Sәuirding sonyna taman bolayyn dep otyrghan elimizdegi kezekten tys preziydent saylauy basqasyn bylay qoyghanda, alys-jaqyn shet elderdegi sayasatkerler men senatorlar, sayasat taqyrybyna jazatyn sarapshy-jurnalister arasynda da qyzu pikirtalas tudyryp jatyr. Mәselen, belgili telejýrgizushi Vladimir SOLOVEVting payymdauyna qaraghanda, bizdegi kezekten tys saylaudyng ayaq astynan ótkizilui, eng birinshiden, aimaqtyq qauipsizdik sharalaryna qatysty kórinedi. «Núrsúltan NAZARBAEV barlyq mýmkindikter men kenetten tuyndaytyn tәuekelderdi aldyn ala boljap otyratyn óte kóregen sayasatker, - deydi Soloviev, - mening oiymsha, ol jaqyn bolashaqta Islam memleketi tarapynan bolyp qaluy yqtimal qauip-qater barysynan saqtana bastaghangha úqsaydy. Múnyng eng tiyimdi joly – endigi jyly ótkiziluge tiyisti preziydenttik saylaudy biyl kezekten tys ótkizip jiberip, mine, sodan keyin baryp esh alansyz qauipsizdik sharalarymen basy býtin ainalysu. Sonymen birge búl jerde «týrli-ýsti revolusiya ssenariyin» de esten shygharugha әste bolmaydy. Álbette, atalyp otyrghan «týrli-týsti revolusiya ssenariyi» siyaqty jana tehnologiyalar barysynyng Qazaqstanda da qaytalanyp qaluy mýmkin ekendigin men de joqqa shygharmaymyn, óitkeni, aghymdaghy biylik yqpalyna kóninkiregisi kelmeytin keybireulerding osynday әreketterge baruy da әbden mýmkin. Áytse de, men bir nәrseni jaqsy bilemin, ol – qazirgi preziydentting basshylyghy kezinde búl memleket kez-kelgen uaqytta kez kelgen ishki-syrtqy qauip-qaterlerding aldyn alyp ýlgeredi. Búghan mening kózim әldeqashan jetken, sondyqtan búl elde ayaq astynan kezekten tys preziydenttik saylau ótkizileyin dep jatsa, múnyng da ózindik ýlke-e-e-n bir sebepteri bar...»

Sonday-aq, sayasatker-jurnalisting aituyna qaraghanda, Qazaqstanda jýrgizilip kelgen, tipti jýrgizilip te jatqan ekonomikalyq reformalar tәjiriybesin Reseyge de engizuge әreket jasalsa, jaman bolmas edi. «Óz kezinde Qazaqstanda jýzege asyrylghan reformalar kórshiles elder tarapynan әrdayym qyzyghushylyq tudyryp otyrdy, múny jasyrugha bolmaydy. Búl jerde әsirese ekonomikalyq reformalardyng sәtti jasalghanyn ashyq aitugha tiyispz. Bir ghana mysal: mәselen búl elde kәsipkerlerdi salyqtan bosatudyng birneshe týrli janalyghy óz kezeginde keremettey nәtiyjesin berdi, sondyqtan múnday is-tәjiriybelerdi úqyppen ýirene otyryp, óz elimizding (Reseydi aitady - M.M.) ekonomikalyq damu salasyna da әjetke jaratugha tiyispiz, - deydi sayasatker-jurnalist ózining kezekti saraptamalarynyng birinde. - Búl jerde qazaq elining bet-bederin el preziydentining TÚLGhASY aiqyndap otyrghanyn da úmytpaugha tiyispiz, nege deseniz – ómirining alghashqy kezenin jay ghana qarapayym júmysshylyqtan bastaghan adamnyng býkil bir el preziydentine deyin kóterilui onyng jay ghana júmysshy adamnyng baghasyn óte-móte jaqsy biletindigin kórsetedi. Sonday-aq, sayasy sauattylyq pen kóregen kemengerlikpen birge temirdey tәrtipti talap etetin myzghymas myqtylyq osynau memleketting aqyryn-aqyryn bolsa da senimdi týrde damyp bara jatqandyghyna kepildik beredi...»

