ باسقارۋشى قۇرامى - 200 ادامدىق كوماندالىق قۇرامنان، 59 ساياسي كەڭەس مۇشەلەرىنەن تۇرادى. اكىمشىلىك-شارۋاشىلىق قۇرامدا 31, مەدپەرسونالدا 27, مالدارىگەرلىك قۇرامدا 21, تەحنيكالىق قۇرامدا 7 ادام بار.

ديۆيزيانىڭ 90 پايىزى قازاق... جول بويىنداعى جانە اڭگىمەلەسۋدەگى بايقاۋلارعا قاراعاندا جەكە قۇرامنىڭ ساياسي-مورالدىق جاعدايى جاقسى. تولىقتىرۋعا كەلگەندەر ۇيرەتىلىپ، قىسقى كيىم بەرىلگەن...»

قۇرامنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق قامتاماسىزدىعىنىڭ كورىنىسى مىناداي: جەر قارا، كۇن جىلى مامىر ايىندا شولاق تون، پيمامەن جۇرگەن. تەك ءبىر پولككە عانا كادىمگى سولدات شينەلى مەن كەرزى ەتىك بەرىلگەن. وسىنداي سوراقى جاعدايداعى اسكەردى باسىنان باقايشاعىنا دەيىن زاماناۋي قارۋمەن قارۋلانعان نەمىس باسقىنشىلارىنا قارسى قويۋ ناعىز قىلمىس ەمەس پە؟! جالاڭ قولمەن جاۋعا قارسى سوعىسۋ دا كوزسىز ەرلىك قوي!

6-كاۆالەريالىق كورپۋس تانك بريگادالارىمەن بىرلەسىپ، حاركوۆ قالاسىن ازات ەتۋ وپەراتسياسىنا قاتىسادى. كۇش تەڭ بولماسا دا قازاق ديۆيزياسى سوعىسا وتىرىپ 50 شاقىرىم ىلگەرى جىلجيدى. الايدا، كراسنوگراد قالاسى ءۇشىن بولعان شايقاستا اسكەري قۇرامنىڭ ازىق-تۇلىك قورى تاۋسىلادى، وقدارى ءبىتىپ، كۇش سارقىلادى. جاۋىنگەرلەر بىرنەشە تاۋلىك بويى ۇيقى كورمەگەندىكتەن، تاماق جەتىسپەگەندىكتەن قاتتى شارشايدى. 1942 جىلى 26 مامىردا ديۆيزيا اقىرعى ايقاسقا شىعىپ، كۇيرەي جەڭىلەدى. جاۋىنگەرلەرگە نە اۋەدەن، نە قۇرلىقتان كومەك بولماعان. تانك بريگاداسىنىڭ، ءتىپتى، جانار-جاعار مايى دا تاۋسىلىپ قالادى. ءسويتىپ، تانكيستەر تانكتەرىن جاۋ قولىنا تۇسپەس ءۇشىن وزدەرى جارىپ جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى.

قىزىل ارميا بۇدان سوڭ از ۋاقىت قارسىلىق كورسەتكەنىمەن قورشاۋدان تۇپكىلىكتى شىعۋ مۇمكىن بولمادى. 600 مىڭ ادامى بار وڭتۇستىك-باتىس مايدانىندا 23 500 جاۋىنگەر عانا امان قالدى. قالعاندارى قازا تاۋىپ، ءبىراز بولىگى تۇتقىنعا تۇسكەن. وسىلاي «حاركوۆ قازانىنا» قاقپاق قويىلدى.

وسى وقيعالاردى ءوز كوزىمەن كورگەن كۋاگەرلەر: «قالا ماڭى قاساپحاناعا ۇقساپ كەتتى. ادام ءمايىتى مەن ولگەن جىلقىدان اياق الىپ جۇرگىسىز. جاعىمسىز كۇلىمسى يىستەن تىنىس الۋ مۇڭعا اينالدى. نەمىستەر ۇشاقپەن اينالاعا حلور قوسىندىلارىن سەۋىپ، ءيىستىڭ بەتىن قايتاردى» دەپ ەسكە الادى. Cونىمەن قاتار جاۋىنگەرلەردىڭ اراسىندا قازاقتاردىڭ وتە كوپ بولعانىن ايتادى.

«حاركوۆ قازانى» مەن 106-اتتى اسكەر ديۆيزياسىنىڭ وسىلاي جوعالىپ كەتۋىنە كىنالىلەر مارشال سەمەن تيموشەنكو، گەنەرال يۆان باگراميان (كەيىن ول دا مارشال اتاندى) جانە اسكەري كەڭەس مۇشەسى نيكيتا حرۋششەۆ پەن ولار باستاعان مايدان كومانداشىلىعىنىڭ شەكتەن تىس جاۋاپسىز ارەكەتتەرى بولاتىن. حاركوۆ تۇبىندەگى جەڭىلىس تۋرالى ستالينگە حابارلاعاندا، ول مۇنى جويقىن اپات دەپ باعالاعان: «نەبارى ءۇش اپتانىڭ ىشىندە ويسىز ارەكەت سالدارىنان وڭتۇستىك-باتىس مايدانداعى انە-مىنە دەگەنشە جەڭىسكە جەتىپ تۇرعان حاركوۆ وپەراتسياسىندا جەڭىلىپ قالعانى بىلاي تۇرسىن، جاۋ قولىنا 18-20 ديۆيزيانى تاستاپ كەتتى». نەمىس گەنەرالى كلەيستتىڭ «بوي زا حاركوۆ» كىتابىندا: «ۇرىس دالاسىندا مارشال تيموشەنكو ءوز اسكەرىنىڭ بىت-شىتى شىعا جەڭىلىپ جاتقانىن كورىپ: «مىناۋ سۇمدىق قوي!» - دەپ، قاشىپ كەتتى» دەيدى.

ن.س.حرۋششەۆ كەيىن ۋكراينا كسر كپ وك، كوكپ وك ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىندە بولعانى ءمالىم. وسى تۇستا بيلىكتى ءوز مۇددەسىنە پايدالانعان حاتشى جولداس حاركوۆ تۇبىندەگى كوپتەگەن باۋىرلاستار زيراتىن جەرمەن-جەكسەن ەتىپ، بولعان قاندى قىرعىنداردى تاريح بەتتەرىنەن مۇلدە سىزىپ تاستاۋعا تىرىستى جانە سولاي ەتتى دە. ەندى بۇل جەڭىلىستەر جونىندەگى قۇجاتتار قايدا دەپ سۇراۋدىڭ ءوزى دە تىم ارتىق.

106-ديۆيزيانىڭ تۇتقىنعا تۇسكەن سولداتتارىن نەمىستەر كونتسلاگەرلەرگە قاماپ، قارا جۇمىسقا سالادى. تۇتقىننان قاشىپ شىعىپ، قىزىل اسكەر قاتارىنا قايتا قوسىلعاندار دا بولعان. بىراق ولاردى ساتقىن دەپ ايىپتاپ اتىپ تاستاعان نەمەسە ايىپتىلار باتالونىنا جىبەرگەن. اجالدان امان قالعاندارىنا ازاپ بۇيىرىپ، يت جەككەنگە ايدالعان.

«1942 جىلى مامىردا ۇرىسقا كىردىك. قولىمىزدا قىلىشتان وزگە قارۋ جوق. ءسويتىپ ءجۇرىپ شابۋىلعا شىقتىق. سودان ءۇش-اق ادام ءتىرى قالدىق. ءدال سول كۇنى سوعىس قانشا ادامنىڭ ءومىرىن جالماعىنىن ءوز كوزىممەن كوردىم عوي. بۇل – تەك ءبىر كۇندەگىسى عانا. 1942 جىلى شىلدەدە كەزەكتى شابۋىلعا شىققان ءبىز قورشاۋعا ءتۇسىپ قالدىق. قىركۇيەكتە شەپەتوۆكانىڭ توڭىرەگىندە 18 مىڭ ادام نەمىستەردىڭ تۇتقىنىنا تۇستىك. «تۇتقىنداردى گەرمانياعا اكەتەدى ەكەن» دەگەن سىبىس شىققان كەزدە 55 ادام قاشۋعا بەل بايلادىق. 1943 جىلى 20 اقپاندا جەتى ادام تۇتقىننان قاشىپ شىعىپ، قىزىل ارمياعا قوسىلدىق. سونىڭ ءبىرى اقمولالىق دوسىم فايىز ىسقاقوۆ بولاتىن. بىراق, 1943 جىلى 4 ناۋرىزدا ءبىزدى كومەنداتۋراعا جىبەردى... ءوز ەلىمىزدىڭ تۇرمەسىندە ازاپتاپ, قيناۋدىڭ نەشە ءتۇرىن كورسەتتى, ساتقىن دەدى. مەنى ون جىلعا سوتتاپ، ۆوركۋتاداعى نكۆد-نىڭ لاگەرىنە جىبەردى. ناۋقاستانۋىما بايلانىستى كەيىن قارلاگقا اۋىستىردى. اقىرى 1953 جىلى اقپاندا ۇيگە ورالدىم». 

