Álemdik sayasattaghy oryn alyp jatqan oqighalargha zer salyp qarasaq, týrli soghystar, janjaldar, daghdarystar, terrorlyq aktiler, atys-shabystar tolastamay túrghany anyq bayqalady. Ghylym men tehnika damyp, mәdeniyet kórkeyip, órkeniyettik damudyng jogharghy satysyna kóterilgen sayyn, adamzat atauly shydam, tózim, sabyr, taghat, kónu, shýkir etu, ózara týsinisu, syilasu, moyyndau, tolerantty bolu siyaqty adamgershilik sapalardy shetinen joghaltyp jatqanday kórinedi. Jyl sayyn, 16 qarashada Halyqaralyq tózimdilik kýni atalyp ótetinin kópshilik bile bermes. BÚÚ mýshe-memleketteri 1995 jylghy 16 qarashada Parij qalasynda ótken YuNESKO-nyng 28-shi Bas konferensiyasynda 5.61 qararmen «Tózimdilik ústanymdarynyng deklarasiyasy» qabyldanghan. Dýniyejýzining elderi maqúldap bekitken búl deklarasiyanyng 6-shy baby boyynsha, «Tózimsizdikting astarynda jatqan qauipterge nazar audartu, oghan qoghamdy júmyldyru jәne de, tózimdilikke yntalandyru men onyng ruhynda tәrbiyeleuge qoldau kórsetu maqsatynda, biz 16 qarashany jyl sayyn atalyp ótetin, tózimdilikke arnalghan halyqaralyq kýn dep saltanatty týrde jariyalaymyz» delingen.

Qazirgidey ghalamdanu ýrdisi jantalasa jýrip jatqan, adamdar ashkóz materialdyq qúndylyqtardy pir tútqan, sanany tútynushylyq psihologiya biylegen, marginaldyq pen mәngýrttikten azghyndalghan qoghamda tózimdilik degen úghym da kýizeliske úshyrap otyr. Aqparattyq-kommunikasiyalyq tehnologiyalar, integrasiya, migrasiya, assimilyasiya, urbanizasiya siyaqty auys-týiiske toly prosesterding qaryshtap damuy adamdardy sabyrsyz kýige týsirip, taghatyn tauysyp, shydamsyz etip jatqan synayly. Tipti, uaqyt ta búrynghydan tez jýretindey, ómir yrghaghyna say adamdar da asyghys, birining ashu-yzasy qatygezdikke úlasqan, ekinshisin nemqúraydylyq sezimi basqan… Adam ata men Haua ananyng býgingi úrpaqtary tolyp jatqan gadjetter (jana tehnologiyalyq qúraldar, mysaly planshet, smartfon t.b.) arqyly bir-birimen jýre sóilesip, aitqandy at ýsti tyndap, alystan syilasatyn, «fast-fud» jep, asyghys tamaqtanatyn kýige týsken. Týrli dinnin, nәsil men últ ókilderi bir-birining erekshelikterin týsingisi kelmeytin, ústanymdaryna tózbeytin dert asqynghan. Ayta bersek, tózimdilik mәselesining BÚÚ dengeyindegi ghalamdyq mәselege ainaluynyng sebep­teri tolyp jatyr. Qazirgi kezende diny úrandardy jamylghan týrli sayasy kýshter ekstremistik jәne terroristik әreketter jasap, toleranttylyqty tәrk etip, ózgeshe oilau men basqaday nanym-senimderge tózbeytindikterin kórsetip otyr. Tózimdilikting bolmauynan dinder arasyndaghy qarym-qatynastargha syzat týsiruge tyrysu, dinaralyq janjaldardyng kóbengi beleng aluda. Dýniyejýzin dýr silkindirgen sonday qandy oqighalardyng biri 2015 jyly 7 qantarda Parij qalasynda ornalasqan «Charly Ebdo» (Charlie Hebdo – Charly aptalyghy) satiralyq karikatura basatyn jurnaldyng redaksiyasynda bolghan terroristik akt. Islam dini ýshin Qúrannan keyingi eng qasiyetti qún­dylyq sanalatyn Múhamed payghambar s.gh.s. mazaqtap, qisyq-qynyr karikatura salghan jurnaldyng 10 jurnaliysin kýzetshi poliyseyimen qosa terrorister atyp ketti. Terroristerdi qolgha týsiru kezinde taghy 5 adam qaytys boldy. Bas ayaghy 17 adam óldi. Osy oqighadan son, din men tó­zimdilikting arasyndaghy qayshylyqtyng terendep ketkendigi bylay túrsyn, ar-oj­dan bostandyghy men sóz bostandyghyn adam­zat kóp jaghdayda teris týsinetini taghy da dәleldendi.

