«Jel soqpasa, shópting basy qimyldamaydy» degendey, el ishinde әrtýrli әsireqyzyl әngime ózegine ainalghan Euraziyalyq ekonomikalyq odaq degenning esigimizden engenine de aigha juyqtady. Osynau azghana uaqyt ishinde nening ózgerip, nening ózgerui mýmkin ekeni әzirge onshalyqty bilinbey jatyr. Dәlirek aitqanda, pәlen-týgen dep aita qoyarlyqtay syrtqy sayasatymyzdyng ystyq-salqyny qarasha halyqty әzirge kýidirip-tondyra qoyghan joq. Ras, syrt kózge ghana solay siyaqty. Áytse de, qarasha halyqpen de, qarasha halyqtyng qalaulylary bolyp sanalatyn mәjilismenderimizben de bir auyz aqyldasyp-kenesilmegen (memleket basshysyna mәjilismenderimizding birdene dey qoyy «kalendarida karastyrylmaghan» dýnie emes pe) «osynau odaq», qalay degenmen de, egemen elimiz tarihynyng taghy bir jana paraghyn ashty. «Búl PARAQ bolashaqta qanday bolmaq?» degen saualdyng jauaby da әzirge búltalang bolyp túr. Ras, Euraziyalyq ekonomikalyq odaq degenning esigimizden enuine elimizdegi ELITA dep sanalatyndardyng birshamasy qoldarynan kelgenshe qarsy boldy, múny moyyndau kerek. Qyrym ssenariyi qazaq elining soltýstik oblystarynda qaytalanyp ketui mýmkin degen joramaldar da osy ELITA tarapynan aitylyp qalyp jatty. Olardyng joramaldaryn jariyalap kep jibergen keybir qazaqstandyq sayttar «asyghys-ýsigis» jabyldy da. Al Ghany QASYMOV «batyrlyq» tanytyp, mýlde ashyq ketti: Euraziyalyq ekonomikalyq odaq qyzmetining resmy týrde iske kirisuin belgili bir merzimge deyin toqtata túru qajet, әitpese Reseyding ekonomikalyq problemalary bizding elimizdi de «ózimen birge qúrdymgha qaray sýirey ketedi» degen synaydaghy ózining jeke pikirin jahangha jariyalap jiberdi. Biraq el ishindegi elitanyng bir-eki auyz sózi «teniz ishindegi tamshyday» ghana boldy da shyqty. Al qarapayym halyqtyn, ashyghyn aitu kerek, syrtqy sayasatta sharuasy shamaly – soltýstik kórshimizding qarjy-ekonomikalyq problemalaryn ózderinshe paydalanyp qalghysy kelgen elimizding Reseymen shekaralas aumaghynyng túrghyndary kórshi el ishindegi super-giyper marketterdegi qúny týsip ketken tauarlardyng barlyghyn shetinen pytyrlatyp satyp alugha kiristi. Ásirese avtokólik pen túrghyn ýy degenderinizding kópshiligi qas pen kózding arasynda qazaqstandyqtardyng aty-jónine «auysyp» jatty. Álbette, múnyng barlyghy KREML ýshin onaygha soqpaghany anyq, әitse de, keybir sayasy sarapshylardyng aitularyna qaraghanda, Kremli qojayyny ýshin jogharyda atalghandardan góri... mýlde basqa bir mәsele óte-móte manyzdyraq bolyp túrdy. Dәl osy kezde. Ol mәsele – Ukraina daghdarysyn retteu barysynda deldal bolyp jýrgen qazaq eli basshysynyng Reseydi ainalyp ótip, ózge de eldermen «ózining qúpiya maqsatyn kózdegen» ózgesheleu bir qarym-qatynas ornatuy mýmkin-au degen mәsele. Al biraq ol sonda qanday qúpiya maqsat? Kremlidi «apam da an-tan, men de an-tan» degen dýbәra kýige týsirip qoyghan Aqorda qojayynynyng ne oilaghany boldy, a? «Vostok – delo tonkoe» dep bekerge aitpaghan-au bilgishter: Kremli qazir qatty oilanyp qaldy. NEGE? Joramaldargha jýgineyik: Shanhay Yntymaqtastyq Úiymyna mýshe elderding ýkimet basshylary ótken jyldyng jeltoqsanynda Astanada mәjilis ótkizgeni belgili. Mәjiliste premier-ministr Kәrim MÁSIMOV Qytay Halyq Respublikasy tarapynan iri-iri degen onshaqty kәsiporyndy qazaq eline kóshiru jóninde jasalghan úsynysty qabyl alghanyn mәlimdegen edi. Múnymen qosa, Qazaqstan men Qytay taghy da kelisim-shart jasasty – 14 milliard AQSh dollary kólemindegi somagha. «Taghy da» dep otyrghan sebebimiz, eki el arasyndaghy tauar ainalymy búghan deyin de 40 milliard dollardan asyp jyghylghan-túghyn. Osy