بۇل – 106-ديۆيزيانىڭ قۇرامىندا بولعان سىدىق تۇمەنباەۆتىڭ ەستەلىگى. سىدىق اقساقال اتالعان اسكەري قۇرامنان ءتىرى قالعان از عانا جاۋىنگەرلەردىڭ ءبىرى. ديۆيزيا پولكىندا كىشى ساياسي جەتەكشى قىزمەتىن اتقارعان، اسكەرگە سەمەي قالاسىندا شاقىرىلعان. سىدىق قاريانىڭ قارۋلاسى، ارداگەر مۇستافا يۋنۋسوۆتىڭ نەمەرەسى ءمادينا بەرەكوۆا اتاسىنىڭ مىنا سوزدەرىن ءاردايىم ەسكە الىپ وتىرادى: «قولدا قارۋ جوق. ون ادامعا ءبىر ۆينتوۆكا. قالعان توعىزى الگى ۆينتوۆكا ۇستاعان سولدات قاشان جاۋ وعىنا ۇشقانشا سوڭىنان جۇگىرىپ جۇرەدى. كەي سولداتتار بەس تاۋلىككە دەيىن ۇيقى كورمەيتىن. الىس جولعا ساپپەن جۇرگەندە ورتاداعى سولداتتار ءجۇرىپ بارا جاتىپ ۇيىقتايتىن، ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ شەتتە كەلە جاتقاندارمەن اۋىسىپ، ولار دا ۇيىقتاپ الاتىن.

ءسويتىپ جۇرگەندە تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالدىق. 1944 جىلى تۇتقىننان قاشىپ شىقتىق. قىزىل ارمياعا قوسىلدىق. بىراق كوپ ساربازدى ءوز اسكەرىمىز اتىپ تاستادى عوي. ماعان «وتانىن ساتقان» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، لاگەرگە ايدالدىم».

تۇرمەدەن بوساعاننان كەيىن دە مۇستافا قارتتىڭ ەشكىم ماڭدايىنان سيپاي قويماعان. مەملەكەتتەن ەشقانداي جەڭىلدىك، «ارداگەر» دەگەن تىلدەي قاعاز دا الا الماپتى. تەك، باقيلىق بولعان سوڭ عانا اقتالعان.

1942 جىلى جاۋ قولىنا ءوتىپ كەتكەن كراسنوگراد قالاسى 1943 جىلى فاشيستەردەن ازات ەتىلدى. بۇل جولى تاعى ءبىر قازاق ديۆيزياسى ەرەن ەرلىك كورسەتتى. تەك، كاۆالەريالىق ەمەس، سول اقمولادا قۇرىلعان 310-اتقىشتار ديۆيزياسى ەدى. كەيىن بۇل اسكەري قۇرام «كراسنوگراد ديۆيزياسى» دەگەن قۇرمەتتى اتاققا يە بولدى.

مىنە، اقمولالىق 106-اتتى اسكەر ديۆيزياسىنىڭ دا، ونىڭ قۇرامىندا بولعان وعلانداردىڭ دا تاعدىرى وسىلاي بولعان. تاريح ساحناسىنان ماڭگىگە سىرىپ تاستاماق بولسا دا، ولاردىڭ سوڭىندا قالعان ۇرپاقتارى اتالارىنىڭ ەرلىگىن ەش ۇمىتپاق ەمەس. اسىرەسە، حاركوۆ قالاسىنىڭ تۇرعىنى، قانداسىمىز ماككا قاراجانوۆا حانىم جەتەكشىلىك ەتەتىن «قازاق جەرلەستەر» قوعامى 106-ديۆيزيانىڭ تاريحىن باستان-اياق زەرتتەۋدى قولعا الدى. زەرتتەۋ جۇمىستارى ناتيجەسىندە 200-دەن اسا حابارسىز كەتكەن جاۋىنگەرلەردىڭ ەسىمى بەلگىلى بولعان. سونىمەن بىرگە، اتالعان قوعام مۇشەلەرى حاركوۆ وبلىسى، كراسنوگراد قالاسىندا داڭقتى ديۆيزياعا ەسكەرتكىش ورناتۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن. ادامنىڭ قۇنى كوك تيىن بولعان كەڭەس زامانى كەلمەسكە كەتسە دە، سول جىلدار زوبالاڭىنىڭ اق-قاراسى اجىراتىلىپ، كورگەن قياناتتىڭ تاريحي، ساياسي باعاسى ءالى تولىققاندى بەرىلمەي كەلە جاتىر. بارلىق قۇپيا اتاۋلى ايتەۋىر ءبىر زامانداردا جاريا بولارى امبەگە ايان. سول كۇندەرگە ءتورت كوزىمىز تۇگەل جەتەيىك.  

نۇربولات المەنوۆ،

كوكشەتاۋ قالاسى.

Abai.kz