«Charly Ebdo» teraktisin әlem júrt­shylyghy aiyptady, Fransiya memleketi qaraly kýn jariyalap, el preziydenti Fransua Olland memlekettik tulardy ýsh kýn boyyna týsirip qoygha jarlyq berdi. Áytse de, búl terakt qoghamdyq pikirdi qaq jardy: birinshi top ókilderi «fransuzdyq jurnalister Múhamed payghambar s.gh.s. mazaq etu arqyly terakti jasaluyna sebepker boldy, músylmandardy yzalandyryp, shydamdylyghyn sheginen shyghardy» dep karikatura salghan suretshi-jurnalisterdi aqparattyq terroristerge balady.

Ekinshi top bolsa әdettegidey, islam jaman, músylmandar terrorist dep aiyptady, әsirese, Europada islamofobiya óristedi. Tipten, qarapayym adamdar túrmaq, memleketterding ústanymdary da әrtýrli boldy. Teraktiden song júrtshylyq dinge til tiygizushiler sabaq alar, endi, múnday bassyzdyq qaytalanbas dep oilaghan edi. Alayda, is jýzinde búl ýmit aqtalmady. Fransiya biyligi «ekstremisterden de, terroristerden de qoryqpaymyz, «Charly Ebdo» jasaghan isti jalghastyramyz» dep mәlimdedi, fransuzdyq jurnalister bastamany qoldady. Nәtiyjesinde, búryn 60 myng tirajben shyqqan jurnal qaza tapqan jurnalisterding jeti kýndigine oray 5 mln. tirajben basylyp shyqty. Mazmúny ózgergen joq, payghambardy mazaqtaghan, músylmandardy әjualaghan karikaturalar qaytadan kóshirilip basyldy. Búl әreket músylman memleketterining ashu-yzasyn tughyzdy. Niygeriya músylmandary jappay bas kóterip, óz elderindegi hristian shirkeulerin qiratyp, órtedi. Arab elderinde, Týrkiyada, Iranda, Pakistanda, Sheshenstanda t.b. músylmandar mekendeytin elderde kóptegen qarsylyq aksiyalary boldy. «Charly Ebdo» oqighasy qazirgi әlemdegi diny tózimdiliktin, kóp aitylatyn «toleranttylyq» deytin úghymnyng syr bere bastaghanyn kórsetip otyr.BÚÚ Tózimdilik prinsipteri turaly deklarasiyany qabyldaghaly beri әlemdik sayasattaghy trendterding biri – toleranttylyqty saqtau bolghan edi. Alayda, onyng is jýzinde qalay jýzege asyp jatqanyna kelsek, jaghday kónil kónshiterlik emes. Ásirese, diny salada adamdargha tózimdilik jetispey túr. Mysaly, islam dini ýshin sabyr saqtau bas­ty qúndylyqtardyng qatarynda, tipti «Sabyr», Ás-Saburu – Allanyng toqsan toghyz esimining biri sanalady. Sóite túra, islam atyn jamylghan ekstremister men terroristerding kóbengi óz kezeginde islamofobiyany, músylmandargha qatysty jaghymsyz kózqarasty tuyndatyp, diny tózbeushilikke yqpal etip otyr. Germaniyada «Pegida» atty antiislamdyq qozghalys tuyndap, qazir onyng yqpaly Europanyng basqa elderine tez taralu ýstinde. «Pegida» (nemisshe - Patriotische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes, PEGIDA — Patriotty evropalyqtar Batystyng islamdanuyna qarsy) – Germaniyanyng Drezden qalasynda Luts Bahman qúrghan antiislamistik qozghalys 2014 jyldyng qazan aiynan bastap Evropa qalalarynda músylmandardyng kóbengi men batystyq ómirding islamdanuyna qarsy aksiyalar ótkizumen ainalysyp jýr. «Pegidalyqtar» radikaldy islamisterding ekstremistik pighyldaryna tózbeu, jer betindegi kәpirlerge jihad soghysyn jariyalap, býkil әlemdik islam halifatyn qúrudy kóksep otyrghan «Ali-Kayda», «Boko Haram», «Irak-Sham islam memleketi» siyaqty terroristik úiymdardyng әreketine qarsy europalyqtardy júmyldyru ýshin belsendi júmys jasauda. Kórip otyrghanymyzday, «sabyrly» músylmandardyng tózimdilikti shekten shygharatyn úshqary әreketteri «tolerantty» europalyqtardyng qarsy әreketin tuyndatyp otyr. Búl jaghday osylay ushyghyp kete beretin bolsa, ýshinshi dýniyejýzilik soghys diny faktordan tuyndap ketpesine kim kepil?

