«جەل سوقپاسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى» دەگەندەي، ەل ىشىندە ءارتۇرلى اسىرەقىزىل اڭگىمە وزەگىنە اينالعان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق دەگەننىڭ ەسىگىمىزدەن ەنگەنىنە دە ايعا جۋىقتادى. وسىناۋ ازعانا ۋاقىت ىشىندە نەنىڭ وزگەرىپ، نەنىڭ وزگەرۋى مۇمكىن ەكەنى ازىرگە ونشالىقتى بىلىنبەي جاتىر. دالىرەك ايتقاندا، پالەن-تۇگەن دەپ ايتا قويارلىقتاي سىرتقى ساياساتىمىزدىڭ ىستىق-سالقىنى قاراشا حالىقتى ازىرگە كۇيدىرىپ-توڭدىرا قويعان جوق. راس، سىرت كوزگە عانا سولاي سياقتى. ايتسە دە، قاراشا حالىقپەن دە، قاراشا حالىقتىڭ قالاۋلىلارى بولىپ سانالاتىن ماجىلىسمەندەرىمىزبەن دە ءبىر اۋىز اقىلداسىپ-كەڭەسىلمەگەن (مەملەكەت باسشىسىنا ماجىلىسمەندەرىمىزدىڭ بىردەڭە دەي قويۋى «كالەنداردا كاراستىرىلماعان» دۇنيە ەمەس پە) «وسىناۋ وداق»، قالاي دەگەنمەن دە، ەگەمەن ەلىمىز تاريحىنىڭ تاعى ءبىر جاڭا پاراعىن اشتى. «بۇل پاراق بولاشاقتا قانداي بولماق؟» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى دا ازىرگە بۇلتالاڭ بولىپ تۇر. راس، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق دەگەننىڭ ەسىگىمىزدەن ەنۋىنە ەلىمىزدەگى ەليتا دەپ سانالاتىنداردىڭ ءبىرشاماسى قولدارىنان كەلگەنشە قارسى بولدى، مۇنى مويىنداۋ كەرەك. قىرىم ستسەناريى قازاق ەلىنىڭ سولتۇستىك وبلىستارىندا قايتالانىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن جورامالدار دا وسى ەليتا تاراپىنان ايتىلىپ قالىپ جاتتى. ولاردىڭ جورامالدارىن جاريالاپ كەپ جىبەرگەن كەيبىر قازاقستاندىق سايتتار «اسىعىس-ۇسىگىس» جابىلدى دا. ال عاني قاسىموۆ «باتىرلىق» تانىتىپ، مۇلدە اشىق كەتتى: ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قىزمەتىنىڭ رەسمي تۇردە ىسكە كىرىسۋىن بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە دەيىن توقتاتا تۇرۋ قاجەت، ايتپەسە رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق پروبلەمالارى ءبىزدىڭ ەلىمىزدى دە «وزىمەن بىرگە قۇردىمعا قاراي سۇيرەي كەتەدى» دەگەن سىڭايداعى ءوزىنىڭ جەكە پىكىرىن جاھانعا جاريالاپ جىبەردى. بىراق ەل ىشىندەگى ەليتانىڭ ءبىر-ەكى اۋىز ءسوزى «تەڭىز ىشىندەگى تامشىداي» عانا بولدى دا شىقتى. ال قاراپايىم حالىقتىڭ، اشىعىن ايتۋ كەرەك، سىرتقى ساياساتتا شارۋاسى شامالى – سولتۇستىك كورشىمىزدىڭ قارجى-ەكونوميكالىق پروبلەمالارىن وزدەرىنشە پايدالانىپ قالعىسى كەلگەن ەلىمىزدىڭ رەسەيمەن شەكارالاس اۋماعىنىڭ تۇرعىندارى كورشى ەل ىشىندەگى سۋپەر-گيپەر ماركەتتەردەگى قۇنى ءتۇسىپ كەتكەن تاۋارلاردىڭ بارلىعىن شەتىنەن پىتىرلاتىپ ساتىپ الۋعا كىرىستى. اسىرەسە اۆتوكولىك پەن تۇرعىن ءۇي دەگەندەرىڭىزدىڭ كوپشىلىگى قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا قازاقستاندىقتاردىڭ اتى-جونىنە «اۋىسىپ» جاتتى. البەتتە، مۇنىڭ بارلىعى كرەمل ءۇشىن وڭايعا سوقپاعانى انىق، ايتسە دە، كەيبىر ساياسي ساراپشىلاردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، كرەمل قوجايىنى ءۇشىن جوعارىدا اتالعانداردان گورى... مۇلدە باسقا ءبىر ماسەلە وتە-موتە ماڭىزدىراق بولىپ تۇردى. ءدال وسى كەزدە. ول ماسەلە – ۋكراينا داعدارىسىن رەتتەۋ بارىسىندا دەلدال بولىپ جۇرگەن قازاق ەلى باسشىسىنىڭ رەسەيدى اينالىپ ءوتىپ، وزگە دە ەلدەرمەن ء«وزىنىڭ قۇپيا ماقساتىن كوزدەگەن» وزگەشەلەۋ ءبىر قارىم-قاتىناس ورناتۋى مۇمكىن-اۋ دەگەن ماسەلە. ال بىراق ول سوندا قانداي قۇپيا ماقسات؟ كرەملدى «اپام دا اڭ-تاڭ، مەن دە اڭ-تاڭ» دەگەن ءدۇبارا كۇيگە ءتۇسىرىپ قويعان اقوردا قوجايىنىنىڭ نە ويلاعانى بولدى، ا؟ «ۆوستوك – دەلو تونكوە» دەپ بەكەرگە ايتپاعان-اۋ بىلگىشتەر: كرەمل قازىر قاتتى ويلانىپ قالدى. نەگە؟ جورامالدارعا جۇگىنەيىك: شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە ەلدەردىڭ ۇكىمەت باسشىلارى وتكەن جىلدىڭ جەلتوقسانىندا استانادا ءماجىلىس وتكىزگەنى بەلگىلى. ماجىلىستە پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى تاراپىنان ءىرى-ءىرى دەگەن ونشاقتى كاسىپورىندى قازاق ەلىنە كوشىرۋ جونىندە جاسالعان ۇسىنىستى قابىل العانىن مالىمدەگەن ەدى. مۇنىمەن قوسا، قازاقستان مەن قىتاي تاعى دا كەلىسىم-شارت جاساستى – 14 ميلليارد اقش دوللارى كولەمىندەگى سوماعا. «تاعى دا» دەپ وتىرعان سەبەبىمىز، ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمى بۇعان دەيىن دە 40 ميلليارد دوللاردان اسىپ جىعىلعان-تۇعىن. وسى جەردە ەسىمىزگە تۇسىرە كەتەتىن جانە ءبىر ماسەلە بار: وتكەن جىلى قازاق ەلىنىڭ باسشىسى قىتايعا بارعان رەسمي ساپارى كەزىندە 2 ميلليارد اقش دوللارى شاماسىندا نەسيە العان بولاتىن. قىتايدان. بۇل نە دەگەن ءسوز سوندا؟ بۇل – ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىس بۇرىنعىدان دا بەرىك بولا ءتۇستى دەگەن ءسوز بە، الدە قازاق ەلى «قىتاي قوراسىنا قىمسىنباي» كىرىپ بارا جاتىر دەگەن ءسوز بە – ازىرگە مۇنىڭ جاۋابى جوق. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ەكسپانسياسى (اللا بەتىن اۋلاق قىلسىن، ارينە) بيىلعى جىلى جاڭاشا جاندانا باستايتىن سياقتى. جاسىراتىنى جوق، جەرى كەڭ ءارى تابيعي بايلىعى دا مول قازاق ەلىنە قىتايلار بەكەردەن-بەكەرگە «كوزىنىڭ استىمەن» قاراپ وتىرعان جوق. «ەگەردە قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى ء«وزارا بەيبىت» قارىم-قاتىناسقا سىزات تۇسە قالاتىنداي بولسا، بۇل جەردە قىتايدىڭ «ايى وڭىنان تۋادى» دەيدى قازاقستان مەن ورتا ازيانى كىرپىك قاقپاي قاداعالاپ وتىرعان باتىس ەلىنىڭ ساراپشىلارى. مۇنىڭ قانداي قيسىنى بار؟ «ەگەر رەسەي قازاقستاننان ايرىلاتىن بولسا، وندا، البەتتە، اتالمىش ايماققا قىتايدىڭ ىقپالدىلىعى كۇرت ارتاتىن بولادى» دەيدى گەرمانيالىق ساراپشى ۆيتالي ۆولكوۆ. ال كەرەك بولسا! «جاعىڭا جىلان جۇمىرتقالاسىن!» دەمەيتىن بە ەدى قازاق مۇندايدا، ويتكەنى، قازاق ەلىنە رەسەي مەن قىتايدىڭ دا، باسقانىڭ دا ىقپالى جۇرمەۋگە ءتيىس. بولاشاقتىڭ بۇلتسىز اسپانى ءۇشىن. حوش. ەندى كەيىنگى كەزدەرى كوبىرەك ايتىلىپ جۇرگەن كرەمل ساياساتىنا قايتا ورالايىق.

ۋكراينا مەن رەسەي اراسىنداعى شيەلەنىستى جاعدايعا بايلانىستى سوڭعى كەزدەرى قازاق ەلى باسشىسىنىڭ ەۋروپا ەلدەرىنە ساپارى جيىلەپ كەتتى. وللاند، مەركەل سياقتى باتىس ەلدەرىنىڭ كەيبىر باسشىلارىنىڭ اقوردا قوجايىنىمەن «الىس-بەرىس» اڭگىمەسى دە كوبەيدى. مۇنى اركىم ءار ساققا جۇگىرتەدى. ايتسە دە، كرەمل قوجايىنى ءۇشىن بۇل ماسەلەنىڭ دە جۇمباق بولىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. «باتىس ەلدەرى ءۇشىن قازاقستان قانداي قىزىعۋشىلىق تۋدىرۋى مۇمكىن؟» - مىنە، قازىرگى كەزدە كرەملدىڭ باسىن اڭكى-تاڭكى ەتىپ وتىرعان وسى سۇراق. جاسىراتىنى جوق، قازاق ەلىنىڭ باسشىسى ءوزىن ورتالىق ازيا بويىنشا كوش باستاعان جار دەگەندەگى جالعىز ليدەرمىن دەپ ەسەپتەيدى. مۇنىسى ءبىر جاعىنان قيسىنسىز دا ەمەس سياقتى، ويتكەنى، بۇل جاعىنان الىپ قاراعاندا ونىڭ رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ الدىنداعى ىقپالدىلىعى ورتالىق ازيانىڭ وزگە ليدەرلەرىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا كوشىلگەرى. مۇنى وسى ايماقتى بىلاي قويىپ، باتىس ساراپشىلارىنىڭ وزدەرى دە ءسوزسىز مويىندايدى. بۇعان دەگەن العىشارتتار دا جوق ەمەس. ماسەلەن، قازاق ەلى ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشتەر بويىنشا ورتالىق ازيادا «شاپپاي بايگە الادى». تەك تۇرعىندار سانى جاعىنان عانا وزبەكستانعا جول بەرەتىنى بولماسا. البەتتە، وزبەك ەلى تۋرالى اڭگىمە قوزعالا قالعان جەردە يسلام كارىموۆتىڭ اتى-ءجونى اتالىپ وتىلمەسە، ءتىپتى دە بولمايدى. كەيبىرەۋلەر ورتالىق ازيا ليدەرلىگىن بىرەسە نازارباەۆقا تەلىسە، ەندى بىردە يسلام كارىموۆكە اپارىپ جاپسىرىپ قويادى. ال بۇل ماسەلە ناقتى ءىس جۇزىندە وسىلاي ما؟ كۇمانىمىز بار، ويتكەنى، اقوردا مەن كرەمل قوجايىنى تۋرالى يسلام اكانىڭ ساياسي كوزقاراسى ءار كەزدەرى ارقالاي. تاعى ءبىر قىزىق ءجايت: نازارباەۆ پەن كارىموۆ اراسىنداعى «ساياسي دوستىق» ەل ىشىندە ءارتۇرلى دارەجەدە ايتىلعانمەنەن، ءسوز جوق، كارىموۆتىڭ كەيبىر جاعدايلاردا نازارباەۆ الدىندا «وزبەكشەلەپ» بولسا دا مايموڭكەلەپ كەتەتىنى جاسىرىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە وسىناۋ ەكى ەل باسشىسى تاياۋدا عانا... 2013 جىلى عانا تەك وسى ەكى ەل دەڭگەيىندەگى ءوزارا ستراتەگيالىق ارىپتەستىك جونىندەگى كەلىسىم-شارتقا قول قويعان بولاتىن. قازاق ەلىمەن ساناسىپ وتىرۋعا وسىلايشا ءماجبۇر بولعان وزبەك ليدەرى كەيىنگى كەزدەرى رەسمي ماسكەۋدەن اقىرىن-پاقىرىن اقشا جىرىمداۋدى ادەتكە اينالدىرعان. كەيبىر جاعدايلاردا كارىموۆ ءتىپتى وزدەرىنىڭ ورىستار الدىنداعى از-مۇز اقشالاي قارىزدارىن دا «سپيسات» ەتىپ جىبەرۋدى وتىنە قويادى. كرەم قوجايىنىنان. بۇل جەردەگى ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى – قازاقستان ورتالىق ازيا ايماعىنداعى ەلدەردىڭ بارلىعىن دا ء«جىپسىز بايلاپ-ماتاپ» العان. ايتساق ەشكىم سەنبەس – ءتىپتى تۇرىكمەنستاننىڭ اركاداگى گۋربانگۋلى بەردىمۇحامەدوۆ مىرزانىڭ ءوزى دە نازارباەۆقا نازارىن اۋدارماي وتىرا المايدى ەكەن. نەگە دەسەك، تۇرىكمەندەر ەلى قازاقتار ەلىنەن گۋمانيتارلىق كومەك رەتىندە «ەشكىمگە جاريالاپ-دابىرالاماي»، ەشكىمگە «بىلدىرمەي»، اسا ساپالى استىق ونىمدەرىن الىپ تۇراتىنعا ۇقسايدى. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر! كوپشىلىك «كوممۋنيزمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر» دەپ ويلايتىن تۇرىكمەنستاننىڭ ءوزىن وسىلايشا قايىرىپ اكەلىپ «قوراسىنا» كىرگىزىپ الىپتى – قازاقتاردىڭ كوشباسشىسى. سونىمەن بىرگە ءبىزدىڭ ەلباسىنىڭ ىقپالدىلىعى قىرعىزدار مەن تاجىكتەر ەليتاسى اراسىندا دا وراسان زور كورىنەدى. مىنە، وسى تۇرعىدان جانە ءبىر الىپ قارايتىن بولساق، مىنانداي دا ماسەلەنىڭ ءمانىسى كولبەڭ-كولبەڭ ەتە قالادى: اگاراكي الدا-جالدا اقوردا مەن كرەمل اراسىنان «قارا مىسىق» جۇگىرىپ وتە قالاتىنداي بولسا، وندا البەتتتە، ورتالىق ازياداعى كرەملدىڭ ىقپالدىلىعى جونىندەگى ماسەلەدە اقوردا شەشۋشى ءرول اتقاراتىن بولادى دەگەن ءسوز. ياعني، اقوردا بولماسا، كرەملگە ورتالىق ازيادا «اداسادى» دەگەن ءسوز. ال ەندى «وسىنىڭ بارلىعىنان قانداي قورىتىندى شىعارۋعا بولادى؟» دەگەن باسى اشىق ماسەلەگە كەلەتىن بولساق، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى بىرەۋ-اق، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ول: ەگەر قازاق ەلى كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرامىنان شىعا