jerde esimizge týsire ketetin jәne bir mәsele bar: ótken jyly qazaq elining basshysy Qytaygha barghan resmy sapary kezinde 2 milliard AQSh dollary shamasynda nesie alghan bolatyn. Qytaydan. Búl ne degen sóz sonda? Búl – eki el arasyndaghy sayasi-ekonomikalyq baylanys búrynghydan da berik bola týsti degen sóz be, әlde qazaq eli «Qytay qorasyna qymsynbay» kirip bara jatyr degen sóz be – әzirge múnyng jauaby joq. Osy túrghydan alyp qaraghanda, Qytaydyng ekonomikalyq ekspansiyasy (Alla betin aulaq qylsyn, әriyne) biylghy jyly janasha jandana bastaytyn siyaqty. Jasyratyny joq, jeri keng әri tabighy baylyghy da mol qazaq eline qytaylar bekerden-bekerge «kózining astymen» qarap otyrghan joq. «Egerde Qazaqstan men Resey arasyndaghy «ózara beybit» qarym-qatynasqa syzat týse qalatynday bolsa, búl jerde Qytaydyng «ayy onynan tuady» deydi Qazaqstan men Orta Aziyany kirpik qaqpay qadaghalap otyrghan batys elining sarapshylary. Múnyng qanday qisyny bar? «Eger Resey Qazaqstannan airylatyn bolsa, onda, әlbette, atalmysh aimaqqa Qytaydyng yqpaldylyghy kýrt artatyn bolady» deydi germaniyalyq sarapshy Vitaliy Volkov. Al kerek bolsa! «Jaghyna jylan júmyrtqalasyn!» demeytin be edi qazaq múndayda, óitkeni, qazaq eline Resey men Qytaydyng da, basqanyng da yqpaly jýrmeuge tiyis. Bolashaqtyng búltsyz aspany ýshin. HOSh. Endi keyingi kezderi kóbirek aitylyp jýrgen KREML sayasatyna qayta oralayyq.

Ukraina men Resey arasyndaghy shiyelenisti jaghdaygha baylanysty songhy kezderi qazaq eli basshysynyng Europa elderine sapary jiyilep ketti. Olland, Merkeli siyaqty batys elderining keybir basshylarynyng Aqorda qojayynymen «alys-beris» әngimesi de kóbeydi. Múny әrkim әr saqqa jýgirtedi. Áytse de, Kremli qojayyny ýshin búl mәselening de júmbaq bolyp otyrghany jasyryn emes. «Batys elderi ýshin Qazaqstan qanday qyzyghushylyq tudyruy mýmkin?» - mine, qazirgi kezde Kremliding basyn әnki-tәnki etip otyrghan osy súraq. Jasyratyny joq, qazaq elining basshysy ózin Ortalyq Aziya boyynsha kósh bastaghan jar degendegi jalghyz LIYDERmin dep esepteydi. Múnysy bir jaghynan qisynsyz da emes siyaqty, óitkeni, búl jaghynan alyp qaraghanda ONYNG Resey preziydentining aldyndaghy yqpaldylyghy Ortalyq Aziyanyng ózge liyderlerimen salystyrghanda әldeqayda kóshilgeri. Múny osy aimaqty bylay qoyyp, batys sarapshylarynyng ózderi de sózsiz moyyndaydy. Búghan degen alghysharttar da joq emes. Mәselen, qazaq eli makroekonomikalyq kórsetkishter boyynsha Ortalyq Aziyada «shappay bәige alady». Tek túrghyndar sany jaghynan ghana Ózbekstangha jol beretini bolmasa. Álbette, ózbek eli turaly әngime qozghala qalghan jerde Islam KÁRIMOVtyn aty-jóni atalyp ótilmese, tipti de bolmaydy. Keybireuler Ortalyq Aziya liyderligin birese NAZARBAEVqa telise, endi birde Islam Kәrimovke aparyp japsyryp qoyady. Al búl mәsele naqty is jýzinde osylay ma? Kýmәnimiz bar, óitkeni, AQORDA men KREML qojayyny turaly ISLAM AKAnyng sayasy kózqarasy әr kezderi әrqalay. Taghy bir qyzyq jәit: Nazarbaev pen Kәrimov arasyndaghy «sayasy dostyq» el ishinde әrtýrli dәrejede aitylghanmenen, sóz joq, Kәrimovting keybir jaghdaylarda Nazarbaev aldynda «ózbekshelep» bolsa da mәimónkelep ketetini jasyryn emes. Onyng ýstine osynau EKI EL basshysy tayauda ghana... 