Qazirgi zamanghy sayasy prosesterge tal­dau jasay otyryp, toleranttylyq degen úghym kýizeliske úshyrap, revanshizmge ainalyp bara jatqanyn bayqaymyz. Yaghni, toleranttylyq basqagha týsinistikpen qa­rau ghana emes, ózinning de bar ekenindi bil­diru, dauysyndy shygharyp, basqalargha ózindi moyyndatu retinde qabyldanuda. Búlay boluy qisyndy zandylyq, óitkeni, taraptardyng ózara týsinistigi men bir-birin moyyndauyna basqaday jolmen qol jetkizu mýmkin emes, qarapayym ghana «men – saghan, sen – maghan», yaki, «Syigha – syi, syragha – bal!» deytin qatynas saqtalmasa, toleranttylyq jayyna qalyp, shovinizm, diskriminasiya, ekstremizm siyaqty búra tartushylyq beleng alady. Múndayda qazaq «Enkeygenge enkey – ol әkenning qúly emes, shalqayghangha shalqay – ol Qúdaydyng úly emes» deydi. Adamdardyng tózimdiligi týgesilgen, shydamsyzdyqtan kýizelgen myna almaghayyp zaman qazaq halqyna qalay әser etude? Ádette, qazaqtyng shydamy ózi mekendegen shalqar daladay sheksiz sanalatyn. Tipti, keyde qazaq «kónbis, qoyday juas», «aytqangha kóngish, aidaghangha jýrgish» deytin pikirler de aitylyp qalatyny bar. Beynetke tózu, ýmitpen ómir sýru qazaqy bolmystyng basty ereksheligi ispetti, oghan ózimiz de moyyn­úsynyp, «Áy, qazaq, jýrgen jering azap» dep kýnkildep qoyamyz. «Taghdyrdyng bas­qa salghanyn kórermiz», «Sabyr týbi sary altyn», «Basqa týsken baspaqshyl», «Mandaygha jazylghany», «Qughan jetpeydi, búiyrghan ketpeydi», «Kóppen kórgen úly toy» siyaqty tolyp jatqan maqal-mәtelderi bar qayran qazaqqa tózimdilikke negizdelgen fatalistik ústanym tәn. Qazaq tózimdi, biraq, kónbis emes. Kónbistik – ynjyqtyq pen nadandyqqa ýzengiles úghym. Kezinde búl taqyrypqa Jolymbet Mәkishev qalam tartyp, «Qazaq ýni» gazetinde «Qazaqty kónbis qylyp kórsetu kimge tiyimdi?» degen taqyrypta maqala jazghan bolatyn (30 sәuir 2012 jyl, http://www.qazaquni.kz/?p=12023). Avtor óz oiyn: «nege ekeni belgisiz, bizding atqaminerler últymyzdy kónbis әri momyn halyq qylyp kórsetuge qúmar. Mýmkin, osylay dep aita bersek, qarasha búny kókeyine toqyp alyp, sosyn jasyp qalghan júrtty basqaru jenil bolady dep oilaytyn shyghar. Qalay desek te, qazaqtyng ózge qasiyetteri turaly auyz ashpay, ony birjaqty beyneleuge qúmarlyqtan arylu kerek. Onsyz da óz últynyng úly qasiyetterin bilmeytin dýbәralardy tәrbiyelep jatqanymyz az emes. Óskeleng úrpaq óz últynyng jauynger de jasampaz әri barlyq jaqsy qasiyetterdi boyyna jinaghan Úly halyq ekenin bilip ósui tiyis» – degen týiinmen qorytady. Tózim – tuyndaghan qanday da bir qiyn­dyqqa, problemagha, tauqimetke tózu, jaqsylyq bolar sәtke, mәrege deyin shydau. Yaghni, tózim, tózimdilik – mәngilik úghym emes, aralyq sipattaghy, uaqytsha mәnge ie úghym. Sonday-aq, oi-pikiri basqasha, ústanymy bólek adamdargha týsinistikpen qarau, ózinning oiynmen kelispeytin adamdardyng niyet-pighylyna tózu. Sóite túra, tózu degen osy eken dep, qol qusyryp otyra bergen de bolmaytyny belgili, tiri adam tirshiligin jasap, oryn alghan problemany sheshuding joldaryn