قالاتىنداي بولسا، وندا ول ورتالىق ازيا ەلدەرىنە تولىقتاي، اقش پەن ەۋرووداق ەلدەرىنە جارىم-جارتىلاي بولسا دا ارقا سۇيەي الادى دەگەن ءسوز. ال جوعارىدا ايتىلىپ وتكەن قىتايعا كەلەتىن بولساق، بۇل ماسەلەدە قازاق ەلىنىڭ كۇنشىعىس كورشىسىنە قانداي دا بولماسىن ءۇمىت ارتۋىنىڭ مۇلدە ءجونى جوق، ويتكەنى، قىتاي كەز كەلگەن ساياسي ىرىڭ-جىرىڭعا كوبىنەسە ەكونوميكالىق پايدا تۇرعىسىنان قاراۋدى ءوزىنىڭ «كۇن كەستەسىنە» باياعىدا-اق ەنگىزىپ العان. قيسىنعا كەلىڭكىرەي مە؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ابدەن كەلىڭكىرەيتىن سياقتى. حوش دەيىك. مۇنى وسىمەن توقتاتا تۇرايىق تا، ەندى بەلارۋستى بايقاپ كورەيىك. كەز كەلگەن ساياسي-ەكونوميكالىق تۇيتكىلدەردى توتەسىنەن ءبىر-اق شەشۋدى ادەتىنە اينالدىرعان «بەلارۋس باتكوسى» الەكساندر لۋكاشەنكو كەشە، ياعني قاڭتاردىڭ جيىرما توعىزى كۇنى جاساعان مالىمدەمەسىندە ەاەو اۋماعىندا بولۋى مۇمكىن بىرىڭعاي ۆاليۋتا جونىندەگى ماسەلەگە: «...بىزدە، ياعني ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە ەلدەر ىشىندە بىرىڭعاي ۆاليۋتا ماسەلەسى ازىرگە كۇن تارتىبىندە تۇرعان جوق. ءتىپتى بىرىڭعاي ۆاليۋتا ماسەلەسى ەرتەڭگى كۇننىڭ دە جوسپارىندا جوق. بۇل ماسەلە ءتىپتى مەنىڭ پرەزيدەنتتىگىم كەزىندە كۇن تارتىبىنە قويىلادى دەپ ويلامايمىن دا، ويتكەنى، بىرىڭعاي ۆاليۋتا ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە قويۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن 2025 جىلعا دەيىن شەگەرىلگەن بىرقاتار وزەكتى ماسەلەلەردى شەشىپ الۋ قاجەت...» دەپ ءۇپ-ۇلكەن لەپ بەلگىسىن قويدى. ال اقوردا مەن  كرەمل بولسا، بۇل ماسەلە بويىنشا ازىرگە ءلام-ميم دەگەن جوق. وسى جەردە تاعى ءبىر پروبلەمانىڭ قىلتيىپ كەلە جاتقانىن جاسىرماۋعا ءتيىسپىز: ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ساياسي وداق ەمەس دەپ قانشا جەردەن قۇلاعىمىزعا قۇيىلىپ جاتسا دا، كوزىمىز ءبىر نارسەنى كورە باستاعانعا ۇقسايدى، سوڭعى كەزدەرى. ول ماسەلە – ەاەو كولەمىندە ەكونوميكا ەكىنشى ورىنعا ىسىرىلىپ، ساياسات ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ كەلە جاتىر. ءيا-ءيا، شىعىپ كەلە جاتىر. «...ەگەر كەز-كەلگەن وداق ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە قانداي دا بولماسىن ءبىر قاۋىپ-قاتەرىن توندىرەتىن بولسا، ءبىز ونداي وداقتان دەرەۋ شىعىپ كەتەمىز» دەگەن ەدى ءبىر سوزىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ. ۋاقىت تورەشى، ويتكەنى، «ايتىلعان ءسوز، اتىلعان وق» دەپ تە ايتاتىن شىعىس ەلدەرىندە.

مارات ماداليموۆ.

اباي.kz