Reseydegi Federasiya Kenesi (Sovet Federasii) halyqaralyq ister jónindegi komiytetining mýshesi Igori MOROZOVtyng pikirinshe, Qazaqstandaghy kezekten tys preziydenttik saylau – búl óte-móte tynghylyqty dayyndalghan sayasy jýris kórinedi. «Núrsúltan NAZARBAEV qazirgi órkeniyettegi asa kórnekti sayasatkerlerding biri bolyp sanalady, - deydi Morozov myrza. - Mening oiymsha, onyng kez kelgen sayasy jýrisi asa súnghylalyqpen aldyn ala... әrbir adymyna deyin eseptelip otyrady... jasyratyny joq, dәl qazirgi kezde halyqaralyq qauipsizdik túrghysynan alyp qaraghanda Qazaqstangha onay emes, óitkeni, búl elding keybir aumaghy Islam memleketi degen terrorister toby belsendi is-әreket etip jatqan qauipti aimaqtargha jaqyn ornalasqan. Sondyqtan osy mәsele ýdesinen alyp qaraghanda da endigi jyly bolugha tiyisti preziydenttik saylaudy bir jyl búryn ótkizip jiberu nәtiyjesinde Nazarbaev absolutti týrde jetistikterge jetuding mol mýmkindikterine danghyl jol ashyp otyr. Taghy bir aita keterligi – osy saylau nәtiyjesinde elde songhy jiyrma jyl boyyna jýrgizilip kele jatqan demokratiyalyq reformalardyng da alghysharttary óz jemisin bere bastaytyn bolady...»

Morozovtyng әriptesi Anatoliy LISISIN myrza da qazaq elindegi preziydenttik saylaudyng kezekten tys ótkiziluine qalyptasqan halyqaralyq jaghdaylardyng sebep bolyp otyrghanyn ashyq aitady. «Kezekten tys ótkiziletin preziydenttik saylauda Núrsúltan Nazarbaevtyng asa basymdyqpen jeniske jetetini sózsiz, - deydi Lisisiyn, - óitkeni, Ukrainadaghy janjal men batys elderining Reseyge qatysty ekonomikalyq sanksiyalary qatty beleng alyp túrghan qazirgidey jaghdayda qazaqstandyqtar ózgeden góri, ózderi әbden senip qalghan qazirgi preziydentterine dauys beretin bolady. Mening oiymsha, osynday da osynday ózekti mәselelerding barlyghyn saraptay kele... Nazarbaev «josparlanghan uaqyttan búryn bir qadym» algha attap, aldaghy jyly aldymyzdan shyghatyn asa kýrdeli sayasiy-әleumettik mәselelerdi tynghylyqty dayyndyqpen qarsy aludy jón sanaghan siyaqty...»

Belarusityq sayasatker әri ekonomist, 2010 jylghy preziydenttik saylauda ýmitker retinde Aleksandr LUKAShENKOnyng opponenti bolghan Yaroslav ROMANChUK qazaq elindegi kezekten tys preziydenttik saylaudyng dúrys sheshim ekenin mәlimdedi. «Qazirgi kezde Belarusi jerinde de kezekten tys preziydenttik saylau boluy mýmkin degen әngimeler aitylyp qalyp jýr, preziydent Lukashenko múnday әngimeni joqqa shygharghanymen, ekonomikalyq daghdarys shegine jetetin bolsa, әlbette bizde de kezekten tys preziydenttik saylau ótip qaluy әbden mýmkin...»

Mine, elimizde kezekten tys ótkizileyin dep otyrghan preziydenttik saylaugha qatysty jaqyn shet elderdegi keybir sayasatkerlerding saraptama-pikirleri әzirge osynday. Áriyne, tereng talqylaugha týse qoyatynday ýlken de ýlken sayasy saraptamalar býginge deyin әli jasala qoyghan joq, әitse de onday «sensasiyalar» tizbegi tayau arada «shang berip» te qalatyn shyghar, kim bilipti?!

Marat MADALIMOV

Abai.kz