izdestiredi, kýizelisten shyghatyn joldy tabugha tyrysady. My­saly, ashtyqqa, suyqqa t.b. azapqa tózip, onday qiyndyqtargha tótep beru ýshin kýresu qajet, qarmanyp, ashtyqtan ólip, suyqtan ýsip qalmau jolynda jantalas bastalady. Sol siyaqty, qazirgi kezde әlemdik qauymdastyq ghalamdyq daghdarystan shyghudyng joldaryn izdeude, «kriziske shydau kerek» dep auzyn ashyp otyrghan joq. Árbir últ, әrbir el de solay, ózgelerden teperish kóre bastasa, shydap baghady, alayda, otarlyq ezgi shy­damnyng shegine jetkende últ-azattyq qozghalys bastalady. Búl aitylghandardan shyghatyn qorytyndy – shydamdylyq, tózimdilik ózin-ózi qorghau instinktimen tyghyz baylanysyp jatyr. Keudesinde jany bar tirshilik iyelerining barlyghynyng boyynda shydam bar, biraq, shydam sheksiz emes.Tózimdilikting de týbi bar, sabyr da sarqylady, taghat tausylady, ýmit ýzi­ledi. Sondyqtan da, halyq danalyghy «Shy­damnyng da shegi bar», «Ýndemegennen ýi­dey bәle shyghady», «Juastan juan shyghady» deydi. Múnyng barlyghyn aityp otyrghan sebebimiz – kýndelikti ómirde bolsyn, sayasatta bolsyn, adamdardyng shydam­dylyghyn sheginen shygharmau asa manyzdy. Halyq shydamdy, iylegenge kónedi deytin sayasatkerlerding biyligi týbinde tózimi tausylghan halyqtyng kóterilisterinen qúlap tynady. Ótken tarihta solay bolghan, qazir de solay. Álemde jii bolyp jatqan tón­kerister men býlikter, týrli janjaldar halyqtyng tózimi tausylghanda búrq ete qalghan sayasy prosester. Qazaq tarihynda da últ-azattyq kóterilister kóp bolghany belgili. Bir qaraghanda, qazaqtan asqan tózimdi halyq joq siyaqty kórinedi. Alayda, tózimi tausylghanda, momyn qazaq ta bas kóteredi, al, bir kóterilse, qazaqty toqtatu qiyn. Biyl 550 jyldyghy toylanatyn Qazaq handyghynyng qú­ryluy da qazaq ru-taypalarynyng Ábil­qayyr hannyng ozbyrlyghyna qarsy bas kóterip, óz aldyna derbes memleket qúruymen, últtyq ruhtyng órleuimen tikeley baylanysty. Tariyhqa jýginsek, Jәnibek súltan men Kerey súltan halqyn ertip Jetisugha kóshpes búryn, 1428 jyldan bastap Ábilqayyr hannyng oppozisiyalyq sayasy qarsylastary bolghan. Sebebi, Ábilqayyrdyng 17 jasynda han saylanuy onyng jeke qasiyetterine emes, shashbauyn kóterushi sayasy kýshterge, bay-shonjarlardan túratyn qysym jasaushy toptargha baylanysty edi. Soghan sәikes, Ábilqayyr han óz biyligin nyghaytu jәne ózin qoldaytyn ýstem sayasy elitanyng mýddelerin qanaghattandyru jolynda 20 jylgha juyq zorlyq-zombylyq jasap, elge ylang salyp, qarsylasqan Joshy úrpaqtaryn, baghynbaghan ru-taypalardyng kósemderin basyp-janshumen ainalysqan. Búl óz kezeginde oghan degen kýshti narazylyqty tughyzyp, qol astyndaghy halyqtyng tózimin tozdyrdy. Osynday kezende, yaghni, 1465 jyldary Úrús han men Baraq hannyng úrpaqtary Jәnibek pen Kerey súltandar babalarynan múragha alghan el men jerden bas tartyp, Shu ózeni boyynda Qazaq handyghyn qúrdy. Eger de, qazaq kónbis halyq bolsa, ata-babalarymyz Ábilqayyr hannyng ezgisine qarsy shyghyp, odan bólinip, óz aldyna egemen el bolyp, derbes handyq qúrar ma edi?