2013 jyly ghana tek osy EKI EL dengeyindegi ózara strategiyalyq әriptestik jónindegi Kelisim-shartqa qol qoyghan bolatyn. Qazaq elimen sanasyp otyrugha osylaysha mәjbýr bolghan ózbek liyderi keyingi kezderi resmy Mәskeuden aqyryn-paqyryn aqsha jyrymdaudy әdetke ainaldyrghan. Keybir jaghdaylarda Kәrimov tipti ózderining orystar aldyndaghy az-múz aqshalay qaryzdaryn da «spisati» etip jiberudi ótine qoyady. Kremi qojayynynan. Búl jerdegi úzyn sózding qysqasy – Qazaqstan Ortalyq Aziya aimaghyndaghy elderding barlyghyn da «jipsiz baylap-matap» alghan. Aytsaq eshkim senbes – tipti Týrikmenstannyng ARKADAGY Gurbanguly Berdimúhamedov myrzanyng ózi de Nazarbaevqa nazaryn audarmay otyra almaydy eken. Nege desek, týrikmender eli qazaqtar elinen gumanitarlyq kómek retinde «eshkimge jariyalap-dabyralamay», eshkimge «bildirmey», asa sapaly astyq ónimderin alyp túratyngha úqsaydy. Mine, mәsele qayda jatyr! Kópshilik «kommunizmde ómir sýrip jatyr» dep oilaytyn Týrikmenstannyng ózin osylaysha qayyryp әkelip «qorasyna» kirgizip alypty – qazaqtardyng kóshbasshysy. Sonymen birge bizding Elbasynyn yqpaldylyghy qyrghyzdar men tәjikter elitasy arasynda da orasan zor kórinedi. Mine, osy túrghydan jәne bir alyp qaraytyn bolsaq, mynanday da mәselening mәnisi kólben-kólbeng ete qalady: әgәrәky alda-jalda Aqorda men Kremli arasynan «qara mysyq» jýgirip óte qalatynday bolsa, onda әlbettte, Ortalyq Aziyadaghy Kremliding yqpaldylyghy jónindegi mәselede Aqorda sheshushi ról atqaratyn bolady degen sóz. Yaghni, Aqorda bolmasa, Kremlige Ortalyq Aziyada «adasady» degen sóz. Al endi «osynyng barlyghynan qanday qorytyndy shygharugha bolady?» degen basy ashyq mәselege keletin bolsaq, búdan shyghatyn qorytyndy bireu-aq, bizding oiymyzsha, OL: eger qazaq eli kýnderding bir kýninde Euraziyalyq ekonomikalyq odaq qúramynan shygha qalatynday bolsa, onda ol Ortalyq Aziya elderine tolyqtay, AQSh pen EUROODAQ elderine jarym-jartylay bolsa da arqa sýiey alady degen sóz. Al jogharyda aitylyp ótken QYTAYgha keletin bolsaq, búl mәselede qazaq elining kýnshyghys kórshisine qanday da bolmasyn ÝMIT artuynyng mýlde jóni joq, óitkeni, Qytay kez kelgen sayasy yryn-jyryngha kóbinese ekonomikalyq payda túrghysynan qaraudy ózining «kýn kestesine» bayaghyda-aq engizip alghan. Qisyngha kelinkirey me? Bizding oiymyzsha, әbden kelinkireytin siyaqty. HOSh deyik. Múny osymen toqtata túrayyq ta, endi Belarusiti bayqap kóreyik. Kez kelgen sayasi-ekonomikalyq týitkilderdi tótesinen bir-aq sheshudi әdetine ainaldyrghan «Belarusi batikosy» Aleksandr LUKAShENKO keshe, yaghny qantardyng jiyrma toghyzy kýni jasaghan mәlimdemesinde EAEO aumaghynda boluy mýmkin birynghay valuta jónindegi mәselege: «...bizde, yaghny Euraziyalyq ekonomikalyq odaqqa mýshe elder ishinde birynghay valuta mәselesi әzirge kýn tәrtibinde túrghan joq. Tipti birynghay valuta mәselesi ertengi kýnning de josparynda joq. Búl mәsele tipti mening preziydenttigim kezinde kýn tәrtibine qoyylady dep oilamaymyn da, óitkeni, birynghay valuta mәselesin kýn tәrtibine qou ýshin eng aldymen 2025 jylgha deyin shegerilgen birqatar ózekti mәselelerdi sheship alu qajet...» dep ýp-ýlken LEP BELGISIN qoydy. Al Aqorda men  Kremli bolsa, búl mәsele boyynsha әzirge lәm-mim degen joq. Osy jerde taghy bir PROBLEMAnyng qyltiyp kele jatqanyn jasyrmaugha tiyispiz: Euraziyalyq ekonomikalyq odaq sayasy odaq emes dep qansha jerden qúlaghymyzgha qúiylyp jatsa da, kózimiz BIR nәrseni kóre bastaghangha úqsaydy, songhy kezderi. Ol mәsele – EAEO kóleminde EKONOMIKA ekinshi oryngha ysyrylyp, SAYaSAT birinshi oryngha shyghyp kele jatyr. IYә-iyә, shyghyp kele jatyr. «...Eger kez-kelgen odaq bizding tәuelsizdigimizge qanday da bolmasyn bir qauip-qaterin tóndiretin bolsa, biz onday odaqtan dereu shyghyp ketemiz» degen edi bir sózinde Núrsúltan NAZARBAEV. Uaqyt tóreshi, óitkeni, «aytylghan sóz, atylghan oq» dep te aitatyn ShYGhYS elderinde.

Marat MADALIMOV.

Abay.kz