Odan keyingi kezende de, otarshy­lardyng zorlyghyna kónbey, shydamy shegine jetip, tózimi tausylghan sәtterde qazaqtar bas kóterip, azattyq ýshin talay ret kýreske shyqqan. Resey iym­periyasy men Hiua, Qoqan siyaqty Ortalyq Aziya handyqtarynyng otar­shyl ozbyrlyqtaryna qarsy halyq kóterilisterin bastaghan Syrym Datúly, Kenesary Qasymúly, Aghybay batyr, Isatay Taymanúly men Mahambet Ótemisúly, Bayzaq Datqa, Janqoja batyr Núrmúhamedúly, Eset batyr Kótibarúly, Amankeldi Imanúly t.b., Qytay otarshyldaryna qarsy kýresip, «Ýsh aimaq» kóterilisin bastaghan Demejan, Bóke, Zuha, Ospan, Elishan, Ákbar, Seyit, Býrkitbay, Súlubay, Dәlelhan t.b. batyrlar, Kenes Odaghy kezinde «qyzyl terrordyn» 1928-1934 jyldary aralyghyndaghy zobalanyna qarsy shyq­qan Aday, Batpaqqara, Sozaq, Yrghyz, Bostandyq jәne t.b. jýzdegen irili-úsaqty kóterilisteri, Shúbar-Balqash-Shoqpar narazylyqtary, 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisi, 2011 jylghy Janaózendegi múnayshylardyng bas kóterui qazaq halqy qansha tózimdi últ sanalsa da, otarlaugha, ozbyrlyq pen zorlyq-zombylyqqa, әdiletsizdikke tózbeytin ór minezdi halyq ekenining dәleli.

Býgingi tanda Qazaqstan pragmatikaly últ sayasatyn jýzege asyruda, sayasy leksikonymyzda últaralyq tatulyq pen qoghamdyq kelisim túraqty qoldanylatyn úghymdargha ainalghan. Memleket qúrau­shy qazaq últy kenpeyildikpen, elimizde mekendeytin basqa últtardyng diasporalaryna týsinistikpen qarap, shydamdylyq tanytyp keledi. Tipti, shydamdylyghy aqkónildikpen órilgen qazaq ózgening kóniline qarap, ózining últtyq mýddesine qayshy keletin is-әreketterge deyin baruda. Basqa tildilerge qamqorlyq jasaymyz dep, memlekettik tildi, eldegi tól etnostyng ana tili – qazaq tilin damyta almay kele jatqanymyz da osydan. Osynday «shydamdylyqtyn» arqasynda, «últaralyq qatynas tili», «resmy til» mәrtebesin iye­lengen orys tilining asyghy alshysynan týsip, yqpaly jaghynan memlekettik tilden asyp týsetin dengeyge jetip otyr. Sonda qalay? Qazaqqa kelgende, shydamdylyq bir jaqty úghym ba? Jaraydy, ózge tilding damuyna shydamdylyqpen, týsinistikpen qarayyq, al, ózimizding ana tilimiz damymay otyrghanyna qaytip shydamdylyq tanytyp, kimge jәne nege týsinistikpen qarauymyz kerek? Últ sayasaty turaly tújyrymdamalargha sýiensek, kez kelgen últtyq memleketting kýshti boluy ýshin eki shart qajet: birinshi, el ishindegi azshylyq diasporalar tituldy últqa loyaldy bolyp, onyng basymdyghyn moyyndap, salt-dәstýrin syilap, mәdeny erekshelikterin qúrmettep, týsinistikpen qarauy tiyis; ekinshi, tituldy últ shetelderde jýrgen ózining qandas bauyrlaryn qorghap, jan-jaqty qoldau jasap otyruy kerek. Osy tústa oilandyrar týitkildi mәseleler barshylyq. Elimizdegi qazaqtar basym túratyn auyl-aymaqtyng әl-auqaty tómen, mәdeniyet oshaqtary qojyraghan. Bolmys sanany aiqyndaytyny aqiqat. Óz otanynda túryp jatqan qazaqtardyng tituldy últ retinde jaghdayy onbay túrghanda, sheteldegi qazaqtardy qorghau mәselesi qaydan onsyn… Alys shetelderdi aitpaghanda, Qazaqstanmen kórshiles Qytayda 1,5 mln., Ózbekstanda 1 mln. astam, Reseyde 650 myn, Mongholiyada 100 mynnan astam qazaq bar. Shetelderde shashyrap jýrgen ýsh millionnan astam qazaq diasporalaryna tól mәdeniyetin saqtaugha jaghday jasaluy, qazaq mektepterining boluy, ana tilinde bilim aluy, qazaqsha gazet-jurnal oqyp, Qazaqstan telearnalaryn kórui, atamekenine oralyp, azamattyq aluy siyaqty t.b. kóp mәselelerde qiyndyqtar kóp.
Byltyr akademik M. Joldasbekov syrttaghy qandas bauyrlarymyzgha: «…shette jýrgen әr qazaqtyng әrqily taghdyry bar. Men búrynnan aityp kele jatyrmyn. Tarihy otanymyz Qazaqstan eken dep, osynda ýdere kóship keludi dogharyndar. Mynau Monghol jerinde otyrghan qandastarymyzdyng basym bóligi kereyler, naymandar. Ózinning ata júrtyng shyraghym. Sen ol jerge esh jerden kóship barghan joqsyn. Ol jerde Toghyz Oghyz deytin memleket bolghan mongholdan da búryn. Ol Kereylerding memleketi. Qypshaqtardyng bәri Segiz Oghyz memleketi boldy. Segiz Oghyz memleketi ol Naymannyng memleketi. Búl kim – búl qazaq qúrghan memleketter… Men senderge kelmender dep otyrghanym joq, qate týsinip qalmandar. Kele berinder. Týgel kóship, ata júrtty tastap ketpender» – dep ýndeu arnaghany esimizde. Alayda, akademik aghamyzdyng sózin san-saqqa joryp, synap-mineushiler kóp boldy, qoghamda qyzu pikirtalas jýrdi. Shyn mәnisinde, akademik M. Joldasbekov tarihy shyndyqqa negizdelgen pikir aitty, kórshi elderdegi qazaqtar irriydentalar ekeni ras. Olardyng ata-babalary ejelden sol jerlerdi meken etken, basqa jaqtan auyp, qashyp-pysyp, kóship kelmegen. Imperiyalar arasyndaghy shekara bólisu kezinde basqa memleketterding aumaghynda qalyp qoyghan, bayyrghy qazaq ru-taypalarynyng meken etken aimaqtaryndaghy úrpaqtary.
Áriden oilasaq, kórshi elderding ishinde, ózimizding shekaragha jaqyn aimaqtarda qandas bauyrlarymyzdyng shoghyrlana qonys tebui strategiyalyq manyzdy mәsele. Múny sayasatta «etnikalyq anklav» nemese «buferlik aimaq» deydi. Últ­tyq anklavtardy әr el ózining últtyq mýddesine say paydalanugha tyrysady. Mysaly, Qytay immigranttary әlemning qay eline barsa da, shoghyrlanyp ómir sýruge tyrysady, lezde «Chaynataun» jasap alady. Týrik bauyrlarymyz da solay, shetelderde jýrse tez toptasyp, últtyq mikroorta qalyptastyrady. Múnyng bәrining týbinde últtyq mýdde jatyr. Al, orystar bolsa, «V chujoy monastyri so svoim ustavom ne hodyat» deytin ma­qaly bola túra, qay elde jýrse de shart qoyyp, tili, dini, qúqyqtary saqtaluyn min­det qylady. Tipten, menmenshil sho­viy­nistik pighyldaryn da jasyrmaydy. Aytalyq, Ukrainanyng Donesk, Lugansk, Qyrym aimaqtarynda orys últynyng ókilderi basym bolatyn. Ukraina halqy «Euroodaqqa qosylamyz ba?», әlde «Ke­dendik odaqqa qosylamyz ba?» degen sayasy tandaugha tirelgende, orystar basym shyghys ukrainalyq aimaq halqynyng býiregi Reseyge búra tartty. Ózining últ­tyq mýddesin eskere otyryp, Resey de olardyng «demokratiyalyq tandauyna týsinistikpen qarady». Áriyne, etnikalyq anklavtardy separatistik nemese ózge de aram pighylda qoldanu adamgershilikke de jatpaydy, halyqaralyq qúqyq normalaryna da qayshy keledi. Búl túrghyda Resey mysaly ýlgi tútugha jaramaydy. Jogharyda aitylghan M. Joldasbekovtyng iydeyasynda eshbir aram oy joq: ol kórshi elderdegi qazaqtardy elimizding shekaralas aimaqtaryn qorghau ýshin, últtyq mýdde túrghysynda eki el arasyndaghy amortizasiyalyq-buferlik aimaq retinde, yaghni, iygi maqsatta paydalanugha bolady degenge sayady. Biraq, qoghamdyq daugha arqau bolghan mәsele mynau edi: M. Joldasbekov aitqanday, sheteldegi qazaqtar túrghan jerinde túra berse, anklav bolmaq týgili, assimilyasiyalanyp, últ retinde joghalyp ketu qaupi tuyndap otyr. Qytaydaghy qazaqtar qytaylanyp, Ózbekstandaghylar ózbektenip, Reseydegiler orystanyp barady. Búl elderde 3 mln. qazaq meken etkenimen, qazaq mektepteri joq, qa­zaqsha gazet-jurnal taratylmaydy, últ­tyq telearnalar kórsetilmeydi, Qazaq elining aqparattyq kenistigimen baylanystary nashar. Mysaly, Resey ýkimeti Qazaqstannan orys tildilerding qúqyghy shektelmeuin, orys tilinde bilim alugha jaghday jasaluyn talap etedi. Biz nege osynday talapty Reseyge qoymaymyz? Olar da reseylik qazaqtargha qazaqsha bilim alugha, qazaqy mәdeniyetin damytugha jaghday jasasyn. Tura osynday talapty Qytaygha, Ózbekstan men Mongholiya t.b. qazaqtar kóp túratyn elderge qoigha Qazaq elining moralidyq qúqyghy bar. Nege deseniz, últaralyq mәselede Qazaqstannyng ary taza, jýzi jaryq. Biyl Qazaqstan halqy Assambleyasynyng 20 jyldyghy. Tәuelsizdik alghaly beri Elbasymyzdyng úsynuymen, aqkónil qazaq últynyng qoldauymen týrli diaspora ókilderin qúrmettep, ózge tilder men mәdeniyetterding damuyna barlyq jaghday jasalyp keledi. Tipten, diasporalar ózderining 9 ókilin Parlament Mәjilisine deputattyqqa bólek saylau qúqyghyna iye. Qanday elde diasporalardyng arnayy úiymy, bizdegidey konstitusiyalyq qúqyqtary bar eken? Qazaq elindegi basqa últ diasporalarynyng óz tilderinde qyzmet etetin balabaqsha, mektep, teatr, últtyq-mәdeny ortalyqtary bar, gazet-jurnaldar shygharady, telearna men radio­dan ózderining tilderinde habar taratady. Qazaqstandyq diasporalar kórgen qúrmet pen syidy shetelden oralghan qandas qazaq bauyrlarymyz kórip jatqan joq. Biz eshbir janalyq ashyp otyrghan joqpyz, búl aitylghan faktilerding barlyghyn bizding biylik basyndaghylar da, qarapayym halyq ta jaqsy biledi. Sóite túryp, mynq etpeymiz, «tózimdilik tanytyp», ýnsiz shydap kelemiz. Osy jerde Túrsyn Júrtbay aghamyz «Ár qazaq qysasqa qysas, óktemdikke minez kórsetui kerek» atty Abai.kz saytyna bergen súhbatynda ýsh Vladimirding — V.Putiyn, V. Jirinovskiy, V. Handrusay aitqan «qazaq memlekettigi bolghan joq jәne ol 1991 jyldan bastaldy», «Mәngilik el» jobasymaghyn qúrghansha, Qazaqstan Federativti Respublikasyn ornatqan jón» deytin, qazaq últynyng tәuelsiz el boluyna tózgisi kelmeytin sandyraqtaryna yzaly keyipte, zildi jauap bergen bolatyn: «…Putiyn, Jirinovskiyding sol aitqan sózderi qazir bizding qoghamnyng ishinde ýlken tolqu tughyzdy. Al, búl pikirler Qazaqstandaghy qazaqtan basqa halyqtyng ózin ekige bólip otyr, bireui qarsy, bireui jaqtaydy. Amerikagha, Europagha qarsy qoldanghan eng kýshti kilt, ol – Putinning qolyndaghy kilt: «Qazaq – últ emes, ýlken tobyr». Al, bizdegi ózge últtardyng barlyghy osy pikirge qanattanyp otyr. Bizding ishimizdegi Qazaqtan basqa últtar sol pikirge arqalanyp, qazaq memlekettigine kýmәndanyp, endi sol pikirdi qalyptastyrugha, jandandyrugha kóshti. Búl qazaq emes últtardyng búl pikirdi taldap, dúrys dep qabyldauyna negiz qalady. Egerde, «Qazaq memlekettigi boldy, shekarasy bolghan» degen sózdi qaytadan jandandyryp almasaq, búl mәsele tura 3-5 jyldyng ishinde aldymyzdan shyghady. Oghan bizding eldegi Halyqtar assambleyasyna iyek sýiep otyrghan últtar qarjylyq jaghynan da, sayasattanu jaghynan da, syrtqy kýshting kómegi jaghynan da, tipti qaru-jaraq jaghynan da dayyndalyp otyr. Biz ózimizding ishimizdegi kazak atamandary men olardyng qoldaushylaryna osy bas­tan tyiym salmasaq, erteng dymymyz shyqpay qalady. Qazir әr qazaq qysasqa qysas, óktemdikke minez kórsetui kerek. Ár saudager bәsekege say, óktem ekonomikagha qarsy ózining iskerligin kórsetip, ishtesip, bәsekelesip, jantalasyp qayrat qylmasa bolmaydy. Naghyz bәsekege týsetin kez endi keldi. Osydan bastap «Oybay, qazaghym-ay, elim-ay, jerim-ay, anau әitti, mynau býiitti» degennen aspasaq, onda bizding memlekettigimizge qauip tóndi, basyna búlt ýiirildi dep esepteu kerek. Bizding qauipsizdik komiytetimizdin, qorghanys mekemelerinin, syrtqy sayasat mekemelerining birigip osyghan qarsy әreket etetin kezeni osy kezen. Memlekettik túlghalar da osy ke­zen­ning oryndaluyn qamtamasyz etpese, onda olardyng Qazaqstannyng tәuelsizdigin qamtamasyz etetinine kýmәndanugha bolady». Búl pikir de shydamnyng shegi bolatynyn eskertip túrghanday (http://abai.kz/post/view?id=1647).
Mәseleni qorytyp aitar bolsaq, biz tәuelsizdigimizdi nyghaytyp, egemen Qazaq elin «Mәngilik elge» ainaldyramyz desek, eng aldymen últtyq mýddelerimizdi qorghay biluimiz qajet. Ol ýshin әrbir qazaqtyng boyynda últtyq mýddemizge núqsan keltirushi kez-kelgen qastyq әreketke tózbeushilik tanytatyn jigerli ór minez, namysqa toly últtyq ruh qajet. BÚÚ «Tózimdilik ústanymdarynyng deklarasiyasynda» adam balasynyng tózbeushilik tanytuy tiyis jaghymsyz qúbylystar kórsetilgen. Diskriminasiyagha, últtyq-mәdeny әr-aluandyqty moyyndamaushylyqqa, adam qúqyqtary men bostandyqtarynyng búzyluyna, jemqorlyqqa, qylmystyng kez-kelgen týrine, últtyq namys pen qúndylyqtardyng ayaqqa taptaluyna eshqashan da tózbeuimiz kerek. Shydamdylyqtyng ta jóni bar, shydamsyzdyqtyng da orny bar.

Seyilbek Músataev,
professor, sayasy ghylymdarynyng doktory